Қазақ баспасөзіндегі сатира жанры

Қазақ баспасөзіндегі сатира жанрының қалыптасуы және тақырыптық ерекшеліктері

Дайындаған: Жаңабергенова Гүлашқан

қазақ филологиясы, 2-курс магистранты

БАСПА БЕТТЕРІНІҢ САТИРА ЖАНРЫНЫҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛЫ

ХХ ғасыр басындағы қазақ сатирасын дамытуда «Айқап» журналының да ерекше маңызы болды. ол қазақ публицистикасын тудырумен қатар, сын-сықағымызды да ілгерілетті. 1912 жылғы 3-нөмірінен өзінің етек жағындағы материалдарын «фельетон» деген рубрикамен жариялай бастады. Онда жол-жөнекей очерктер, суреттемелер, әртүрлі тақырыптағы мақалалар, сын-корреспонденциялар беріп жүрді. 1913 жылдың ортасынан журнал «фельетон» деп әдебиет бөлімін ашады. Сонда бірсыпыра сықақ шығармалар жариялады. Сатираның Ыбырай Алтынсаринде кездескен проза түрі – сықақ әңгімелерді тәжірибеге енгізіп, дамытты.

Журналдың прозалық сатирасының бірсыпара ерекшеліктері бар. Олар ең алдымен шартты түрде жазылды. Сыналған адамдардың аты-жөні, оқиғаның болған жері, мезгілі ойдан алынды. Әйтеуір қазақтың кең сахарасында болғаны ғана аңғартылып отырды.

Кейде нақтылы адрестің өзі жассырылып, шарттандырылып баяндалады. Мсыалы «Бабаларымыздың түрі» деген сықақ әңгімеде «К.... Уезіндегі Б.... Болысына қараған «Қарағаш» деген жерде Құрмаш атты бір сері жігіт бар еді» – деп басталады. Автор мен журналдың мұндай әдіске баруын әр түрлі жорамалдауға болады. Бұл оларды дауға қалмауды көздеуінен де, кейіпкерді типтендіру ниетінен де болуы мүмкін..

Екіншіден журналдың сықақтарында публицистикадан көрі, беллетристикалық, баяндау басым жатты. Көркемдік суретттеулерге бой ұру мол болды. оқиғаның суретін, елесін беруге тырсыушылық байқалды.

Үшіншіден «Айқаптың» прозалық сатирасында пейзаж мол кездеседі. Оқиға мезгілі мен кейіпкердің көңіл күйіне орай табиғат тамашалары жарыстырыла суреттелді. Бірде «Жазғы тұрғы жылы түн. Дүние жүзі жаңа түрге енген. Жерден шыққан әдемі шөп, сұлу гүлдердің аңқыған иісі жан-жануарларды нұрға балқытып, масайратуда еді. Қалың ағаштың жапырақтары ақырын ғана сыпсың қағып, он төрт жасар баладай тамылжиды» деп табиғат сұлулығы елестетіледі. Содан соң осы әдемілікке қарсы жамандық, жауыздық суреттеледі.

Енді бірде аспанды торлаған сұрғылт қара бұлттар, жерлді, жауынды түнерген көңілсіз күндер. Түнде түскен боз қыраулар «қамсыздың ісін қиынға айналдырамын»дегендей, қарлы қыстың келе жатқанын ескерткендей» деп сұмдық іс пен табиғаттың сұрықсыз сыңайын үндестіреді. Бұл сияқты пейзаждың елестер сықақ әңгімелердің дәм тұзын татымды ете түседі. Олардағы сатира мен лириканы жанастырып, тоғыстырып жатады.

Осы әдіс, ерекшеліктер Б.Майлиннің «Болған іс» атты сықақ әңгімесінен де табылады. Бұлар қазақ сатирасына «Айқап» әкелген тың ерекшеліктер, жаңа сапа еді.

Тағы бір айтар нәрсе: «Айқаптың» сатиралық әңгімелерінің көбі күлкіге құрылмаған. Сынаған дерттерінің жан түршіктірерлік сипатына қарай ызамен, кекпен жазылған. Оларды күліп емес, тепсіне, жирене, жек көре отырып оқисың. Мысалы бір әңгімеде есер күйеудің әйелі Зәурешті зар жылатқаны, ұрып көзін шығарғаны, қорлыққа шыдамай төркініне келген Зәурешке болыстың жасаған қиянаты әшкереленеді.

Міне, бұл фактінің күлкіден гөрі, ащы сарказмды қажет еткені белгілі. С.Торайғыровтың «Ауырмай есімнен жаңғылғаным» атты сықағына да осы қасиет тән.

Журналдың енді бір топ сықақ өлеңдері баласының көз жасына қарамайтын, кейбір мейірімсіз ата- аналарды сынауға арналды, қазақ қыздарына көрсетілген қорлық, теңсіздікті әшкерелеуде журнал жұмбақ түрін де пайдаланған. «Б.С.» дегеннің бірсыпыра сатиралық, мәні зор жұмбақтарын жариялаған. Автор:

Бір адам есек мінген базар барған,

Есекке жегемін деп арба алған.

Бағасы бес жүз сомдық арғымақты,

Есекке бес теңгелік парлап алған.

Және бір аққу көрдім түсі аппақ,

Мойнында қосақтаулы бір жапалақ

Бұ да тұр қан базардың ортасында,

Білмеймін қосақтаған қай ақымақ

деп жұмбақтайды. Жас, сұлу қыздарды арғымаққа, аққуға балап дәріптесе, оларды дүниеге жығып алып отырған күйеусымақтарды құнсыз есекке, жапалаққа теңеп жерлейді.

Анық пен жасықты «қосақтаған қай ақымақ» деп қоғамға,заманға мін қояды. Осы қасиеттерімен бұл жұмбақтар- өткір сатара

Айқап сатиралық шығармалар аударумен де айналысты. Белгілі ағартушылардың ғана емес, басқа талапкерлердің де аударған сықақтарын жарыққа шығарып отырды. Журналда ағылшынның «Әке мен бала», А.П. Чеховтың «Ұзақ қарға», И.А.Крыловтың «Шегіртке мен құмырсқа», «Мұжық пен ұры», «Өкініш» атты әңгіме, мысалдарын қазақшалап жариялады.

Журнал қазақ сахарасына тән кемшіліктерді сынайтын туындыларды таңдап аударып отырған. Мысалы, А.Чехов «Ұзақ қарға» әңгімесінде ұзақ қарға аузымен жалпы адамзат қоғамына тән дерттерді әшкерелеген еді. Адаммен әңгімелескен ол былай дейді:

-Тақсыр адам! 600 жыл ғұмыр сүргендегі біздің ақымақтығымыз 60 жыл тұрған адамдікінен кем. Мен 376 жыл жасап қарғалардың бірін- бірі қырғанын көргенім жоқ. Сіз соғыс болмаған жылды білесіз бе? Біз бірімізді- біріміз тонамаймыз. Подлог жасап аңша алмаймыз. Сіздерде, тақсыр, біздің арамызда жоқ малайлар, өтірікшілер, бұзықтар, дін сатушылар бар.

Мұндай әділетсіздік пен өзімшілдік, жаугершілік пен көзбояушылық қазақ еліне де тән. Сондықтан ұзақ әңгімесінен біздің жұрт та тәлім алсын деп, журнал бұл шығарманы аударып жариялаған.

«Әке мен бала» әңгімесі де жалпы таптық қоғамдарға, оның ішінде қазақ өміріне де ортақ қанаушылықты, езушілікті әшкереледі. Ол бастан-ақ әке мен баланың диалогы түрінде жазылған. Әңгімеде бала аузына капиталист әкесін әшкерелейтін сұраулар салынып отырады. Ол әкесінің кірпіш зауытында істеп жатқан жұмысшыларды көрсетіп: «Бұлар ертеден кешке дейін еңбектен бас көтермесе де, неге осынша жарлы, неге аш- жалаңаш, олардың тапқан табысы қайда?»- дегенде әкесі жауап бере алмай күмілжиді, мұндай сөздер саған не керек деп жекиді. Әңгімеде бала осындай сұрауларымен әкесін тірідейй өлтіреді .

Бұл аударма әділетсіз қоғамдық құрылысты, соның негізі- капиталистік меншікті кекетіп, демократияшыл пікір тастауымен құнды. Қазақ даласына капитализм кең қанат жайған сол кезде, өз әдебиетімізде оның қыры мен сырын әшкерелейтін көркем шығарма әлі жазылмаған шақта, бұл туындының аударылып жариялануы- құптарлық та көңіл аударарлық нәрсе.

“ Шаншар” журналы

1925 жылы Ташкент

Жүсіпбек Аймауытов

“ Шаншар кім?” мақаласы

“ заманға мойынсұна алмай, жаңаға көне алмай, ескіні қолдан бере алмай жүргендерді мүйізіне ілмек... Елді араламақ, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны сараламақ... Шындық, түзулік, әділдік қылышын қолына тұтып, кеңес жолына түсіп, шын кедейлер жаршысы болмақ”.

Мұхтар Әуезов

“ Шаншар” қазақ өнер-білімінің аз да болса ілгері басқан тұсында мезгіліміен шыққан журнал болды”.

“ Журналды шығаруға бұрынғы алашордашылар, ұлтшыл бағыттағылар қатысты. Соның салдарынан “Шаншар” нағыз жаңа өмірдің жаршысы, коммунистік идеяның жаршысы бола алмады. Тұрақсыздық байқалды. “Шаншардың” кімді шаншып, кімді мақтап, кімді даттап жатқаны күмәнді болды. Ол “Жатыпотар”, “Әнге басар”, “Бақалшы” деген бүркеншік атпен кеңес бағытындағы газеттерге, кеңес үкіметінің әлеуметтік ісінде жүрген адамдарына ауыз салды. Көп суреттерінің, көп материалдарының идеясы күңірт, сын нысанасы белгісіз болды. Жалпылай сынады. Журналдың тез жабылуына себеп болды”.

Темірбек Қожакеев

“ Балға” журналы

1932 жылы

“ Мен Балғамын, пролетариаттың күшті қаруы мен еңбек құралымын. Мен қирата білем, жината білем, бұза да білем, соға да білем, бүлдіремін де, күдіремін де”.

Ілияс Жансүгіров

“ Мен қалай жаздым?” мақаласы

“ әдебиеттің күлкі, сықақ түрі де бізде өсіп-өнбеген нәрсе. Менің осыған да ыңғайым бар... Менің фельетондарым, сықақ өлеңдерім –біздегі жоқ әдебиеттің сықақты түрін туғызуға істеп жүрген қызметтерім... Фельетонның жаңа түрін, үлгісін қазақ баспасөзіне кіргізуге біраз қызмет етіп келемін”.

Ілияс Жансүгіров

Ел тізгінін ұстаған атқа мінер азаматтар алғашқы бастамаларының жақсы болғанын аңғарып, сатиралық басылым шығаруды арман етті. Ұзақ жылдардан кейін қазақ баспасөзіндегі тұңғыш сатиралық басылым

“ Садақ” қолжазба журналы шыға бастады

Садақ журналы

Қазақтың тұңғыш сатиралық журналы

“ Садақ”

Верный қаласында

(қазіргі Алматы ) шықты

1915 жылдан бастап

Редакторы

Бейімбет Майлин

• 1917 жылы Қазан төңкерілісінен кейін төменгі тап теңдік алып, саяси әлеуметтік мәселелерге араласа бастады. Түрлі комитеттер мен ұйымдар құрылып, әртүрлі үгіт-насихат жұмыстары қолға алынды. Қазақ еңбекшіліренің тұңғыш бұқаралық ұйымдары пайда болды.

Верныйда “Мұсылман жұмысшыларының біріккен Одағы” құрылды.

Одақ мүшелігіне:

сияқты өкілдер болды .

Одақтағы қазақ, татар, қырғыз, ұйғыр т.б өкілдері жиналып өз қаржыларына “Садақ” журналын шығарды.

Одақтың кейінгі жұмысында үлкен рөл атқарған

А.Розыбакиев, Т.Өтепов

Жүсіп Бабаев А.Розыбакиев,

Ш.Баширов

• “ Ш.Баширов сатиралық “Садақ” журналының редакторы болды. Ол журнал халық арасында көп тарады. Оны барлық қалаларда,тіпті ауылдар мен қыстақтар да жұрт алдырып тұратын “ деп жазады А.Розыбакиев

“ Ара” журналы

• Коммунистик қоғам құрудың барысында жаңа қоғамның мүшелерін адамгершілік рух пен саналылыққа тәрбиелеу-сол кездегі ардақты да абыройлы міндет болды. Сондықтан КПСС Орталық Комитеті газеттерге байланысты әртүрлі қаулы, қарарлап шығарып, насихатты күшейтуге, публицистиканың жауынгер жанрларын барған сайын қолдануды талап етті.

Қазақ сатирасы жаңа түр, жаңа формаға

ие болды. “Ара” журналы өзінің

жұмысын мынадай өлеңмен бастады.

Ұшқалы тұрған Арамын,

Алдарыңа барамын,

Қисық, қыңыр құрсауды

Алдыңа сүйреп аламын

Жексұрын, жылпос тоңмайын,

Төрешілді табамын,

Табамын да, шабамын.