Хаталарны т?з?т? эше

Хата

Кагыйдә

Мисал

Сузык аваз хәрефләрен кулланудагы хаталар.

О,ө хәрефләренең язылышы

Тар әйтелешле [о], [ө] ирен сузыкларын белдерүче о, ө хәрефләре сүзнең беренче иҗегендә генә языла, калган иҗекләрдә ы, е хәрефләре белән белдерелә.

Болынның, солысы, бөресен, төзелеш, өзеклек, тотрыклылык.

Э,е хәрефләренең язылышы

Э хәрефе языла:

1.Сүз башында тар әйтелешле [е] авазын белдергәндә.

2.Алынма сүзләрдәге киң әйтелешле [е] авазын белдергәндә

3.Иҗек ахырындагы хәмзәне белдергәндә.

Е (е) хәрефе языла:

1.Иҗек уртасында һәм иҗек ахыранда тар [е] авазын белдерә.

2.Иҗек башында [йы], [йе] авазлары кушылмасын белдергәндә.

3.Ү сузыгыннан соң тар [е] авазын белдерсә.

Элекке, энекәш, эскәтер, эңгер-меңгер.

Электр, эстрада, поэзия, поэма.

Маэмай, тәэсир.

Белемле, элемтәче, күнегелгән.

Ел, быел, гөлкәем, ерак, сәер.

Бөркәнүе, килүе, бәрелүе, киюе.

Тартык аваз хәрефләрен кулланудагы хаталар

Җ һәм й хәрефләренең дөрес язылышы

Җ хәрефе языла:

1.Сүзнең икенче яки өченче хәрефе булып я, ю, е, и, й хәрефләренең берсе килсә, сүз башында җ языла.

Искәртмә. Кагыйдәгә туры килмәсә дә кайбер сүзләрдә традициягә таянып җ языла.

Й хәрефе язылмый:

2.Югарыда әйтелгән шартлар булмаганда сүз башында я, ю, е хәрефләренең берсе языла.

Й хәрефе языла:

3.Сүзнең икенче хәрефе тар әйтелешле [о] яки [ө] булса, сүз башында й языла.

Җиде, җир, җуя, җыелыш, җыю, җәй.

Җавап, җан, җебетү, җәелеп, җемелдәү, җеп, җөмлә.

Юан, ярату, якут, юкә, юләр, ерак, егет.

Йолдыз,йомшак,йорт, йөгән, йөрәк.

К,г хәрефләренең язылышы

1.Каты [къ], [гъ] авазлары нечкә иҗектә иҗек ахырында килсә, аларның каты әйтелеше ъ белән белдерелә.

2. Каты [къ], [гъ] авазлары нечкә сүз яки иҗек башында килсә, бу тартыкларның каты әйтелеше язуда калын сузыклар белән белдерелә, сөйләмдә бу сузыклар нечкә әйтелә.

3. Каты [къ], [гъ] укылышын күрсәтә торган калын сузыкларның нечкә әйтелешен белдерү өчен, иҗек яки сүз ахырында ь куела.

Искәртмә. Кеше исемнәрен бирүдә башка язылышлар да күзәтелә.

Нәкъ, тәгъдим, мәгънә, игътибар, микъдар.

Мәкалә, гамәл, кардәш, гомер, канәгать, гадәт, гаеп, гомуми, гаҗәп.

Сәгать, табигать, тәнкыйть, фәкать, мәнфәгать.

Тәлгат, Сибгат.

Х һәм һ тартыклары

Аерым кагыйдә юк. Истә калдыр.

Һава, шәһәр, Зөһрә, дәһшәт, хикмәт, бәхет, хәтер.

ъ һәм ь хәрефләренең дөрес язылышы

Ъ билгесе

1.К, г хәрефләренең калын әйтелешен күрсәтә.

2.Я, ю, е алдыннан, калын иҗектән соң аеру билгесе булып килә.

Ь билгесе

1.Алынма сүзләрдә тартыкның нечкәлеген белдерә.

2.Калын булып укылуы мөмкин булган иҗекләрнең нечкә әйтелешенә ишарә итә.

3. Я, ю, е алдыннан, нечкә иҗектән соң аеру билгесе булып килә.

Ягъни, мәгъкуль, тәкъдир.

Ашъяулык, аръяк, кулъюгыч, кулъязма.

Ноль, февраль, нефть.

Ниһаять, җинаять, шәфкать, яшь, ямь.

Мәрьям, Ильяс, көньяк, берьюлы, бишьеллык.

Янәшә ике тартык килүе.

Сүзнең язылышын истә калдыр.

Аны төзелеше ягыннан анализла.

Аккорд, аппарат.

Төссез, китте, көннәр.

Фигыльләргә кушымчалар ялгау кагыйдәләре

-ар, -әр

-ыр,-ер

1.Бердән артык иҗекле фигыльләрдә һәрвакыт

–ыр, -ер ялгана.

2.Бер иҗекле фигыльләрдә, әгәр алар –р, -рт,

-ит, -йт авазларына тәмамланса –ыр, -ер кушымчалары ялгана.

3.Калган очракларда –ар, -әр ялгана.

4.-л авазына тәмамланган фигыльләргә -ыр,-ер кайберләренә -ар, -әр ялгана. Ике төрле дә әйтеп булса -әр, -ар языла.

Суктыр, озатыр, карашыр

Барыр, кайтыр, йөртер.

Атар, чишәр, язар.

Алыр, белер, килер, көләр, эләр

Кисәкчәләрнең дөрес язылышы

Сүз алдында килүче кисәкчәләр

Ап, яшь, түм, кып һ.б.

Артыклык дәрәҗәсе ясый торган кисәкчәләр сызыкча аша языла.

Сап-сары, ап-ак, зәп-зәңгәр.

Дөм, готл, иң һ.б.

Сүзнең беренче иҗеге белән уртаклыгы булмаган кисәкчәләр аерым языла.

Дөм сукыр, голт аяз,

иң кызык.

Өр, чем

Сызыкча аша языла

Өр-яңа, чем-кара.

Һич

Юклык алмашлыгы ясаганда кушылып языла, башка сүзләр белән килгәндә аерым языла.

Һичнәрсә, һичкем,һичкайда.

Һич ярамый, һич юк.

Сүз артыннан килүче кисәкчәләр

-ми, -ме,

-дыр, -дер, -мыни,-мени,

-гы, -ге,

-сана, -сәнә.

Кушылып языла.

Дипме, югалтканнардыр, килсәнә, шулаймыни.

Да,дә, та,тә, гына, генә, ук, ла, лә, бит, ич, түгел.

Аерым языла.

Әйтерсең лә, өчесе дә, җырлыйсың ла.

Да, дә, та, тә теркәгечләре, кисәкчәләре урын-вакыт килеше кушымчалары

1.Урын-вакыт килеш кушымчасы булса кемдә? нәрсәдә? сораулары куела, басым төшә, кушылып языла.

2.Теркәгеч урынына һәм сүзен куеп була.

3.Кисәкчеләр аерым языла.

Урманда, күлдә.

Килдем дә (Һәм) киттем.

Кушымчаларның дөрес язылышы

-рак, - рәк

1. Тартык авазга беткән сыйфат, рәвеш, хәл фигыль, сыйфат фигыльгә -рак, -рәк кушымчасы ялганганда, сүз белән кушымча арасында [е] авазы ишетелсә дә, язылмый.

2.Гомумән -р- тартыгы алдыннан тамыр сүзләр өстәмә -ы- яки –е- ишетелсә дә, язылмый.

Яшелрәк, кызылрак, азрак, күбрәк, бигрәк, белгәнрәк, күргәнрәк.

Яфрак, тукран, бөдрә, йодрык, акрын, тетрәү, очрау.

-ы, -е

3.Сүз ябык иҗеккә тәмамланып, бу иҗек составында –ы- яки –е- сузыклары булса, аңа сузыктан башланган кушымча ялганганда тамырдагы –ы-, -е- саклана.

Урын+ы+на

Исем – исеме

Кушымчаларның калын-нечкә булуы

4.Сингармонизмга буйсынмаган сүзләрдә кушымчалар сүзнең соңгы иҗегенә карап билгеләнә: калын әйтелешле иҗеккә калын, нечкә әйтелешле иҗеккә нечкә иҗекләр ялгана.

Әдәбиятны, секретарьда, дөньяны, мәдәниятне, сентябрьнең.

-с, л, м, га башланган кушылмалар

5.Икеләтелгән с, л, м тартыкларына тәмамланган рус алынмаларына шундый ук тартыктан башланган кушымча ялганса, ике тартык кына языла.

(металл + лы)

Металлы, классыз, граммы

-ск

6. - ск тартыгына беткән шәһәр атамаларына килеш кушымчалары ялганганда, тамыр белән кушымча арасына өстәмә и языла.

Омск – Омскига

Томск – Томскиның

-ла, -лә, лы, ле, лык, лек, лап, ләп

7. Бу кушымчалар борын тартыгына беткән сүзләргә ялганганда, соңгы хәрефләр язуда үзгәрми, әйтелеше генә үзгәрә.

Төнлә [төннә]

Утынлык [утыннык]

Унлап [уннап]

-ау, -әү

-ау, -яү

8.Бу дифтонгларга беткән сүзләргә тартым кушымчасы ялганганда [w] авазы барлыкка килә, язуда в хәрефе языла.

Киявем, бавы

Сүз уртасында в

9.Ике сузык уртасында у, ү язылмый, в белән алыштырыла.

Авыл, авыру, кавын, чикләвек, гөрләвек.