Լսողական ընկալման շրջան

ՊՐԵԶԵՆՏԱՑԻԱ Աուդիոլոգիա և լսողության պրոթեզավորում Լսողական ընկալման շրջան

• Եթե տանը ունեք շուն կամ այլ կենդանիներ, գիտեք, որ նրանք կարողանում են լսել այնպիսի ձայներ, որը անհասանելի է մարդկանց համար: Կենդանիները
• և մարդիկ կարողանում են լսել որոշակի հաճախականությունների ձայներ: Որպես հաճախականության միավոր, գիտնականները օգտագործում են Հերցը (Hz): Որքան շատ է Հերցը, այնքան բարձր է ձայնը: Մարդիկ կարողանում են հնչյուններ ընկալել 20-20 000 Հերց շրջանում:
• Մեծահասակները `200-10 000 Հց;
• երեխաների համար `20 - 20 0000 Հց;
• շուն `15 - 50 000 Հց;
• չղջիկ 1 000 120 000 Հց.

• Մեր շրջապատում կան ձայներ, որոնք նույնիսկ լավ լսող մարդիկ չեն կարողանում լսել:Մենք չենք կարող որսալ շան շունչը, բայց շունը կարող է, քանի որ շների լսողական շրջանակը շատ ավելի մեծ է, քան մարդկանց մեջ: Եթե ​​մարդու մոտ կա լսողության խնդիր, ապա նրանց լսողական ընկալման շրջանը փոխվում է:  Թռչյունների, խոսքի հնչյունների, երաժշտական ​​գործիքների (օրինակ, ֆլեյտա) ձայները շատ դժվար է լսել լսողության կորստի ժամանակ:  Լսողական ընկալման տիրույթը որոշելու համար, աուդիոլոգը կատարում է աուդիոմետրիա, այնուհետև այն համեմատում է նորմալ լսող մարդու լսողության հետ և որոշում է տվյալ մարդու լսողական ընկալման շրջանը: Ձախ ականջին համապատասխանում է կապույտ գիծը, աջինը՝ կարմիրը: Գծից ներքեւ գտնվող տարածքը ցույց է տալիս լսողության մակարդակը, որը մարդը կարող է լսել, իսկ գծի վերեւում ցույց է տրվում այն ​​մակարդակները, որոնք մարդը չի լսում: 

Մարդու լսողական վերլուծիչի զգայունությունը տարբեր բարձրության ձայների հանդեպ տարբեր է: Մարդու ականջը առավել զգայուն է 1000-3000 հց հաճախականության ձայների հանդեպ և ընդհակառակը զգայունությունը իջնում է բարձր (10000 հց-ից ավելի) և ցածր (50 հց-ից պակաս) հաճախականություններում: Լսողական զգայունությունը կախված է նաև տարիքից ամենաբարձրը 16-20 տ-ում է, հետո աստիճանաբար իջնում է, 40 տ-ում այն 3000 հց-ում է, 60 տ-ում 2000 հց-ում, 60 տ-ից բարձր հասակում 1000 հց – շրջանում:

Ձայնի փոքրագույն ուժը, որը առաջացնում է հազիվ լսելի ձայնի զգացողություն կոչվում է լսելիության շեմք կամ լսողական ընկալման շեմք: Որքան փոքր է հազիվ լսելի ձայնի զգացողություն առաջացնող ձայնի ուժը (ինտենսիվությունը)` այսինքն, որքան ցածր է լսողական ընկալման շեմքը, այնքան բարձր է տվյալ ձայնի հանդեպ ականջի զգայունությունը: Միջին հաճախականությունների (1000-3000 հց) շրջանում լսողական ընկալման շեմքը ամենացածրն է, իսկ բարձր և ցածր հաճախականություններում դրանք բարձրանում են:Ձայնի ուժի ավելացման դեպքում ձայնի ուժգնությունը մեծանում է, բայց ձայնի ուժի որոշակի մակարդակում ուժգնության աճը դադարում է, ականջներում առաջ է գալիս ցածր ձայնից՝ ճնշման, բարձր ձայնից ցավի զգացողություն: Ձայնի ուժը, որից առաջանում է այս զգացողությունը կոչվում է տհաճ զգացողության կամ դիսկոնֆորտի շեմք:

• Նորմալ լսող մարդու լսողական ընկալման շրջանը սահմանափակված է ձայնի հաճախականությամբ և ուժով: Ըստ հաճախականության այս շրջանը ընդգրկում է 16-22000 հց և կոչվում է Լսողության հաճախականությունային դիապազոն, իսկ ըստ ուժի 0-130 դբ և կոչվում է լսողության դինամիկական դիապազոն :

Բ.Ե.Շեյվեխմանը(1956) մարդու լսողական ընկալման շրջանը բաժանել է 3 գոտիների. I գոտին զբաղեցնում է լսողական զգացողության շեմքից (0 դբ) մինչև 40դբ հատվածը ու ընդգրկում է շրջապատող միջավայրի սահմանափակ քանակի ազդանշաններ (տերեվների խշշոցը, շշուկը, գիշերային աղմուկի ֆոնը):

II գոտին գրավում է 40-ից 80-90դբ հատվածը և ընդգրկում է օգտակար ազդանշանների հիմնական մասը (այդ թվում նաև խոսքային գոտին):

III գոտին զբաղեցնում է 80-90դբ-ից մինչև տհաճ զգացողության շեմքը (110-130դբ) ընկած մակարդակը:

Խոսքային շրջանը` այսինքն, հնչյունների ընկալման համար անհրաժեշտ հաճախականությունային և դինամիկական դիապազոնը գրավում է լսողական ընկալման շրջանի մի փոքր մասը` ավելի ստույգ ըստ հաճախականության 500-3000հց (ընդ որում խոսակցական բարձրության խոսքի ինտենսիվությունը 400-1500հց է, շշուկինը` 1500-3000հց),ըստ ուժի 50-90դբ(ընդ որում շշուկը զբաղեցնում է 10-15դբ-ից 30դբ շրջանը, խբխ 60-75դբ, ճիչը 75-90դբ):Սակայն խոսքային շրջանի նման սահմանափակումը մասամբ է ընդունելի, քանի որ այն վավերական է միայն խոսքի հասկացման համար առավել կարևոր հնչյունների համար, բայց չի ընդգրկում խոսքի կազմի մեջ մտնող բոլոր հնչյունները, հնչյունների մի ամբողջ շարք, օրինակ ս, զ, ց, չ, խ, ղ, որոնք պարունակում են այնպիսի ձևորդներ (ֆորմատներ` հնչյունի կազմի մասնակի տոներ, որոնք ունեն ամենաբարձր ինտենսիվություն և որոնք ապահովում են տվյալ հնչյունի տարբերությունը մյուսներից), որոնք ունեն 3000հց ավելի բարձր հաճախականություն,օր.` ս-ն 4200 մինչև 8600հց դուրս են մնում խոսքային շրջանից: Ինչ վերաբերվում է դինամիկական դիապազոնին, ապա շշուկի դիապազոնը 0-15դբ-ից 30դբ է և անգամ բարձր խոսքում կան բաղադրամասեր, որոնց ինտենսիվությունը չի գերազանցում 25դբը (այդպիսիք են որոշ խուլ բաղաձայներ):

Հնչյունները արագ փոփոխվող ամպլիտուդայով և հաճախականությամբ ակուստիկ էներգիայի տարրերի միասնությունն է: Հնչյունների առանձնահատկությունները պայմանավորված են դրանց ակուստիկ հատկությունների (բարձրության, ուժի, տեմբրի և տևողության) տարբերությամբ: Ձայնավոր հնչյունների ալիքային ազդանշանը ավելի պարզ է, քան բաղաձայն հնչյուններինը, քանի որ ունի որոշակի պարբերականություն (ձայնավորները տարբերվում են բաղաձայներից այնպես ինչպես մաքուր տոները տարբերվում են բարդ ձայներից: Ձայնավորների միջև տարբերությունը պայմանավորված է դրանց կազմի մեջ մտնող ֆորմանտներով (ձեվույթներով): Ֆորմանտները հաճախականության շրջանի առանձին ուժգնացումներն են, որոնք կազմում են հնչյունների բարդ սպեկտորը:

Ձայնավոր հնչյունների սպեկտորները (տարապատկերները) անհամաչափ են և ունեն ֆորմանտներ): Օրինակ ու հնչյունը բնութագրվում է ցածր ֆորմանտներով` 200-600 հց, օ հնչյունը` 400-800հց (ցածր հաճախականության ֆորմանտներ), ա հնչյունը անկախ արտաբերման բարձրությունից, ընդգրկում է 1000-1400 հց շրջանը, փաստորեն ա հնչյունին բնութագրական են միջին հաճախականության ֆորմանտները, իսկ է և ի հնչյունները բարձր հաճախականության են, քանի որ սրանց ֆորմանտները ընդգրկում են 1500-4200 հց շրջանները:

Բաղաձայն հնչյունները ակուստիկ բնույթով ավելի բարդ են: Ձայնեղ բաղաձայներին (բ ,գ, վ, զ, ժ…) բացի պարբերական տատանումներից, հատկանշական են ոչ պարբերական բարձր հաճախականության տատանումներ, որոնք հարմոնիկ չեն հիմնական տոնին, իսկ խուլ բաղաձայների (պ, կ, շ, ս…) կազմի մեջ մտնում են միայն տարբեր հաճախականության ոչ պարբերական տատանումներ: Ձայնորդները (լ, մ, ն ) ունեն համարյա ճիշտ պարբերականություն: Ռ հնչյունին բնութագրական է 200-1500 հց շրջանն ընդգրկող ֆորմանտներ: Շ -ն ունի ֆորմանտների բարձր շրջան, ս հնչյունինը էլ ավելի բարձր է` 4200-8600 հց: Հնչյունների սպեկտորը կայուն չէ, փոփոխվում է ժամանակի մեջ և կախված է ոչ միայն հնչույթից, այլ նաև դրան նախորդող և հաջորդող հնչույթներից: Այդ առումով ավելի փոփոխելի են բաղաձայների սպեկտորները: Այս երևույթը հնչյունների ճանաչման ժամանակ ըստ Պավլովի ունի կարևոր ինֆորմացիոն նշանակություն: Հնչյունները տարբերվում են նաև տևողությամբ` ձայնավորները ավելի երկար են, քան բաղաձայները: Հնչույթի տևողությունը, սպեկտորի նման փոփոխվում է` հարևան հնչույթների ազդեցությամբ:

Քողարկում . Եթե որևէ ձայն ընկալվում է մեկ այլ ձայնի ֆոնի վրա, ապա այն ընկալվում է ավելի ցածր, քան լռության մեջ, այն կարծես քողարկվում է մյուս ձայնով (օրինակ` գնացքում խոսքի ընկալումը վատանում է): Որոշակի ձայնի հանդեպ ականջի զգայունությունը պակասում է մեկ այլ ձայնի միաժամանակ հնչելու դեպքում: Այս երևույթը կոչվում է քողարկում: Քողարկող ձայնը հաճախ անվանում են թեստային կամ զոնդավորող ձայն: Տարբեր բարձրության ձայների համար քողարկումը միանման չէ: Բարձր ձայները ուժեղ քողարկվում են ցածրերով, և ընդհակառակն իրենք քիչ են քողարկում ցածր ձայները: Առավել լավ արտահայտված են քողարկվող ձայնին բարձրությամբ մոտ ձայների քողարկող ազդեցությունը: Պրակտիկայում հաճախ առնչվում են նաև տարբեր աղմուկների քողարկող ազդեցությամբ, օրինակ` փողոցային աղմուկը ունի քողարկող ազդեցություն, որը ցերեկով հասնում է 50-60 դբ-ի:

Հաճախականությունային հատվածները,որոնց սահմանից անց տվյալ հաճախականությունային թեստային ազդանշանի համար քողարկման շեմքը չի աճում, կոչվում է կրիտիկական հատված: