Кептин түрлөрү. Сүрөттөөнүн объектилери: жандуу жана жансыз заттар, орун, айлана-чөйрө, ал-абал (кайталоо).

Кыргыз тили

8-класс

Мугалими:

Мырзагелдиева Э.К.

Жаркылдатып кабагын, Мугалим берет сабагын. Күндө аткарып талабын, Мен билимге канамын.

Сабактын темасы:

Кептин түрлөрү.

Сүрөттөө нүн объектилери:

жандуу, жансыз заттар, орун, айлана-чөйрө, ал-абал

(кайталоо).

Сабактын максаты:

• Кептин түрлөрү боюнча билимдерин тереңдетишет.
• Анын эмне айырмачылыктары бар?текстте бир нече сүрөттөөнүн объектилерин кеңири колдонуп, текст түзүүгө көнүгүшөт.

Кеп- тилге тиешелүү болгон бардык каражаттарды, бирдиктерди колдонуу менен ишке ашуучу пикир алышуу процесси. Кеп өзүнө гана мүнөздүү болгон сүйлөө, угуу, окуу жана жазуу иш – аркеттерин өзүнө камтыган татаал процесс.

Кептин түрлөрү:

Сүрөттөө - кандайдыр бир көрүнуштү, адамдын келбетин, жаратылышты ж.б. толугу менен көркөмдөп, мүнөздөп айтып берүү.

Мисалы: Тоолордун кыр-кырларынан үстү агыш тартып таң куланөөк сала баштады. Тоо-түздү чылк басып жаткан түн аздан абага тарап, асманга сиңип жок болуп бараткансыды, жылдыздар өчүп, жакынкы, алыскы тоолордун сөлөтү шаңкайып көрүндү. Жер бети келберсип ачылып чыга келди. (Ч.А.)

Текст бардык эле учурда сүрөттөнүн бир эле объектисинин чегинде түзүлө бербейт. Тескерисинче, бир эле текстте сүрөттөөнүн бир нече объектисинин катышкан учурлары аз эмес.

Мисалы: Ташкен шаары… Түркстан генерал- губернаторунун мекемесинин күтүү залында эки гана киши отурду. Кең фойенин оң дубалынын түбүнө жакын коюлган кызыл булгаары капталган чоң дивандын эки бурчунда бири-бирине далысын салып, мисирейип катып, иреңи кара сүр, кыркма сакал, башында чалма, чалманын оң тарабына таккан хандын жарлыгы бар. Карала кымкап чепкендин ичинен кийген кызыл манат камзолдун төшүндө Россиянын биринчи даража «Станислав» ордени жаркырайт. Берки киши андан алда канча жаш. Иреңи куба, керсары. Оорукчалдай эки көзү киртейип, муңканып отурат.

Берилген текстте сүрөттөөнүн төмөнкүдөй объектилери катышкан:

• Орундуу сүрөттөө: Сүрөттөөнүн темасы- фойе же күтүү залы. Сүрөттөдөгү негизги ой же сүрөттөө каражаттары-кең дубалдын түбүнө жакын коюлган кызыл булгаары капталган чоң диван .
• Жандуу заттарды сүрөттөө: Сүрөттөөнүн темасы эки адам. Сүрөттөдөгү негизги ой –адамдын сырткы көрүнүшү: орто жашап калган, иреңи кара сүр, кыркма сакал, башында чалма, «Станислав» ордени.
• Ал-абалды сүрөттөө: Сүрөттөөнүн темасы -эки адам. Сүрөттөөдөгү негизги ой -алардын ал-абалы: Бири-Бирине далысын салып, мисирейип катып, жер тиктеп, иреңи куба, кер сары, оорукчалдай эки көзү киртейип, муңпйып.

Демек, текст сүрөттөө кебинин бир гана объектисинин негизинде да, аралаш бир нече объектилердин катышуусунда курула берет.

Ошондой эле бир текстте сүрөттөө кебинин элменттери менен бирге кептин башка түрлөрү да катышышы мүмкүн.

Генералдын эшиги ачылды. Экөө тең тура калышыты (бяндоо). Коңур кара чачтуу, штаб-капитан мундиринин кийген, сулуу муруттуу,ак саргыл жигитти (сүрөттөө) экөө тең утурлай басышты. Сыягы, экөөнүн иши эки башка өңдүү. Тиктешпейт, оротодо оңголгус кастык, о дүйнөдө да жүз көрушпөй турган таарыныч сезилет. Кимибизди биринчи чакырар экен деп, экөө тең тикетеп күтүп калышты (баяндоо).

Мөлтүрөгөн көгүлтүр көзү жазгы булуттай таза, ары суз көрүнгөн жаш офицер (сүрөттөө) күтүүчүлөргө анча көңүл бөлбөдү. (Т.К.)

1)баяндоо 2) сүрөттөө

3) баяндоо 4) сүрөттөө

Сүрөттөө кеби көркөм стилде жогорудагы мисалдардай кеңири колдонулат.

Текстте катышкан

кептин түрлөрүн

аныктагыла.

Көркөм адабий чыгармалардан чакан тексттин мисалында, кептин түрлөрүн аныктап, сүрөттөөнүн объектилерин аныктагыла.