Конспект урока по родной(крымскотатарской)литературе "Халим Герай Султан «Гульбун-и ханан» - отрывок из истории крымских ханов"

Дата:07.12.2020г Урок №7 Класс:9

Предмет:родная(крымскотатарская) литератураУчитель: Аппазова Э.Н.

Тема: Халим Герай Султан. «Гульбун-и ханан» - отрывок из истории крымских ханов «Шехбаз Герай Хан».

Мевзу: Халим Герай Султан.«Гульбун-и ханан» къырым ханлары акъкъында эсеринден парчасы «Шехбаз Герай Хан».

Макъсат: - девир акъкъында малюматны текрарламакъ, эв вазифеси устюнде чалышмакъ: кечильген муэллифлернинъ омюр ёлу ве иджады, диван ве тасаввуф эдебияты акъкъында малюматны сорав янъы мевзу боюнджа: Халим Герай, омюр ёлу, иджады, укюмдарлыгъы, шиириети акъкъында малюмат бермек;

Халим Герайнынъ эсерини ифадели окъуп, талиль этмек; презентация узеринде чалышув; лугъат сёзлеринен чалышув;

- эдебиятымызгъа, кечмишимизге севги-урьмет ашлав, огретиджи ве тербиелев муитлерини къайд этюв.

Бильмелилер: - девир акъкъында малюматны; муэллифлер ве оларнынъ эсерлери акъкъында малюматны; аруз ве пармакъ везинлернинъ, рукнларнынъ хусусиетлерини, фаркъларыны.

Беджермелилер: - эсерни окъуп, талиль этмекни; эски къырымтатар сёзлерининъ манасыны анълатмакъны, земаневий къырымтатар тилине чевирмекни; диван, тасаввуф ве халкъ эдебиятларыны айырды этювни.

Донатув: - дефтер, ноутбук, презентация, дагъытув малюмат (материал).

Дерснинъ чешити: комбинирлев дерс.

Дерснинъ кетишаты

Тешкилий муит: - Селям алейкум, балалар.

- Алейкум селям, оджа.

Оджа: - Догъру, келинъиз бирликте шиарымызны айтайыкъ:

Талебелер: «Достлукъ достлукъны север,

Достлукъ эр шейни енъер».

Оджа: - Келинъиз, бу мусбет аньде ишимизни башлайыкъ.

Эв вазифесини сорав: Муаджир тюркю ве дестанлары.

Оджа: - Биз сизлернен шимди орта асырлардамыз, о, халкъымызнынъ ве эдебиятымызнынъ къыйметли, алтын деври сайыла.

Фронталь суаль.

1. Къырым ханлыгъы деври къайсы асырларны къаврап ала?

2. Къайсы ханларнынъ сюлялеси (династия) укюмдарлыкъ эткен?

3. Ханлыкъ девирнинъ эсасчысы ким эди?

4. Халкъ эдебиятнынъ энъ кенъиш къулланылгъан шиирий жанрлары недир?

5. Ашыкъ Умер къачынджы асырда яшагъан?

6. Ашыкъ Умернинъ яшагъан сенелерни айтынъ?

Анъламларны окъ ишаретинен Муэллифлерни ве оларнынъ

багъланъыз. эсерлерни окъ ишаретинен

багъланъыз.

- Машалла, эпинъиз яхшы иштирак эттинъиз, вазифелерни беджердинъиз.

Янъы мевзунынъ беяны: - Балалар, мына бизлер бугуньки дерснинъ янъы мевзусына якъынлаштыкъ. Лякин оны беян этмезден эвель, келинъ янъы бир малюматнен таныш олайыкъ.

Оджа: Демек, 1428 сенесинден 1783 сенесине къадар Къырым девлети 48 хан корьген. Презентациядан корьгенъимиз киби, оларнынъ арасында чокъусы медениетни, эдебиятны севе эдилер, шаирлер олгъанлар, атта базыда оларнынъ къадынлары, къызлары да шиирлер язгъан.

Оджа: - Балалар, ким айтар, янъы мевзумыз ненен багълы ве кимлер акъкъындадыр?

Талебелер: - Ханлар-шаирлер акъкъында ве ханлыкъ девирнинъ эдебиятынен ве медениетинен багълы.

Оджанынъ сёзю:

Герайлар сюлялесининъ эсасчысы олгъан Хаджи Герай ханнынъ алтынджы огълу. Хаджи Герайнынъ ады пейда олув ве манасы акъкъында чокъ фикирлер айтылгъан эди. Хаджи Герайнынъ яшлыкъта Герай адлы тербиеджиси бар экен. Онынъ ичюн о, озь севимли ве урьметли оджасынынъ адыны озь адына къошкъан. Башкъа менбаларгъа коре, онынъ озь ады Герай эди. Герай деген ад эвель-эзельден тюркий халкъларда кенъ даркъалгъан адларындан бириси эди ве онынъ манасы «догъру, адалетли» демектир. Сонъ исе, тахминнен 1419 сенеси, о, Меккеге аджылыкъкъа баргъан, ве онынъ адына Хаджи сёзю къошулгъан.

Не де олса, «Герай» ойле де бир инсаннынъ, бир ханнынъ ады олуп къаладжакъ эди, эгер Хаджи Герайнынъ 6-нджы огълу – Менгли, олмагъан олса, о, Герай адыны озь Менгли адына сойады шеклинде къошты ве ойле этип Герайлар сюлялесине темель къойды.

Бу куньге къадар бу сюляленинъ несиллери Герай сойадыны ташыйлар. Меселя, Лондрада яшагъан Джезар Герай.

Демек, ханлыкъ деври учь юз йылдан зияде, яни 1428 сенеден 1783 сенесине къадар девам этти. Бу вакъыт ичинде 48 хан идаре этти.

Бугунь бизим мевзумыз учюнджи укюмдар, хан ХалимГерай акъкъында.

Учь дефа ханлыкъ башында олгъан, учь кере тахт алгъан: 1467 с., 1469-1475 сс., 1478-1515 сенеге къадар. Эписи олып, 44 йылгъа якъын укюмдарлыкъ япты. I Менгли Герай хан Къырым ханлыгъынынъ акъикъий къуруджысы, эсасчысыдыр. О, бабасы Хаджи Герайнынъ ёлундан кетип, бабасы башлагъан ишни девам этти ве битирди. 1502 сенеси, о, Алтын Ордуны ве онынъ меркези Сарай шеэрини дарма-дагъын этти, сюрип ташлады. Бу тарихий вакъиадан сонъ Алтын Орду, девлет оларакъ, ёкъ олды.

Мультимедиа: 10-нджы слайд.

Укюметнинъ ички сиясетинде I Менгли Герай хан озюни мешур сиясетчи этип косьтерди.

Биринджиден, о, Хаджи Герайнынъ несиллерини янъы сюляле, деп адландырды.

Экинджиден, Идиль янында яшагъан, бир заманларда Алтын Орду девлетине бойсунгъан бир чокъ инсанларны Къырым чёллерине кочюрип кетирди, девлетнинъ икътисадиятны ве арбий кучюни котермек ичюн.

Учюнджиден, янъы ханлыкъ резиденциясыны Багъчасарай шеэр дживарындаки Салачыкъ деген ерде къурды.

Дёртюнджиден, Сарайдан гъайры мында буюк бир комплекс къурдырды, онынъ ичине джами, дюрбе ве «Зынджырлы медресе» кире эди. 1500 с. «Зынджырлы медресе» адлы мусульман алий окъув юрту ачылды. О, илим, бильги, тасильге пек буюк эмиет бере эди.

Ондан да гъайры, пек истидатлы инсан эди.

Шимди исе I Менгли Герайнынъ шиирине кечемиз.

Огюмиздеки эсер – Къыта – бугуньки куньге къадар сакъланып къалгъан Менгли Герайнынъ бир эсеридир.

Мультимедиа: 11-12-нджы слайдлар.

Энди мен сизге бу эсерни динълемеге теклиф этем, сонъ исе онынъ талилини япармыз.

Оджа: - шиирини эзберден окъуй – биринджи сефер везинсиз.

Талебелер: - кечильген малюматкъа эсасланып, аруз ве пармакъ везни акъкъында малюмат берелер. Аруз везни устюнде тавсилятлы токътаныла.

Ачыкъ ве япыкъ, къыскъа ве девамлы эджаларнынъ тертибинде язылгъан шиирий эсерлернинъ везнине аруз везни денъилир.

Оджа: - Бу малюматны толдыра:

«Аруз» – бу арап-фарси-тюрк классик шиир къурув системасыдыр ве бойле везиннен чокъусы классик шиирлер яратылгъан.

Бойле везинлер (рукнлар) чокъ, лякин энъ кенъ къулланылгъан булардыр:

V– – – V– – – V– – – V– – – ме-фа-и-люн

–V– – –V– – –V– – –V– – фа-и-ля-тун

Ана шу сонъки везиннен II Бора Гъазы Герайнынъ чокъусы эсерлери яратылгъан. Ве шиирлер терджиме этильгенде де, бу къаидеге бойсунмакъ керек. Не макъсатнен? Чюнки терджиме эткенде, шу терджимеде де оригиналь метинлернинъ озюне хас олгъан музыкаль-ритмик эсасы сакъланып къалмакъ керек.

Оджа: - Энди даа бир кере динъленъиз, энди везиннен берабер – эм оригиналь метинни, эм де рус тилине терджимесини. Рус тилине Сергей Дружинин терджиме эткен эди.

Дерсте чалышув: - бундан сонъ шиирни талебелер окъуйлар, везинге эмиет берелер ве оджанен бирликте шиирнинъ талилини япалар (талиль – сонъки слайдта).

Лугъат иши: сёзлернинъ манасы анълатыла, земаневий къырымтатар тилине чевириле.

Рефлексия: - Мен бугунь бильдим…

- Манъа бу меракълы эди…

- Бу меним ичюн къыйын (енгиль) эди…

Пекитюв: 1) Окъ ишаретлери ярдымынен малюмат бермек.

Менгли Герай

2) Синкан:

Мевзу – Халим Герай

1. 1 сёз – исим

2. 2 сыфат

3. 3 фииль

4. 1 джумле

5. Исимге (1) – синоним, екюн

Нетидже чыкъарув: - талебелерге баалар къоюла, оларгъа дерсте иштирак эткенлери ичюн тешеккюрлер бильдириле.

Эв вазифеси: - Халим Герай акъкъында малюмат бермек;

- Шиирни везиннен ифадели окъумакъ ве талилини бильмек.