Клетка жана органоиддер

Сабактын темасы: Клетка-тирүү организмдердин түзүлүш жана тиричилик бирдиги

Бүгүнкү сабакта:

Бардык тирүү организмдердин негизги структуралык бирдиги клетка жөнүндө маалымат алабыз

Клетканын изилдеген окумуштуулардын эмгектерин анализдейбиз

Үй тапшырмасы

Тирүү организмдердин классификацияга бөлүнүү себептери

• ? ?
• ?
• ?

• ? ?
• ?
• ?

• ? ?
• ?
• ?

Тирүү организмдердин жашоосуна таасирин тийгизүүчү факторлор

Далилдөөлөр

Чоңойтуп көрсөтүүчү куралдардын пайда болуу тарыхынан

Микроскоптун тарыхы

Биринчи микроскопту жасаган

Микроскопту конструкциялаган

3

1)1659-ж.англ.физик Х.Гюгенс окулярды түзгөн, анын жердеши физик Р.Гук 1665-ж.колдонуп «клетка »терминин илимге киргизген.

2) Голландиялык А.Ван Левенгук микроскопту өркүндөтүп, эритроциттерди, сперматозоиддерди, бир клеткалуу жаныбарларды ачкан.

3) 1715-ж.Х.Г.Гертель микроскоптук обьектилерди жарыктандыруу үчүн айнекти пайдаланган, 150 жылдан кийин микроскоп үчүн жарыктандыруучу линзаны Э.Аббе түзгөн.

4) 1874-ж.Ж.Карнуа «Клетканын биологиясы» түшүнүгүн илимге киргизген, клетканын түзүлүшү, функциясы жана келип чыгышы жөнүндөгү илим цитологияга башталма берген.

5) 1929-1931-ж.Е.Руска, М.Кколь, Б.Боррис электрондук микроскопту конструкциялашты. Аны А.Клод 1929-1949-жылдары клетканы үйрөнүүдө колдонду.

Клетканы изилдөө тарыхынан

• 1781-ж. Ф.Фонтан 1чи жолу жаныбарлардын клеткасын ядросу менен көрүп сүрөтүн тарткан.
• XIX к. 1чи жарымында Р.Броун өсүмдүк клеткасынан тыгыз түзүлүштү (1830) көрүп, бул«туруктуу структура»деп «ядро-nucleus» терминин, Ян Пуркинье жаныбарлардын ар түрдүү органдарынын клеткасынан клеткалык ядрону жазып, калган бөлүгүн «протоплазма» деп атап илимге киргизген.
• 1838-1839-ж.М.Шлейден «өсүмдүк» жана Т.Шванн «жаныбар клеткасын изилдеп, организмдердин тканынын негизин ядросу бар клетка түзөт»деп клеткалык теориянын жоболорун формулировкалашкан.
• Клетканын бөлүнүшү ачылып 1858-ж. Р.Вирхов клеткалык теорияны өрчүтүп, ар бир жаы клетка баштапкы-энелик клетканын бөлүнүшүнөн пайда болоорун далилдеген жана «клетка туруктуу структура жана көбөйүү жолу менен өзүнө окшошту пайда кылат» деген.
• Карл Бэр сүт эмүүчүлөрдүн жумуртка клеткасын ачып, көп клеткалуу организмдердин бардыгы «зигота «деп аталган бир клеткадан өнүгөөрүн далилдеген. «Клетка бардык тирүү организмдердин өрчүшүнүн бирдиги» деген.

https://www.youtube.com/watch?v=iwM-js2ywJQ

Клеткалык теориянын жоболору

- Клетка бүт тирүү организмдердин эң кичине бирдиги

-Бардык бир клеткалуу жана көп клеткалуу организмдердин клеткасы, тузүлүшү, химиялык курамы, негизги тиричилик багыттары жана зат алмашуусу боюнча окшош болот

-Клеткалардын көбөйүшү алардын бөлүнүшү менен жүрөт жана ар бир жаңы клетка баштапкы (энелик) клетканын бөлүнүшүнөн п.б.

- Клетка генетикалык информацияны сактайт, кайра иштеп чыгат жана тирчиликке жараша реализациялайт-ишке ашырат .

-Көп клеткалуу организмде клеткалар аткарган кызматына жана пайда кылган тканына жараша адистешет. М.Булчуң, нерв ткандары ж.б.

-Клетканын тирчилиги негизинде татаал организмде өсүү, өнүгүү, зат жана энергия алмашуу жүрөт б.а. Тирүүлүктүн бардык белгилери ишке ашат

Клетканын органоиддери

МЕМБРАНАЛУУ

МЕМБРАНАСЫЗ

Бир мембраналуу

Эки мембраналуу

Рибосомдор

Митохондрия

Плазмолемма

Клеткалык борбор

Эндоплазматикалык

торчо

Пластидалар

Микротүтүкчөлөр

Гольджи комплекси

Микрофиламенттер

Лизосома

Хромосомдор

Вакуоль

3

Плазматикалык

мембрана

Вакуоль

Өсүмдүктөр жана жаныбарлар клеткасын айырмалоочу белгилер

Белгилери

Пластидалары

Өсүмдүк клеткасы

Жаныбар клеткасы

Хлор-хромо-лейкопласттар

Тамактануу жолу

Жок

Автотрофтук (фото- жана хемотрофтук)

АТФнын синтези

АТФнын ажырашы

Хлоропластта

Гетеротрофтук (паразиттик, сапротрофтук)

Митохондрияда

Митохондрияда

Клеткалык борбор

Хлоропластта, керектүү жерде

Энергия керек болгон жерде

Төмөнкү өсүмдүктөрдө

Мембрана

Бардык клеткада

Целлюлозалык

Вакуолу

Белок-липиддик

Чон көңдөйлүүлөр клеткалык сок менен толгон. Осмотикалык резервуар

Жыйрылуучу, тамак сиңирүүчү, бөлүп чыгаруучу вакуолдор

Өсүмдүктөр жана жаныбарлар клеткасынын окшоштугу

Жалпы белгилери

Структуралык-элементардык түзүлүшүнүн бирдиктүүлүгу (клеткалык чел кабык, цитоплазма, ядро, органеллалары)

Зат жана энергия алмашуу жана айлануу процессинин окшоштугу.(Тиричилик энергиясын күн же азык энергиясын алуу жана өздүк тиричилигинде пайдалануусу бирдейлиги).

Тукум куучулук информациянын сакталышы, муундан-муунга берилиши, ишке ашырылышы жана коддук принцибинин бирдиктүүлүгү

Универсалдуу мембраналык түзүлүш.

Химиялык курамынын (элементтик жана заттык) бирдиктүүлүгү.

Клетканын бөлүнүү прцессинин окшоштугу (митоз, мейоз, амитоз)

Клетканын үстүңкү бети

Плазмалык

мембрана (плазмолемма)

Мембрананын үстүңкү

комплекси

Жаныбарларда

Өсүмдүктөрдө

Клеткалык кабык

Гликокаликс

Полисахариддерден

( курамында белок,

полисахариддер)

турат

(клетчатка ж.б.)

Өтө жука

(1 мкм)

Өтө калың

жана жоон

Клетканы сырткы чөйрө менен

байланыштырып турат

Плазмалык мембрана

1

• углевод

• белок

2

Липиддердин эки катмары

Липиддин

молекуласы

Функциясы:

• Клетканын ички чөйрөсүн бөлүп турат;
• Клетканын формасын сактап турат;
• Ар кандай тоскоолдуктардан коргоо;
• Клеткага иондордун киришин регуляциялоо;
• Зат алмашуунун акыркы продукталарын сыртка чыгаруу;
• Өзүнчө клеткаларды тканга бириктирүү;
• Фагоцитоз жана пиноцитозду жүргүзүү.

фагоцитоз жана пиноцитоз

Плазмалык мембрана

аркылуу катуу заттар

Суюк заттардын мембрана

кармалып клетканын ичине

аркылуу клеткага кириши

кирет

Рибосома

• Нык, диаметри 15-20 нм келген тоголок формадагы, чоң жана кичине суббирдиктен турган органоид
• Функциясы – белоктун синтези
• Курамына белоктор жана рРНК кирет

Рибосоманын тузүлүшү

1 — кичине субъединица

2 — иРНК

3 — тРИК

4 — аминокислота

5 — чоң субъединица

6 эндоплазматикалык торчонын мембранасы

7 — синтезделген полипептиддик чынжыр

Клеткалык борбор (центросома)

• Эки центриольдон турат, экөө тең толук цилиндрге окшош,микротрубочкалардын түзүлөт
• Функциясы: клетканын бөлүнүшүн камсыз кылат
• ДНК и РНКдан турат

Микротүтүкчөлөр

• Толук цилиндрдик структуралар
• Клетканын цитоскелетин түзөт , центриолдордон, шапалакча жана кирпикчелерден турат

Микротрубочкалар жашыл түс менен берилген

Микрофиламенттер

• Актин ж.б.тутумдаштыргыч белоктордун жипчелеринен түзүлгөн цитоскелеттин элементтери
• Цитоскелетти түзүүдө катышат, амеба сыяктуу кыймылдашат
• Нуклеин кислоталары жок

Микрофиламенттер кызыл түскө боелгон

Хромосомалар

Хромосома жөнүндө эмнени билесиңер?

• Эукариоттордун ядросунун органоиди б.э., ар бир хромосома ДНК жана белок молекулаларынан турат
• Генетикалык маалыматты алып жүрүүчүлөр

Плазмолемма (биомембрана) )

Бул терминди уккансыңарбы?

• Суюк-мозаикалык модель, белок молекулаларынан түзүлгөн липиддик кабыктан турат
• Клетка үчүн сырткы чөйрө менен чек ара кызматын аткарат
• Транспорттук функцияны аткарат

Эндоплазматикалык торчо (ЭПТ )

• Каналча, көбүкчө, цистерна, трубочкаларды пайда кылуучу мембраналар системасы
• Плазмолемма жана ядролук мембрана менен байланышкан
• Клеткада заттардын транспорттолушун камсыз кылат
• Клеткаларды бөлүмдөргө бөлүп турат

Гольджи комплекси

• Биринин үстүнө бири жайгашкан жалпак баштыкчалардан жана ыйлаакчалардан турган органоид.
• Эндоплазматикалык торчодо синтезделген заттарды топтоп, ыйлаакчалар түрүндө бөлүп чыгаруу

көбүкчөлөр

цистерналар

Лизосома

• Мембрана менен курчалган 2 мкм ге чейинки майда бөлүкчөлөр
• Лизосоманын ичиндеги ферменттердин жардамы менен ар кандай татаал кошулмалар эрийт

Митохондрия

• Эки мембраналуу органоид
• Клетканы энергия менен камсыз кылып турат
• ДНК жана РНК бар

Митохондриялар

Пластидалар

• Пластидалардын 3 түрү бар:
• лейкопласттар, хромопласттар, хлоропласттар
• ДНК жана РНКсы бар

Клеткалардын айырмачылыктары

Өсүмдүк клеткасы

Жаныбар клеткасы

Тапшырма

1. Китептеги II бөлүмдү окуп, конспектилөө

2. Бөлүмдүн акырындагы суроолорго жооп бересиңер

3. Клетканын изилдөө тарыхы боюнча маалыматтарды таап келүү

4. Өсүмдүк жана жаныбар клеткаларынын айырмачылыктарын таблица түзүп, ага түшүрүү