Кізі позының чирінде

Кізі позының чирінде.

Мин улуғ нимес чооғымны саблығ писатель Н.Т. Нербышевтің сöстерінең пастирға сағынчам. «Ноо даа кізінің иң артых ырызы – ол тöреен чир – суу. Анынаң палғалысча прай чир ÿстÿндегі хоных, ол санда чуртасха иң кирек нимелер: öрініс, тоғыс, кÿрезіг. Пу оңарылыста парчан ниме хада пірікче полар – пала – парха, чуртас, сағынған сағыс паза кізее иң кирек ниме – чуртасха хыныс». Олғаннарны тöреен хакас тіліне ÿгредіп, илееде чылларға чит пардым. Амғы чиит тöлні тілге ле ÿгредерге асхынах, уламох, хач,ан олар уйан пілчелер тöреен тіллерін, аға – ууч,алары чоохтасча, паба – іч,елері иң кöбізі чоохтаспинчалар. Чонда тидірлер «Полған на кÿннің позының ÿлÿзі, тоғызы». Аннаңар, кÿннің сай, полған на урокта тÿзімніг тоғынып, ағаа хоза урок соондағы туста аймах – пасха пос кибірлеріне кöніктірер, пос тілінең чоохтазар тоғысты узарадары пастағы орында турча. Чуртас орнында турбинча. Амғы туста аймах – пасха наа компьютер технологиялары чуртасха кирілче, анзы нииктепче, полысча наа оңдайнаң тоғынарға. Уғаа чахсы. Ноға амғы чиит тöл пос тілінең уйан чоохтанча? Нименең ол полғалыстығ? Мин сағынчам, пу сурығларға нандырығ полған на сöбіреде, позында. Аға – ууч,а, паба – іч,е хай син хайча тöреен тілге, посха, постың культуразына, анч,ох пала сизінче, пілче.

Пос чирінде пик пас чöрерге, пос тілінең чоохтанарға, пос чиріне хынарға, кибірлерін пілерге, улуғлирға, аарлирға ÿгредер пістің ööн тоғызыбыс полча.

Уроктар соонда кöп тоғыс идерге килісче. План хоостыра аймах – пасха тоғазығлар, иирлер, марығлар, пайрамнар иртірчебіс. Кöзідімге алза, ÿгренч,ілер аразындағы школадағы Айтыс 2 чылда пір хати, Очы пайрам 2 чылда пір хати, Хуртуйах кÿннері – улуғларны аарлач,аң кÿннер, аға – ууч,аларнаң тоғазығ чыл сай, чирібістің саблығ кізілерінің аймах тоғазығлар чыл сай, анаң пасха. Пістің аймахтағы ÿгредіг паза культура устаа иртірчеткен марығларда олғаннар чапчаң араласчалар.

Таштып чиріндегі чайаачы саблығ поэтесса А. Майтаковаа чарыдылған танығлығ кибірліг иир иртіргебіс. Пöгін полған, кöзіт пирерге аның улуғ хынызын позының чиріне, хайди ол чуртастағы сидіктерні сыдамахтығ тобырған, хайди ол чуртасха хынған, чонына, тоғызына. Аның кибелістері олғаннарға оңарылыстығ, чÿрекке кірче, пілдістіг. Уғаа хынып хығырғаннар аның кибелістерін. Пу тоғазыға килген аның чеені Юлия ЮрьевнаУксекова. Аның иптіг чооғынаң кöп ниме чуртазынаңар піліп алғабыс. Чуртаста хайдағ даа сидіктерні тобырарға тимде поларға, нандыра пазынмасха анын, кибелiстерi сағыс пирче.

Илееде чирлерде саблан парған кöгч,і – композитор, чирібістің чайаачы оолғына Георгий Иванович Челбораковха чарыдылған танығлығ пайрамнығ иирде школаның прай хакас ÿгренч,ілері, ÿгретчілері чыылысханнар. Аның чайааачы кöңнін, чиріне хынызын, тÿзімніг тоғызын кöзідіп, олғаннарға чуртаста пос кöңніліг, орта тоғыс, орын таап чуртирға сағыс пирiлген. Аның чуртас чолын пілерге, чайаачы тоғызын аарлирға, аның оңдайынч,а чуртасха хынарға, саблығ илбек тоғысха сабыларға, хазых чуртас чолынч,а парарға сағыс пирілген. Пу тоғазыға хығырғабыс саблығ поэт В. Барашковтың хызын – И.В. Сафьянованы. Ол чоохтап пирген, хайди пазылған сарыннар «Часхы пулуттар», «Арығ сағыстар». Уғаа чапсых полған. Ÿгретчілер, олғаннар хынып сарыннар толдырғаннар. Саблығ тахпахчы – кöгч,і Зинаида Серафимовна Мамышева композиторның чонни пол парған кöглерін толдыр пирген. Уғаа тузалығ, чÿрекке кееркестіг иир – тоғазығ пол парған. Мындағ тоғазығлар ундулбинчалар. Кізі чуртаста пöзік чидіглерге читче, хач,ан хынчатхан тоғызында тÿзімніг істенчетсе.

«Чирібістің хоосчыларының тынызы».

Мындағ аттығ танығлығ иир, чарыдылған саблығ хоосчыбысха Владимир Петрович Бутонаевке, тÿн тайғаның чуртазын, пöзiк тасхылларның сілиин чайап салған кізее. Аның харағының чирібістің сілиин сизінерге, килчеткен тустарға хайраллап халарға ÿгредері.

«Хуртуйах кÿннері – аға-ууч,аларны аарлач,аң кÿннер».

Аның пöгіннері – улуғларыбыстың иргі кибірі хостыра аға – ууч,аларның хыйға чоохтарын истіп, оларны аарлирға ÿгредері. Иртірчебіс кÿскÿ туста, чыл тоғыстары иділ парза, чир – чайаан амырға парчатса, пайрамға пархалар – ÿгренч,ілер алынч,а тимненчелер. Ойын тимнепчелер. Стол салчалар, ÿгредігдегі чидіглердеңер ÿгретчі чоох тимнепче, чайаачы выставка тимнелче. Тахпах – марығлар даа тимнелче. Піди тоғасса, ууч,а – ағалар хайди даа тоғыстаңар чоох апарчалар, пÿÿнгі кÿнге кöстегліг чахығлар пирчелер, кÿстеніп ÿгренерге, кöп піліс аларға, хазых чуртаснаң чуртирға. Мин сағынчам пу тоғазығларның тузазы улуғ. Аға – ууч,алар – чуртас öзені нооза.

Мындағ аймах – пасха постың чирінеңер, аның аарлығ чонынаңар пайрамнығ кÿннер, тоғазығлар, иирлер иртіргені олғаннарға чоныбыстың кибірін пілерге чахсы тöмег полар, чахсы сағыс пирер. Чуртас – ол улуғ ниме. Аны иптіг чуртап парар ÿчÿн, кöп нимее ÿгренерге кирек. Чуртасха кірчетсе, полған на кізінің позының чолы пар. Полған на кізі тöреен чирінде хынған тоғызын таап алғаны, тÿзімніг істенгені – ол чуртастың ööні. Öсчеткен тöлні позының чонына, чиріне, тöреен тіліне, паба – іч,ее аарлас ÿгредері – нандырығлығ тоғыс.