Kichik guruhlarda shaxslar aro munosabatlarning umumiy xarakteristikasi

MAVZU: Kichik guruhlarda shaxslar aro munosabatlarning umumiy xarakteristikasi

Reja:

1.Kichik guruhdagi jarayonlarni umumiy xarakteristikasi.

2.Kichik gruppalarning shakllanish mexanizmi.

3.Kichik guruhlarda liderlik va rahbarlik.

4.Guruhiy qaror qabul qilish.

5.Guruhiy kelishmovchiliklar va qaror qabul qilish mexanizmi.

6.Guruh faoliyati samarasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar.

1. Ma’lumki, guruhda to‘plangan kishilar o‘rtasida doimiy muloqot va munosabatlar mavjud bo‘ladiki, ularning mazmuni va yo‘nalishiga ko‘ra, o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning taraqqiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham belgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari deganda avvalo uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruhda turli qarorlarni qabul qilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta’siri kabilar tushuniladi.

Guruhning shakllanishi, uning paydo bo‘lishi haqida gapiriladigan bo‘lsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bo‘ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tug‘ilishi, rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga o‘xshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bo‘lganligi uchun paydo bo‘ladi va hokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uni sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo‘lishi bilan bog‘liq. Chunki har bir normal insonda muloqotga bo‘lgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda o‘zini ijtimoiy himoyada sezish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bo‘linishi taqozo qiladi. Lekin guruhga a’zo bo‘lish bilan birgalikda har bir individ qator guruhiy jarayonlarning guvohi bo‘ladi. Kichik guruh aʼzolari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir jarayonlari, shuningdek, ushbu jarayonlarni oʻrganadigan ilmiy yoʻnalish; uning asoschisi Kurt Lyuin boʻlib, u ijtimoiy guruhda sodir boʻlayotgan ijobiy va salbiy jarayonlarni tavsiflovchi guruh dinamikasi atamasini kiritdi.

Guruh dinamikasi, Lyuinning fikricha, guruhlarning tabiati, ularning rivojlanish va takomillashtirish qonuniyatlari, guruhlarning shaxslar, boshqa guruhlar va institutsional tuzilmalar bilan oʻzaro munosabati bilan bogʻliq masalalarni koʻrib chiqishi kerak. 1945-yilda Lyuin Massachusets texnologiya institutida „Guruhlar dinamikasi tadqiqot markazi“ ni tashkil etdi. Bu ilmiy yoʻnalish psixologiya, sotsiologiya, aloqa nazariyasi bilan bogʻliq; birinchi navbatda kichik guruhlarning xatti-harakatlarini oʻrganadi.

Birinchidan, guruh o‘z a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir ko‘rsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm deb ataladi ( o‘zbek tilida “moslanish” ma’nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u individning guruhda qabul qilinadigan normalar, fikrlar, hulq-atvor standartlarini qanchalik qabul qilish yoki qabul qilmasligi bilan bog‘liq. Guruh fikrini qanchalik tez qabul qilish, uning ta’siriga berilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday xatti-harakat qilishga intiladi. Lekin ana shunday guruh fikriga, harakatiga qo‘shilish turli shakllarda bo‘lishi mumkin: tashqi konformlilik – individ guruh fikriga nomigagina qo‘shiladi, aslida ruhan u guruhda qarshi turadi: ichki konformlilik – individ guruh fikriga to‘lig‘icha qo‘shiladi va ruhan qabul qiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshqalar o‘rtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bo‘lmaydi. Bu o‘rinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bo‘lsa “negativizm” tushunchasidir, bu individning har qanday sharoitda ham guruh fikriga qarshi turishi va o‘zicha mustaqil fikr, mavqeni namoyon qilishidir. Bu tabiiy individ uchun noqulay, lekin mustaqil fikr, odil harakatlar doimo hurmat qilinadigan jamoalarda negativizm hodisasi yomon illat sifatida qabul qilinmaydi. Kichik guruhlarning ikki turi mavjud: rasmiy va norasmiy. Ularning shakllanishi sabablari boshqacha. Rasmiy guruhlar retseptlar tizimini, rollar va maqomlarni taqsimlashni, hatto guruh maqsadlarini belgilashni belgilovchi tashqi omillar taʼsiri ostida shakllanadi. Tashqi omillar psixologik mexanizmlar emas^[1].

Norasmiy guruhning asosi — bu shaxsning guruhga tegishli boʻlish istagi. Bu, birinchi navbatda, insonning muloqotga boʻlgan ehtiyojidan kelib chiqadi va kichik guruh uni qondirish uchun muhitga aylanadi. Muloqotga boʻlgan ehtiyojni qondirish mumkin boʻlgan manbalar orasida amerikalik psixolog M. Shou, shuningdek, shaxslararo jalb qilish va guruhga aʼzolikni nazarda tutadi, ikkinchisini affiliativ ehtiyojni qondirish imkoniyati — guruhga tegishli boʻlish va boshqalar bilan birga boʻlish zarurati deb hisoblaydi

2.Guruhlardagi yana bir jarayon – bu guruhning uyushqoqligi muammosidir. Guruh a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoqarashliri, hayotiy prinsiplari, qadriyatlarini yaxshi tasavvur qilishlari bunday uyushqoqlikning birinchi omilidir. Ikkinchi asosiy omil – bu o‘sha gurhni birlashtirib turgan faoliyat maqsadlarini, uning yo‘nalishi va mazmunini bilishdagi g‘oyaviy birlikdir. Umuman, eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiy uyushqoqlikka ijobiy zamin hisoblanadi.

Guruhlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish ham dinamik jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshqarish psixologiyasi masalalari doirasida keyingi bhlimlarda o‘rganamiz.

Guruhiy dinamika. Odatda har qanday guruh ichida shunday kuchlar mavjudki, ular jamoa faoliyati samaradorligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Mana shunday kuchlar yiѓindisi va uning ta’sirida guruh ichidagi muhitning o‘zgarib borishi, guruhiy dinamika deb ataladi. Guruhiy dinamikaga oid jarayonlarni eksperimental ravishda o‘rgangan psixolog Kurt Levin bo‘lib, uning fikriga ko‘ra, guruh o‘z amaliyoti davomida qator o‘zgarishlar va rivojlanish bosqichlarini boshdan kechiradi. Bu o‘zgarishlarni yuzaga keltiruvchi omillar esa guruh ichidagi turli jarayonlar va ularning mutanosib tarzdagi o‘zaro munosabatidir.

Guruhiy dinamika guruh ichida yashayotgan kuchlarning o‘zaro ta’siri deb tushunilishi mumkin. Har qanday guruhda ikki asosiy kuch mavjud:

1) shu guruh oldiga qo‘yilgan maqsad va 2) shu guruh a’zolarining ehtiyojlari. Har qanday guruhiy dinamikaning asosida mana shu ikki omil o‘rtasidagi o‘zaro munosabat yotadi.

Guruhning maqsadi, mazkur guruh a’zolari ehtiyojiga mos kelmasligi ham mumkin. Aynan shu holat guruhiy dinamikaniing manbai hisoblanadi.

Guruhiy dinamika faqat shu guruh ichidagi hodisalar bilan cheklanib qolmaydi. Guruhiy dinamikaga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi – ijtimoiy, iqtisodiy omillarni ham sanab o‘tish joiz. Aslida bu omillar guruhiy jarayonlarni, ya’ni muqarrar o‘zgarishlarni sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkin. Bu omillarga qarshi tura olish ma’lum ma’noda guruh a’zolariga va tabiiyki, rahbarga boѓliq. Guruhiy hodisa muqarrarligini anglash, unga ta’sir etuvchi omillarni bir-biridan farqlash, guruhiy jarayonni kerakli yo‘nalishda olib borish, ya’ni uni boshqarish imkoniyatini beradi.

3.Guruhiy dinamika – guruh a’zolari o‘rtasida o‘zaro idrok, his-tuyѓu va muloqot jarayonining ma’lum tartibda rivojlanishidir. Rahbarning guruhiy dinamikaga oid hodisalarni bilishi, ularni boshqarish va maqbul yo‘lga yo‘naltirish imkonini beradi. Natijada jamoa oldidagi vazifalar yanada samarali bajarilishiga qulaylik tuѓdiradi.

Quyida guruhiy dinamikani tashkil etuvchi asosiy hodisalarga to‘xtalib o‘tamiz. Bu ro‘yxatdagi birlamchi tushuncha guruh maqsadi bo‘lib, odatda har qanday jamoa faoliyati biron-bir maqsadga yo‘naladi. Taniqli olim R. Shindler guruhdagi xodimlar mavqeidan kelib chiquvchi rollarni ifodalab, ularga quyidagicha izoh berib o‘tadi:

• Alfa – guruh yetakchisi, o‘zgalarni faollikka va maqsad sari undaydi, ularga ishonch va qat’iylik baxsh etadi.

• Beta – guruhdagi ikkinchi shaxs – ekspert, ya’ni guruh baholovchisi, sovuqqon, mulohazali, alfaga nisbatan tadbirli, guruhga xos norma va qoidalar himoyachisi.

• Gamma – passiv moslashuvchi, o‘zini oshkora qilmaslikka urinadi. Bunday odamlar odatda to‘rt toifaga bo‘linadi: 1) alfaga sodiq va unga hamsoya shaxs; 2) loqayd xodim, bundaylar alfa uchun qulay kimsa; 3) o‘z mavqeidan norozi, ammo bo‘ysunishga majbur; 4) o‘z fikriga ega, lekin rahbarga til tekizmasdan guruhdagi mavjud tartibni tanqid ostiga oluvchi shaxs.

• Omega – guruh nafrati va noroziligi qaratilgan xodim.

• R – muxolif, alfaga qarshi chiquvchi xodim

Odatda ushbu sanab o‘tilgan rollarni deyarli har bir guruhda uchratish mumkin. Agar guruh a’zolari ko‘pchilikni tashkil etmasa, ba’zida xodimning o‘zi ham bir necha rolni ijro etishi mumkin, ammo oqibatda guruhda anchagina zo‘riqish holati kuzatiladi.

Guruhning samarali faoliyati uchun zarur rollar tasnifi va ularni shakllantirish tadbirlari haqida «komandalar»ga baѓishlangan bo‘limda batafsil ma’lumot beramiz.

Guruh a’zolari o‘z rollarini qanchalik sidqidildan bajarishlari, jamoadagi ijtimoiy nazoratga ham boѓliqdir. Ijtimoiy nazoratning samarasi va mezonlari ushbu guruhda qabul qilingan normalardan kelib chiqadi.

Guruhiy dinamika ta’rifini yaratuvchi tushunchalardan yana biri - jamoadagi liderlik hodisasidir. Ayni paytda liderlik ikki ma’noda talqin etiladi. Birinchidan, guruh tuzilmasidagi liderning holati va uning guruhiy jarayonlarga ta’siri bo‘lsa, ikkinchidan, lider shaxsi, uning boshqaruv vazifalarini yechishdagi o‘rni va tashkilot maqsadiga erishishda o‘z bo‘yniga oladigan mas’uliyatdir. Birinchi ma’no ko‘proq guruhiy jarayonlarga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchisi umumpsixologik, shaxsga oid mazmunni kasb etadi.

Jamoa vazifalarining bajarilish muvaffaqiyati ko‘p jihatdan, guruh a’zolarining o‘zaro yakdillligiga, ahillik va birdamligiga boѓliq. Ushbu shart samarali faoliyat ko‘rsatuvchi komandalarning xarakterini belgilaydi. Shu munosabat bilan rahbar jamoa a’zolarini o‘zaro ahillikka, ularda sheriklik hissini uyѓotishga intilishi lozim. Guruhiy dinamikani ta’riflovchi jihatlardan yana biri, guruhning rivojlanish bosqichlaridan kelib chiqadi.

4. Guruhlardagi o‘zaro munosabatlar yuqoridan pastga yoki aksincha bo‘lib,guruh a’zolarining konkret mavqelari, boshliq bilan bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Bu borada “lider” va “boshliq” tushunchalari o‘rtasidagi farqlar haqida gapirish lozim. B.D.Parigin bu ikki tushunchani farqlab shunday yozadi:

1) lider asosan guruhdagi shaxslararo munosabatlarni boshqarsa, rahbar – shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi;

2) liderlik kichik guruhlargagina xos bo‘lgan hodisa bo‘lsa, rahbarlikning haq-huquqlari katta guruhlar doirasida ham sodir bo‘lishi, amalga oshirilishi mumkin;

3) agar liderlik stixiyali, betartib jarayon bo‘lsa, rahbarlik maqsadga qaratilgan jamiyatda ishlab chiqilgan normalar tartiblar asosida saylovlar oqibatida sodir bo‘ladigan hodisadir;

4) liderlik rahbarlikka nisbatan vaqtinchalik hodisa bo‘lib guruh a’zolaring kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yo‘nalishiga qarab, uzoqroq muddatda yoki qiqa muddatda ro‘y beradi.

5) rahbarning liderdan farqi yana shundaki, u liderda yo‘q bo‘lgan jazolash va rag‘batlantirish tizimiga ega bo‘lib, shu asosda xodimlariga o‘z ta’sirini o‘tkazish mumkin;

6) lider guruhda u yoki bu qarorlar, ko‘rsatmalar tashabbuslarni o‘z ixtiyoricha bevosita chiqarishi mumkin, rahbarda esa bu yo‘nalishda ko‘plab ko‘rsatmalar, rejalar, normalar, buyruqlar mavjudki, rahbar ular doirasidan chiqib ketishi, o‘zboshimchalik qilishi qiyin.

7) liderning faoliyati faqat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kengroq ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bo‘lganligi uchun, uning vakolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortiqdir.

Guruhlardagi  o`zaro  munosabatlar  yuqoridan  pastga  yoki  aksincha  bo`lib, guruh  a’zolarining  konkret  mavqelari,  boshliq  bilan  bo`ysunuvchilar  o`rtasidagi munosabatlarni  o`zichiga  oladi.  Bu  borada  ''lider"  va  ''boshliq"  tushunchalari o`rtasidagi  farqlar  hakida  gapirish  lozim.  B.D.  Parigin  bu  ikki  tushunani  farqlab shunday yozadi: 1) lider  asosan  guruxdagi shaxslararo  munosabatlarni boshqarsa,  rahbar shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi; 2)  liderlik  kichik  guruhlargagina  xos  bo`lgan  hodisa  bo`lsa,  rahbarlikning haq-Huquqlari  katta  guruhlar  doirasida  ham  sodir  bo`lishi,  amalga  oshirilishi mumkin; 
3)  agar  liderlik  stixiyali,  betartib  jarayon  bo`lsa,  rahbarlik  maqsadga 
qaratilgan,  jamiyatda  ishlab  chiqilgan  normalar,  tartiblar  asosida  saylovlar 
oqibatida sodir bo`ladigan hodisadir; 
4)  liderlik  rahbarlikka  nisbatan  vaqtinchalik  hodisa  bo`lib,  guruh 
a’zolarining  kutishlari,  ularning  kayfiyatlari,  faoliyat  yunalishiga  qarab,  uzoqroq muddatda yoki qisqa muddatda ro`y beradi; 
5) rahbarning liderdan farqi yana shundaki, u liderda yo`q bo`lgan jazolash va  ragbatlantirish  tizimiga  ega  bo`lib,  shu  asosda  o`z  xodimlariga  ta’sirini o`tkazishi mumkin; 
6)  lider  guruhda  u  yoki  bu  qarorlar,  ko`rsatmalar,  tashabbuslarni  o`z 
ixtiyoricha,  bevosita  chiqarishi  mumkin,  rahbarda  esa  bu  yo`nalishda  ko`plab rasmiy ko`rsatmalar, rejalar, normalar, buyruqlar mavjudki, ular doirasidan chiqib ketishi kiyin; 
7) liderning faoliyati faqat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu  guruhdagi,  kengroq  ijtimoiy  doiradagi,  jamiyatdagi  vakili  bo`lganligi  uchun, uning vakolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortiqdir. Lider  hech  qachon  yolg`iz  bo`lmaydi,  u  doimo  guruh  a’zolari  orasida bo`ladi,  u  shu  guruh  a’zolarini  u  yoki  bu  harakatlarga  chorlaydi.  Chunki  lider guruh  a’zolarining  psixologiyasi,  ularning  kayfiyatlari,  intilishlari,  qiziqishlari  va hokazolarni hammadan ham yaxshi biladi, ular ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf  doirasida  olib  qaraladigan  bo`lsa,  turli  xil  lider  borligini  aniqlash  mumkin.
Masalan, guruh a’zolari ichida eng bilag`oni, aql o`rgatuvchisi, topqiri, 
 intellektual lideri, bolalar ichida eng hazilkashi, dilkashi, xushchaqchag`i, ko`ngil so`rovchisi, o`zgalarni  tushuna  oladigan  emotsional  lider,  guruhni  ish  faoliyatga  chorlayoladigan,  dadil,  qatiyatli,  irodali irodaviy  liderlar  bo`lishi  mumkin.  Ular  ayni vaziyatlarda  vaziyat  talabiga  ko`ra  paydo  bo`ladilar  hamda  bolalar  ongida  o`z sifatlariga ko`ra obro` qozonadilar. Lider sifatlari ichida yaxshi va yomonlari ham bo`lishi mumkin, lekin guruh liderga ergashganda, uni ibrat sifatida tanqidsiz qabul 
qiladi  va  shuning  uchun  ham  barcha  ishlariga  ergashib,  ko`rsatmalariga  amal qiladi.  Maktabda  bolalar  yoshida  xulqi  maktab  normalariga  to`g`ri  kelmaydigan liderlarning borligi, ular ma’lum guruh ichida so`zsiz obro`ga ega ekanligi ham shu bilan  tushuntiriladi.  Masalan,  lider  ''ketdik"  deb  ko`rsatma  bersa,  unga ergashganlarning darsni ham tashlab keta olishi shu bilan tushuntiriladi. 
Shuning  uchun  ham  sinf  rahbari  o`z  sinfidagi  rasmiy  liderlar  bilan  ishlash bilan  cheklanmaydi,  balki  norismiy  liderlarni  ham  aniqlay  bilishi,  ular  bilan hamkorlikda  ishlashi  zarur.  To`g`ri,  ba’zi  hollarda  rasmiy  va  norasmiy  lider  bir shaxs  bo`lishi  ham  mumkin.  Bu  juda  qulay,  lekin  liderlik  vaziyatga  bog`liq bo`lgani  uchun  ham  ularning  o`zgarib  turishini  hisobga  oladigan  bo`lsak o`qituvchining  boshqarish  maxorati  yoki  san’ati  uning  norasmiy  liderlar  bilan samarali ishlash usulidir. 
Shunday qilib, har qanday lider obro`ga ega. Obro`lilik shaxsning shunday 
xususiyatiki,  u  boshqa  shaxslarga  ham  hissiy-motsional,  ham  irodaviy  ta’sir ko`rsata  olish  qobiliyatiga  egadir.  Norasmiy  obro`lilik  ya’ni  shaxslararo munosabatlar  mahsuli  sifatida  orttirilgan  obro`  juda  samaralidir.  Odamlar ko`ngliga  yo`l  topish,  ularni  turli  vaziyatlarda  tushuna  olish,  ishonch  va  shunga o`xshashlar obro` orttirish mezonlaridandir. Lider hech qachon yolg‘iz bo‘lmaydi, u doimo guruh a’zolari davrasida qaraladi, shu guruh a’zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lider shu guruh a’zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, qiziqishlari va hokazolarini hammadan yaxshi biladi, ularning ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf doirasida qaraladigan bo‘lsa, turli xil lider borligini aniqlash mumkin. Masalan, guruh a’zolari ichida eng bilag‘oni, aql o‘rgatuvchi, topqir intellektual lider, bolalar ichida hazilkash, dilgir, xushchaqchaq, ko‘ngil so‘rovchi, o‘zgalarni tushuna oladigan – emotsional lider, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil, qat’iyatli, irodali – irodaviy liderlar bo‘lishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga ko‘ra paydo bo‘ladilar hamda bolalar ongida o‘z sifatlariga ko‘ra obro‘ qozonadilar. Lider sifatlari ichida yaxshi va yomonlar ham bo‘lishi mumkin, lekin guruh liderga erishganda, uni ibrat sifatida tanqidsiz qabul qiladi va shuning uchun ham barcha ishlariga ergashib, ko‘rsatmalariga amal qiladi. Maktabda bolalar ichida xulqi maktab normalariga to‘g‘ri kelmaydigan liderlarning borligi, ular ma’lum guruh ichida so‘zsiz obro‘ga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi. Masalan, lider “ketdik” deb ko‘rsatma bersa, unga ergashganlarning darsni ham tashlab keta olishi shu bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham sinf rahbari o‘z sinfidagi rasmiy liderlar bilan ishlash bilan cheklanmaydi, balki norasmiy liderlarni ham aniqlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. To‘g‘ri, ba’zi hollarida rasmiy va norasmiy lider bir shaxs bo‘lishi mumkin. Bu juda qulay, lekin liderlik vaziyatga bog‘liq bo‘lgani uchun ham ularning o‘zgarib turishini hisobga oladigan bo‘lsak, o‘qituvchining boshqarish mahorati yoki sa’ati uning norasmiy liderlar bilan samarali ishlash usulidir.

5.Shunday qilib, har qanday lider obro‘ga ega. Obro‘lilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshqa shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta’sir ko‘rsata olish qobiliyatiga egadir. Norasmiy obro‘lilik, ya’ni shaxslararo munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obro‘ samaralidir. Odamlar ko‘ngliga yo‘l topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga o‘xshashlar obro‘ orttirish me’zonlaridandir.

Guruhning shakllanishi, uning paydo bo‘lishi haqida gapiriladigan bo‘lsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bo‘ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tug‘ilishi, rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga o‘xshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bo‘lganligi uchun paydo bo‘ladi va hokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uni sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo‘lishi bilan bog‘liq. Chunki har bir normal insonda muloqotga bo‘lgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda o‘zini ijtimoiy himoyada sezish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bo‘linishi taqozo qiladi. Lekin guruhga a’zo bo‘lish bilan birgalikda har bir individ qator guruhiy jarayonlarning guvohi bo‘ladi.
Birinchidan, guruh o‘z a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir ko‘rsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm deb ataladi ( o‘zbek tilida “moslanish” ma’nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u individning guruhda qabul qilinadigan normalar, fikrlar, hulq-atvor standartlarini qanchalik qabul qilish yoki qabul qilmasligi bilan bog‘liq. Guruh fikrini qanchalik tez qabul qilish, uning ta’siriga berilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday xatti-harakat qilishga intiladi. Lekin ana shunday guruh fikriga, harakatiga qo‘shilish turli shakllarda bo‘lishi mumkin: tashqi konformlilik – individ guruh fikriga nomigagina qo‘shiladi, aslida ruhan u guruhda qarshi turadi: ichki konformlilik – individ guruh fikriga to‘lig‘icha qo‘shiladi va ruhan qabul qiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshqalar o‘rtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bo‘lmaydi. Bu o‘rinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bo‘lsa “negativizm” tushunchasidir, bu individning har qanday sharoitda ham guruh fikriga qarshi turishi va o‘zicha mustaqil fikr, mavqeni namoyon qilishidir. Bu tabiiy individ uchun noqulay, lekin mustaqil fikr, odil harakatlar doimo hurmat qilinadigan jamoalarda negativizm hodisasi yomon illat sifatida qabul qilinmaydi.
Guruhlardagi yana bir jarayon – bu guruhning uyushqoqligi muammosidir. Guruh a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoqarashliri, hayotiy prinsiplari, qadriyatlarini yaxshi tasavvur qilishlari bunday uyushqoqlikning birinchi omilidir. Ikkinchi asosiy omil – bu o‘sha gurhni birlashtirib turgan faoliyat maqsadlarini, uning yo‘nalishi va mazmunini bilishdagi g‘oyaviy birlikdir. Umuman, eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiy uyushqoqlikka ijobiy zamin hisoblanadi.
Guruhlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish ham dinamik jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshqarish psixologiyasi masalalari doirasida keyingi bhlimlarda o‘rganamiz. Guruhning samaradorligi guruhning o'ziga yuklangan vazifalarni qanchalik yaxshi bajarishini anglatadi. Odatda, guruhning samaradorligi bir xil sonli shaxslarning ishi muvaffaqiyati bilan taqqoslanadi va agar uning faoliyati natijalari bir xil sondagi faoliyatning umumiy (umumiy) natijalaridan oshsa, guruh samarali ishlaydi deb hisoblanadi. bir-biridan mustaqil harakat qiladigan odamlar. Kichik guruhlarni o'rganar ekan, psixologlar ulardagi odamlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir va munosabatlarning qonuniyatlarini bilish guruh ishining samaradorligini oshirishi mumkinligiga bir necha bor amin bo'lishdi. Biz ko'rib chiqqan guruhning deyarli barcha xususiyatlari - hajmi, aloqa kanallari, tarkibi, shaxslararo munosabatlar, etakchilik uslubi va boshqalar muvaffaqiyatli guruh ishi uchun muhimdir. Endi quyidagi savollarni berish va muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. 1. Yuqoridagi omillarning har birining guruh faoliyati samaradorligiga ta’siri bir xilmi? 2. Ularning har biri bilan guruh ishining muvaffaqiyati o‘rtasida qanday bog‘lanishlar bor? 3. Bu bog'lanishlar bir ma'noga egami yoki ular turli vaziyatlarda va guruh ishining sharoitida har xil bo'lishi mumkinmi? Ushbu savollarga javob izlashda guruhning barcha ilgari ko'rib chiqilgan ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ikki sinfga bo'lish mumkin: rasmiy, guruh tuzilishini tavsiflovchi, birgalikdagi faoliyat va odamlarning muloqotini tashkil etish usullari va mazmunli, bevosita aks ettiruvchi. ushbu guruhdagi odamlarning munosabatlari, ya'ni uning ijtimoiy psixologiyasi ... Guruhning rasmiy belgilariga ma'lum guruh a'zolarining soni, uning tarkibi, aloqa kanallari, guruh vazifasining xususiyatlari, guruh a'zolari o'rtasida vazifalarning taqsimlanishi kiradi; mazmunli - shaxslararo munosabatlar, me'yorlar, qiymat yo'nalishlari, rollar, maqomlar, etakchilik. Guruh faoliyati samaradorligini - uning rasmiy yoki mazmunli xususiyatlarini o'rganishda nimaga ustunlik berish masalasi ancha murakkab va noaniq hal qilinadi. Guruhning psixologik xususiyatlari uning ishiga bevosita ta'sir qiladi, lekin ularni o'zgartirish oson emas, bundan tashqari, ular guruhning rasmiy xususiyatlariga, masalan, tarkibiga bog'liq. Guruh ishining rasmiy jihatlarini, aksincha, boshqarish osonroq, lekin ular faqat guruh faoliyatining muvaffaqiyatiga bilvosita ta'sir qiladi - uni tashkil etuvchi shaxslarning psixologiyasi orqali. Shuning uchun, boshqa narsalar qatorida, guruhning rasmiy va mazmuniy xususiyatlarining guruh faoliyati samaradorligiga birgalikdagi ta'sirida o'zaro bog'liqligi haqidagi savolga javob topish muhimdir. Guruh faoliyatining muvaffaqiyatiga ta'sir qiluvchi turli omillarni ularning ahamiyati yoki mantiqiy ustuvorligiga qarab qurishingiz mumkin. Keling, buni qilishga harakat qilaylik. Guruhning rasmiy va mazmunli xususiyatlaridan (guruh ishining muvaffaqiyatiga ularning birgalikdagi ta'siri nuqtai nazaridan) mazmunli bo'lganlarni birinchi o'ringa qo'yish mumkin, lekin barchasi emas, balki faqat guruhni tavsiflovchi xususiyatlar. rivojlangan jamoa. Ulardan keyin, aftidan, guruhning rasmiy va umumiy mazmuni xarakteristikalari kuzatilishi kerak Guruh ishining samaradorligi belgilari haqidagi savolni ko'rib chiqib, ijtimoiy psixologlar quyidagi yechimni taklif qiling. Guruh samaradorligining uchta asosiy mezoni mavjud: unumdorlik, ish sifati va guruhning ijobiy ta'siri. Guruch. 2. shaxs bo'yicha. Birinchi ikkita mezon guruhlar oldida turgan va uning ishi bilan bog'liq maxsus vazifalarni aks ettiradi, uchinchisi esa umumiy ijtimoiydir. U kichik guruhlar orqali shaxsning sotsializatsiyasi bilan bog'liq ijobiy ijtimoiy-psixologik funktsiyalarni amalga oshiradi. Keling, guruh faoliyatining muvaffaqiyatiga qanday ta'sir qilish uning rasmiy (tarkibiy) va mazmunli (psixologik) xususiyatlariga ega bo'lishi mumkinligini alohida ko'rib chiqaylik. Guruhning kattaligi uning faoliyatining muvaffaqiyatiga bevosita va aniq ta'sir ko'rsatmasligi aniqlandi. Biroq, guruhning vazifasi, tuzilishi va munosabatlariga qarab a'zolar sonini ko'paytirish yoki kamaytirish ish natijalariga ta'sir qilishi mumkin. Guruh ishining muvaffaqiyatiga ko'p jihatdan uning oldida turgan vazifa ta'sir qiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, guruh vazifasi guruh a'zolarining birgalikdagi faoliyati jarayonida o'zaro munosabatlarning tuzilishini belgilaydi va bu tuzilma, o'z navbatida, guruh ishining natijalariga ta'sir qiladi. Tarkibi, ya'ni uning a'zolarining psixologik xususiyatlari bilan belgilanadigan guruhning individual tarkibi, guruh hayotiga uning hajmi va hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalar kabi - munosabatlar va o'zaro ta'sirlar tizimi orqali ta'sir qiladi. jamoa sifatida guruhning ijtimoiy-psixologik rivojlanish darajasini tavsiflaydi.guruhning bir xil tarkibi psixologik jihatdan mos va mos kelmaydigan, samarali va samarasiz, birlashgan va tarqoq bo'lishi mumkin. Turli xil tarkibga ega - guruh a'zolarida sezilarli individual psixologik farqlarga ega bo'lgan yuqori rivojlangan guruhlar bir hil bo'lganlarga qaraganda murakkab muammolar va vazifalarni engishadi. Tajriba, masalani yechishga yondashuvlar, qarashlar, tafakkur, idrok, xotira, tasavvur va boshqalardagi farqlar tufayli ularning ishtirokchilari bir xil masalalarni yechishga turli tomonlardan yondashadilar. Natijada, g'oyalar soni, taklif etilayotgan yechim variantlari ko'payadi va natijada qo'yilgan muammoni samarali hal qilish ehtimoli ortadi. Guruh tarkibining heterojenligi, agar u yomon rivojlangan bo'lsa, o'zaro tushunish va umumiy pozitsiyani rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda guruh tarkibining heterojenligi shaxsiy munosabatlar sohasidagi qarama-qarshilik va nizolarga olib keladi. Guruhlarning tartibli faoliyati uchun ularni ish jarayonida psixologik jihatdan bir-biriga mos keladigan odamlardan tashkil topgan kichik guruhlarga bo'lish, harakatlarni muvofiqlashtirish va kichik guruhlar o'rtasida majburiyatlarni taqsimlashni (mehnat taqsimotini) ta'minlash maqsadga muvofiqdir. berilgan guruh. Guruh faoliyati muvaffaqiyatining etakchilik uslubiga bog'liqligi ham bevosita ijtimoiy-psixologik rivojlanish darajasiga bog'liq. Jamoa rivojlanish darajasiga yaqinlashayotgan, o'zini-o'zi boshqarish organlariga ega, o'z-o'zini tashkil qilish qobiliyatiga ega bo'lgan guruh uchun demokratik, hatto ba'zi hollarda liberal rahbarlik uslubini nazarda tutadigan kollegial shakllar samaraliroq bo'ladi. Rivojlanishning o'rta darajasidagi guruhlarda eng yaxshi natijalarga yo'naltirilganlik, demokratiya va liberallik elementlarini birlashtirgan moslashuvchan etakchilik uslubi erishiladi. Nisbatan kam rivojlangan guruhlarda bunga tayyor emas mustaqil ish, o'z-o'zini tashkil etish qobiliyatiga ega bo'lmagan va murakkab, qarama-qarshi shaxslararo munosabatlarga ega bo'lsa, demokratiya elementlari bilan direktiv etakchilik uslubi afzalroqdir. Vaqtinchalik chora sifatida ko'rsatma uslubi qiyin vaziyatlarda ishlaganda o'rtacha rivojlangan guruhlarda ham foydali bo'lishi mumkin: yangi vazifa, vaqt etishmasligi, guruh tarkibidagi kutilmagan va sezilarli o'zgarishlar, mas'uliyatni qiyin va zudlik bilan qayta taqsimlashni talab qiladi; Shu bilan birga shuni yodda tutish kerakki, guruhda rahbarlikning (rahbarlikning) direktiv yoki avtoritar uslubidan juda tez-tez, ijtimoiy va psixologik jihatdan asossiz foydalanish salbiy ta'sir ko'rsatadi. umumiy kayfiyat odamlar, ularning o'zaro munosabatlari va munosabatlariga ta'sir qiladi va natijada guruh ishining samaradorligini pasaytiradi. Bunday etakchilik uslubi guruh a'zolarining mustaqilligini cheklaydi va guruhning har bir a'zosidan mustaqil fikrlashni talab qiladigan ijodiy muammolarni hal qilishda ayniqsa yomondir. uchun muhim muvaffaqiyatli ish guruhlar uning ichida shaxsiy munosabatlar o'rnatgan. O'zaro yoqtirish va yoqtirmaslik, muloqot chastotasi va shaxslararo aloqalarning hissiy ranglanishi va boshqa munosabatlar shakllari guruh ishining samaradorligiga turli yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin. Guruh a'zolari o'rtasidagi yaxshi hissiy va shaxslararo munosabatlar ko'pincha ularning muvaffaqiyatli jamoaviy ishlashiga yordam beradi. Biroq, ijtimoiy-psixologik etuklikning turli darajadagi guruhlarida bu munosabatlar turli xil ko'rinishda namoyon bo'ladi. Guruh a'zolari uchun odatiy holga aylangan, ulardan jiddiy qo'shma sa'y-harakatlarni talab qilmaydigan, jismoniy charchoq va hissiy zo'riqishlarga olib kelmaydigan nisbatan oddiy vazifalar bilan shaxsiy munosabatlar guruh ishining natijalariga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi. Agar guruh murakkab, muvofiqlashtirilgan, muvofiqlashtirilgan harakatlar, katta kuch talab qiladigan, ortib borayotgan hissiy taranglikni (ayniqsa, stressli vaziyat) keltirib chiqaradigan g'ayrioddiy narsalarga duch kelsa, unda ijtimoiy va psixologik jihatdan ko'proq rivojlangan guruhlar bunday ishda o'zlarini yaxshi ko'rsatadilar. Guruh ishining muvaffaqiyati uning faoliyatini tashkil etish shakliga ham bog'liq. Tashkilotning bunday shakllari bir nechta: jamoaviy-kooperativ, guruh a'zolarining o'z faoliyatidagi o'zaro ta'siri va o'zaro bog'liqligi asosida tashkil etilgan; har birining mustaqil ishi asosida individual; muvofiqlashtirilgan, bunda har bir kishi mustaqil ishlaydi, lekin o'z ishining jarayoni va natijalarini guruhning qolgan qismining faoliyati bilan bog'laydi. Birgalikda ishlashni tashkil etishning u yoki bu shaklini tanlash ikki omil bilan belgilanadi: guruh oldida turgan vazifa va uning ijtimoiy-psixologik etuklik darajasi. 6.Ko'pgina hollarda, murakkab ijodiy ishlarning ayrim turlari bundan mustasno, qo'shma faoliyatni tashkil etishning kollektiv-kooperativ shakliga ustunlik beriladi. U maksimal ta'sirga ega, eng yaxshi tarzda u intellektual, hissiy va hissiyotlarni safarbar qiladi jismoniy resurslar guruh a’zolarining idrok etish, axborotni qayta ishlash va maqbul qarorlar qabul qilish qobiliyatini yaxshilaydi. Ishni tashkil etishning xuddi shu shakli noto'g'ri qarorlarning oldini olishda eng yaxshisidir. Murakkab ijodiy ish bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etishning individual va kelishilgan shakllari, vaqti-vaqti bilan ishni tashkil etishning kollektiv-kooperativ shakli bilan birlashtirilgan, masalan, keyinchalik muhokama qilinadigan guruh ishida miya hujumi texnikasidan foydalanganda afzallik beriladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003. – 364 s.

2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2002.

3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003.

4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT” MCHJ, 2006. – 230 b.

5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003.

6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984.

7. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.: LGU, 1985.

8. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002.

9. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2006. – 192s.

10. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.

11. Karimova V.M. Psixologiya. O‘quv qo‘llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, “O‘AJBNT” markazi, 2002. – 205 b.

Platonov Y.P. Sotsialnaya psixologiya povedeniya: Uchebnoye