Ачыкъ дарс
«Абусупиян Акаевни яшаву ва яратывчулугъу»
7 «а»клас
Дарсны темасы: Абусупиян Акаевни яшаву ва яратывчулугъу.
Дарсны мурады: А. Акаевни яшавун ва яратывчулугъун эсге алмакъ, чыгъарылгъан бугюнге ерли къалгъан китапларын гёзден гёчюрмек, ону пагьмусуна тюшюндюрмек.
Дарсда къолланагъан алатлар: ярыкъландырывчуну сураты ,там газет, газет журнал материаллар,охувчуланы рефератлры ,китаплары,компьютерден таба гёрсетеген слайдлар.
Дарсны барышы.
1. Къурум мюгьлет.
Муаллим :Салам,гьюрметли охувчулар! Салам сизге де абурлу сыйлы къонакълар! Эпиграф булан яшланы таныш этив.
Абусупиян бугюн тувмадан болгъан оьтгюрлюклени (итти гьакъыллылыкъны) ярыкъ бир ульгюсюдюр.
Гьакъ – герти кюйде ол уьч тюрлю тилде –арапча, фарсча, ва тюркче –язып чыгъарагъан шаир, шариат илмуланы бек теренден билеген, гьалиги девюрдеги гьаллагъа да яхшы тюшюнюп бажарагъан адам».
Яш шиъру охуй.
Сёзлюк иш .
Лугъат- гьар-бир тилни ичинде бар сёзлени жыйымы.
Халбат этген,халбатда- янгызлыкъда тургъан айры-янгыз яшав этген.
Яшланы тергевюн (интерективный экрангъа) доскагъа бердирив.
Муаллим: А. Акаев. Тёбенкъазаныш юртда, юртну къадиси Акъай Арсланбековну агьлюсюнде 1872- нчи йылда тувгъан. Яш заманындан берли охувгъа оьтесиз муштарлы болгъан. Атасы муну муштарлы экенин билип юртдагъы мадрасагъа йибере. Мунда да бары да яшлардан алдынлы болуп муаллимлени сюювюн къазана. Мадрасагъы билимин узатмакъ учун, Жюнгтейде, Шурада, Таргъуда уллу алимлени янында бир нече йыл охуй. Тюрлю-тюрлю илмулардан яхшы кюйде пай алгъан. Билимин дагъы да давамлашдырмакъ учун Къазангъа, Бахчисарайгъа, Стамбулгъа бара. Бара-бара яхшы билимли, англавлу адам болуп арагъа чыгъа. Халкъны охувгъа, билимге къуршамакъ учун чалышгъан, дагъыстанлы ярыкъландырывчуланы бириси гьисаплана. 1902 йыл оьз ватанына къайта. Ондан сон ол эки йыллыкъ мактап ача. Шо мактапда яшланы охутуп ва тарбиялавгъа бары гючюн сала.
Муаллим: Озокъда, яшлар охув бары да халкъгъа сююнч гелтире. Гьар – бир якъдан билимли болсанг халкъ арада абурунг да болар. Шону учун яшлар, сизде яхшы охумагъа гьаракат этигиз.
Муаллим: Яшлар, гьали тергевюгюзню доскагъа бакъдырыгъыз.
Муна А. Акаев яшагъан ожакъ, ишлеп турагъан уьйлери. Сиз де билесиз яшлар, оьз ватаны адамгъа нечик аявлу бола. Абусупиянгъа да шу яшап тургъан уьйлери, халкъы бек аявлу болгъан, тек 1927-1929 нчу йыллардан тутуп, уьлкеде уллу питне, сонг нече де бек къайгъырма тюшежек хаталы иш башлана: динге къуллукъ этген адамланы атеистлер, айрокъда коммунистлер, биринде къоймайлы сибирип, олардан бирлери совет гьукуматгъа ян болгъан буса да къарамайлы, йыракъ сибирлеге, сюргюнлеге йибере. Онлар булангъы пайдалы китапланы, терен маъналы макъалаланы авторуна Совет гьукуматны душманы деп яла ябула ва Абусупиянны туснакъ эте. Шончакъы бир къол булан язгъан китапларын юртну ортасына да салып от ягъа. Б. Магьамматовну яшлар шогъар «Оьртен» деп язгъан шиърусундан кёп зат англашыла. Къатыны чыдап болмай,бу гьалны билдирмек учун Абусупиянны ягъына туснакъгъа бара. Абусупиян эшитгенде эсден тайып йыгъылып къала. Гёресиз, яшлар Абусупиян нечик гьалгъа тюше. Абусупиян Акаев 1902-1928 нчи йылланы арасында санаву къыркъгъа ювукъ айрыча китап онгарып чыгъаргъан. Буса да, бир-бир къолайсыз гелген себеплеге гёре, ону китаплары 1928-нчи й. 1991-нчи йыл болгъунча, дагъы басылып чыгъартылмай тургъан. Муну гьали артдагъы бир нече йыллар сииясат-политика гьаллар алышынып ва ону этген ишлерине багьа береген кюйлер бираз онг болуп, ону айры-айры китаплары янгыдан арап язып булан ва гьали биз къоллайгъан орус гьарпларына гёчюрюлюп тура. Олардан инг уллу оьлчевдегиси-« Пайхаммарны ёлу булан» «Къылыкъ» китаб…. Яшланы яхшы хасиятлы этип тарбиялавну гьакъында язылгъан бек къужурлу асарлар. Инсангъа арив къылыкъдан артыкъ ярашагъан зат ёкъдур. Бир адам, нечакъы кёп зат билсе де, не къадар уллу даражалы болса да, къылыкъсыз болгъан сонг, гьеч бир къыйматы ёкъдур. « Яшлагъа насигьатлы тюрк» деген асарында Абусупиян яш адам нечик тарбиялы болмагъа герек деген суалагъа гёре оьз пикруларын айта.
Муаллим: Гьар бир затдан илму сыйлыдыр. Сыйсызлыкъны атын гьеч бир де алма. Гьар заман безенип мыйыгъынг бурма. Даим опуракъны гъайында турма.
Абусупиян яшавун гьар минутун къыйматламагъа чакъыра, не тюгюл де къолдан чыкъгъан зат дагъы къайтмай. Шогъар гёре яш оьрюмлеге ол булай насигьат берген.
Пайдасыз баш заман гетмесин, вёре, Билмейгенинг артдыр пагьмунга гёре. Алтындан сыйлы бир гьар сагъатынгны. Бир сагьат гетсе пайдасыз ёлгъа Минг алтын берсенг де гелмежек къолгъа.
Муаллим: Яшлар, гьали бугюнюбюз гетсе, биз шону къайтарып алып болабызму? Арадан заман гетген 1960-нчу йылдан Абусупиян Акаев айыплы болмагъан деп гьукму чыгъарыла. Муна шо шагъатнама. Не бола оьзю болмагъан сонг, тек бир якъдан яхшы. Бир тайпа огъурашлар. Абусупияны айыпсыз экенин билгенликде.
Яшлар Абусупиянны китапларын охугъансыз, не йимик хабарларын билесиз?
Маликаны хабарын ким хабарлап бола?
Маликаны хабары.
Яш:«Юз элли суалгъа» «Маликаны хабары» Бир бай гишини къызы болгъан. Ким де тилеме гелеген. Къыз айтгъан: Ким мен берген суаллагъа жавап берсе, шо улангъа бараман деп. Орта Азиядан бир улан гелген. Малика айтгъан: Сен къоркъмаймусанг мен берген суаллардан, ол къоркъмайман.
Муаллим:Къайсыгъыз герсетме боласыз Маликаны соравларына жавап береген алимни бет келпетин гёз алгъа гелтирийик гьали.
Суал: Не учун гелдинг? Жавап: Сени суалларынга жавап бермеге. Суал: Инг яхшы иш недир? Жавап: Илму охумакъ. Суал: Аллагъутааланы разилигинден гьасил бола? Жавап: Ата-ана разилиги булан. Суал: Яман авлет неге ошай? Жавап: Артыкъ бармакъгъа ошай-гессе авурта гесмесе эрши бола. Суал: Илму сыйлымы, мал сыйлыму,? Жавап: Илму сыйлы. Илму ессине дос, мал-душман, илму урланмай, мал урлана, илму берген сайын арты, мал кем бола. Суал: Гьар не ерге барса да, оьзюнюню халкъ сюеген гиши кимдир? Жавап: Эдепли гиши. Суал: Савлукъдан яхшы зат недир? Жавап: Гишини яхшыгъа аты чыкъмакъ. Суал: Оьлюмден яман зат недир? Жавап: Гишини ямангъа аты чыкъмакъ. Суал: Адамны юрегин хош, юзюн акъ этеген недир? Жавап: Яхшы авлет. Суал: Гьакъылсыз гишини несинден таный? Жавап: Сёзюню кёбюнден.
Алимлени сёзлери.
Муаллим:Яшлар, уллу алимлерден бек яхшы Абусупиянны суратлап арив сёзлер айтгъан, яхшы багъа берген. Къайсыгъыз айтма сюесиз алимлени сёзлерин.
Къумукъ Элин, Дагъыстанны кёгюнде балкъыйгъан шавлалы юлдузлардан инг де гёрмеклиси болгъан алим, жамият чалышывчу, шаир ва язывчу Абусупиян Акаев….
Къазанышлы Ломоносов, Ол оьз халкъын кёп ойлагъан. Юртдан юртгъа юрюп барып Китапларын кёп пайлагъан.
Ёкъ, оьлмеген Абусупиян, Ону махлукъ танып тура. Ата юртну тёбесинде Юлдуз болуп янып тура.
Къумукъ тилни ахтарыв гьаракатыны тарихинде, ону фонетикасына арап алипбаны къыйышдырагъан къумукъ ярыкъландырывчу Абусупиян Акаев агьамиятлы ер тута.
Абусупиян терен кюйде инг – чикде Алдыбызгъа масъаланы чорт сала… Тил масъала тюгюл нечик-мечик де: «Жан берип, жан алар йимик масъала!»
Айбатлысан Абусупиян, кёп тиллени билесен, Бары халкъгъа лугъат къуруп, канзилердей тизесен….
Яшланы ойлары.
Алимлер чи уллу багъа берген, сиз нечик багъа берер эдигиз Абусупиян агъавгъа.
Муаллим ярайму айтма?
Абусупиян Акаев, 59 йыл, яшагъан. Оьзюню оьз яшавундан. Халкъым учун, аламатлагъа ошагъан.
Тувгъан ер ону Тёбенкъазаныш, Абатларын онда алма башлагъан. Агьлюсюнде ол дюр эди гиччиси, Артыкъ билим йыракълагъа ташлагъан.
Арап тилде ончакъыда бек билген, 40-дан артыкъ ол китапны къумукъ тилге гёчюрген Къагьрулу сувукъ къышланы, Авур шартланы гётермеге болмай. Абусупьян Акаев Сибир якъгъа гечинген.
Оьзю чакъсыз гетсе де, Абурлу уллу элде. Азиз халкъым къоймажакъ, Атын оьлмеге бир де.
Муаллим:Яшлар Абусупияны гьакъында кёп затлар сёлеп гетдик. Гьали биригизни де эсигизге гелмейми? Оьзюню гёрме яхшы эди деп. Сюе бусагъыз оьзюню чакъырайыкъ. А-н шиърулардан къайры назмуларда яза болгъан. Гьали Абусупиянны бир назмусуна тынглайыкъ.
Назмуну охуй Расулова Тотай.
Яшлар, дарсыбызны беклешдире туруп гиччирек кроссвордну чечейик.
Беклешдиривге соравлар
Солдан онгъа багъып:
2. Абусупиян Акаевни шиърусу? 3. 150-суалдагъы сорав береген къызны аты? 4. Адамда болмагъа герекли хасият? 5. Уллулар яшлагъа береген тарбиялав якъдан? 8. А. Акаевни сюргюн этип не ерге йиберген?
Оьрден тюпге багъып:
1. Абусупиян Акаев тувгъан юрт? 6. Охувчулагъа бек тарыкъ? 7. Муаллимлер яшланы негер уьйрете? 9. Бадрутдин Магьамматовну, А. Акаевге багъышлангъан шиърусу.
1. Абусупиян Акаев тувгъан юрт? (Тёбенкъазаныш) 2. Абусупиян Акаевни шиърусу? (Язбаш) 3. 150-суалдагъы сорав береген къызны аты? (Малика) 4. Адамда болмагъа герекли хасият?(къылыкъ) 5. Уллулар яшлагъа береген тарбиялав якъдан? (насигьат) 6. Охувчулагъа бек тарыкъ? (илму) 7. Муаллимлер яшланы негер уьйрете? (тарбиягъа) 8. А. Акаевни сюргюн этип не ерге йиберген? (Сибирге) 9. Бадрутдин Магьамматовну, А. Акаевге багъышлангъан шиърусу. (Оьртен)
1. Яшлар, бугюнгю дарсда сиз не янгылыкълар билдигиз? 2. Биз бугюнгю дарсыбызда кимни гьакъында сейледик? 3. Ушатдыгъызму бугюнгю дарсыбызны? -Бугюн сиз жавап береген кюйню мен бек ушатдым. Мен сизге бугюн оьр къыйматлар салма сюемен. Айрыча бугюнгю дарсда актив кюйде ортакъчылыкъ этген охувчуланы атларын эсгермеге сюемен.
Назму.
Алгьамдулиллагь, Аллагь, Сен тюз этдинг имангъа! Рагьматынг эркин сени яхшы булан ямангъа.
Имандан сонг илмудур Бар яхшылыкъны башы, Аллагь сюйген адамны Илму болур ёлдашы.
Охумакъ – язмакъдыр Илмугъа етишеген. Талайлы яшдыр, шексиз, Охумагъа тюшеген.
Мадраса – мактап гёрюп Эдепленмеген яшда Не билим табулажакъ, Тюзелмеген сонг башда?
Охумагъан гишини Гьайвандан айырагъан Сураты болур, амма Билими болмас, аян
Билим болур гишини Адамлыкъ деген заты. Адамлыкъ болмас аны Гёзю, къашы, сураты.
Илму- бир малдыр, амма Битмей даим къалагъан, Не ерде болсанг оьзюнг, Шо ерде табулагъан.
Артар ол берген сайын, Урланмакъ ёкъдур анда, Гётерме авур болмас Ёл юрегин замандан.
Яхшы зат кёпдюр, амма Охугъан авлет йимик Яхшы зат ёкъдур, амма Билмеге адам герек.
Охугъан авлет къалыр Насиплини сонгунда, Айырмас охумагъан Затны терсин – онгун да.
Мадраса тамам этип Яшы къайтагъан заман- Гьакъылы бар гишиге Гьам байрамдыр, гьам къурман
Охугъан авлет къалып, Дюньядан гетсе гиши, Оьлген деп айтмас огъар- Савлар йимикдир иши.
Аллагьгъа аввал юз-минг Макътав этебиз бютюн- Жагьил къалдырмай бизин Охуйгъан этмакъ учун!
Сонг ата- анабызгъа Аллагьымны рагьматын Тилейбиз пайгьамбар да Этсин деп шаппаатын.
Бек кепдюр бойнубуздан Ата-ананы гьакъы- Олагъа гьюрмет герек Дюньяда турагъан чакъы.
Сонг бизин охутагъан Муаллимге де гьаман Аллагъны разиллигин Далап этебиз аян.
Ол бизге берген билим, Англатып гьар бир ерин, Тенг болмас гьеч зат огъар. Билме герек хадирин.
Охумакъны тынг этип Дагъыстангъа чыгъаргъан Абусупиянгъа да биз Дуачыбыз гьар заман.
Гьар тарыкъны тынг этип Ел ачгъан аввал бизге- сав-саламлыкъ булан Оьмюрю етсин юзге!
219
139 837 
