Манас эпосу кыргыз элинин көөнөрбөс улуу мурасы. Эпос колому жагынан дуйнодо тендеши жок чыгарма.

ОшТУнун академик Б. Мурзубраимов атындагы эл аралык Өзгөн технологиялык жана билим берүү институту Тема: «Манас» эпосу кыргыз элинин улуу мурасы Лектор: Укук жана коомдук илимдер кафедрасынын доценти, тарых илимдеринин кандидаты Темиралиева Гүлжамал Тайлакбаевна

Лекциянын планы:

1. Киришүү

2. «Манас» эпосун изилдөө иштери

3. «Манас» эпосунун жаралуу мезгили

4. Манасчылар

5. «Манас» эпосундагы каармандар

1

Күтүлүүчү натыйжалар:

1.Тема боюнча студенттер билимдерге ээ болушат.

Мында:

-Манас эпосу тууралуу иликтелген соңку эмгектер менен таанышышат.

-Тарыхый географиялык жерлердин атын, кайсы жерде жайгашкандыгын тактай алышат.

-Тарыхтагы белгилүү инсандарды Манастын прототиби катары кароого негиз бардыгын табууга аракет жасашат.

2. Студенттердин өз алдынча изденүүлөрүнө, ачылыштарга багыты камсыз кылынат. Өзүн өзү өркүндөтүү сапаттары калыптанат.

3.Жерин, элин коргоого, сактоого болгон мекенчилдик сезимдери күчөйт.

• 1.

1

1

Киришүү

Кыргыз элинин көп кылымдар боюу көз карандысыздык, эркиндик үчүн күрөштөрүн баяндаган баатырдык эпосу бул - «Манас». Манас эпосу кыргыз элинин уюган улуттук рухий куту, бийиктиги, сыймыгы. Чыгарманын ичинде элдин тарыхы, санжырасы, салты, дини, табият менен шайкештиги, акылмандыгы, башка элдер менен элчилик мамилелери жогорку көркөмдүктө чагылдырылган. “Манас” эпосу дүйнөдөгү эң чоң эпос болуу менен географиялык терминдердин, топонимдердин көптүгү, алардын азыркы илимдин өнүгүү доорундагы маалыматтарга дал келиши менен дүйнөнүн белгилүү чыгармаларынан өзгөчөлөнүп турат.

1

“ Манас” эпосу боюнча алгачкы иликтөөлөрдү жүргүзгөн чет элдик изилдөөчүлөр

Чокан Валиханов (1835-1865-жж.)

Казак элинин тунгуч окумуштуусу, тарыхчы, этнограф, фольклорчу, саякатчы. 1862-69-жылдарда Кыргызстанга келип, Манас эпосунан «Көкөтөйдүн ашы» бөлүгүн жазып алып, кагаз бетине биринчилерден болуп түшүргөн окумуштуу. Жазып алынган эмгек 1885-жылы «Жунгария очерктеринде» жарыялаган.

1

Василий Радлов (1837-1918) – чыгыш таануучу, түрколог, этнограф, археолог.

Орто жана Чыгыш Азияны изилдөө боюнча орус комитетин түзүү демилгесин көтөрүп, аны башкаргандардын бири. Кыргызстанга 1862-64-69-жылдары келип, “Манас” эпопеясынын 3 бөлүгүн тең жазып алган.

1

“ Манас” эпосу боюнча изилдеген кыргыз изилдөөчүлөрү

Манасчы, жомокчу, акын, этнограф, педагог Ыбырайым Абдрахманов 1888-жылы Ысык-Көлдүн Жети-Өгүз тарабындагы Чырак айылында орто дыйкандын үй-бүлөсүндө туулган. Өз өмүрүн кыргыз фольклорун, эпосту жыйноого арнаган. Манасчы Сагынбай Орозбак уулунан 1922-26-жылдары эпостун толук вариантын жазып алган.

1

Б.М.Юнусалиев (1913-1970-жж.) тилчи, түрколог, «Манасты” изилдѳѳчү, коомдук ишмер. Окумуштуу эпос көлөмү жагынан байыркы грек адабиятындагы Гомердин “Илиада” менен “Одиссейинен” 20 эсе, Фирдоусинин “Шахнаме” дастанынан 5 эсе, индиялык “Махабхарата” дастанынан 2,5 эсе арбындыгын мисалга тартып, мындай сөз өнөрүнүн опсуз көлөмгө ээ болуп калышынын себеби катары кыргыз эли башынан кечирген тарыхый оор кырдаалдарды атап өткөн.

.

1

Окумуштуу “Көкөтөйдүн ашы”, “Алмамбет менен Жолойдун баяны” сындуу эпизоддор мурда өзүнчө чыгарма катары жашап келгенине токтолгон. Кыргыз элинин жашоо-турмушун, тарыхын, философиясын, этнографиясын, психологиясын изилдөөдө “Манас” баа жеткис булак катары кызмат өтөрүн белгилеген. Изилдөөчү “Манас” алгач баатырдыкты даңазалаган аңгеме, кара сөз түрүндө жаралышы мүмкүн экендигин ырастап, аны таланттуу акындар кийин ырга айлантып, анан ал кылымдардан-кылымдарга айтылып, эпос азыркы 500 553 саптагы ири жана көркөм деңгээлине жетиши мүмкүн экенин жазган. Болот Юнусалиев эпос алгач бир эле чыгарма катары чыгып, аягы “Чоң казаттагы” баатырлардын баарынын набыт болушу менен жыйынтыкталган болуш керек деген пикирин ортого салган.

89,526,124$

185,244 users

100%

1

Манас эпосунун жаралуу мезгили

Манас эпосунун жаралыш доорун тактоодо окумуштуулардын пикири ар түрдүү. С.Малов, В.Жирмунский, Б.Юнусалиев, К.Рахматуллин ж.б. белгилүү изилдөөчүлөрдүн пикири боюнча эпосто Енисей кыргыздарынын IXX - кылымдарда саясий жактан жогорулап турган мезгилдеги, андан кийинки тарыхый окуялары чагылдырылган. Ушундай эле тыянак бүгүнкү күндөгү илимде да үстөмдүк кылып келет. Эпостун жаралышы жогоруда көрсөтүлгөн кылымда кыргыздар түзгөн Улуу Кыргыз кагандыгы менен байланыштырылат. Бирок бул тыянак эпостун андан да мурун жаралгандыгы жөнүндөгү версияны четке какпайт.

1

Тарых илимдеринин доктору, профессор Т. Кененсариев “Манас” эпосу гана эмес, түрк эпосторун кеңири палитрада изилдеген орус окумуштуусу В.М.Жирмунскийдин эпостун жаралуу доору узак убакытты камтып кеминде үч чоң доордон турат деп жазгандыгы тууралуу жана «Манас» баатырдын тарыхыйлыгы жөнүндөгү божомолго каршы болгон деген оюн билдирет.

Саякбай Каралаев (1874-1917-жж.) Ысык-Көл облусу

Сагымбай Орозбак уулу (1868-1930-жж.) Ысык-Көл облусу

Ви́ктор Ма кси́м ович Жирму́нский (1891-1971-жж .)

1

Сергей Ефимович Малов түрк тилдерин изилдөөчү, СССР ИАнын корреспондент мүчөсү.

Атактуу түрколог С.Е.Малов: Манас эпосу кыргыздардын тарыхында орчундуу окуялар өтүп жаткан мезгилде б.з.ч. IX к. пайда болгону талашсыз”, - деп жазып, ошол эле IX кылымды көрсөтөт.

Малов Серг ей Ефи мович – (1880-1957-жж.)

1

Манасчылар

Бүгүнкү күндө эпостун жетимиштен ашуун варианты бар болсо да, алардын баарын бир чыгарма катары жалпылаган башкы белгилери бар. Бул Манастын бардык варианттарында (70тен ашуун) кездешкен “Манастын төрөлүшү”, “Манастын Каныкейге үйлөнүшү”, “Көкөтөйдүн ашы”, “Чоң казат”, “Алтайдагы кыргыздардын Ала-Тоого келиши”, “Манастын өлүшү жана ага күмбөз салдыруу” сыяктуу өзөктүү окуялардын бардыгында жана окуялардын нугун түзгөн салттык туруктуу эпизоддордун сакталгандыгында турат. Эпос көп убакыт оозеки айтылып келгендиктен анын өзгөрүүсүз сакталган тексти жок. Эл арасында эпос үчилтик чыгарма катары “Манас”, “Семетей”, “Сейтек” бөлүктөрү менен белгилүү болгон .

1

Сагымбай Орозбак уулу (1868-1930-жж.) Ысык-Көл облусу

Саякбай Каралаев (1874-1917-жж.) Ысык-Көл облусу

1

Улуу жазуучу Ч.Айтматовдун манасчылар С.Каралаев, С.Орозбаков жөнүндөгү орошон ойлору

"Сагымбайдан жазылып калган тексттерди кунт коюп окуп чыккан ар бир адам Сагымбайдын сөз байлыгына, акындык чеберчилигине, кудуретине баш ийбей койбойт. Бул бир ааламда укмуш жаралган уникалдуу талант. "Манас" - "Манас" болгондон берки эпостун тамчыга тамчы кошулуп, сөзгө сөз, ойго ой кыналып, байыркы кыргыз журтунун бүткүл чыгармачылык кубатын Сагымбай бир өзү дилине сыйгызып тургандай сезилет ".

"Каралаев "Манас" айтып жатканда андан көңүлдү тартып алалбай, кирпигинин ирмелишинен тартып колунун жаңсашына чейинки ар бир кыймылына арбалып, көрөңгөнүн көөр таштай чанда бир кезиге турган шыбагасы даарыган бул адамдын абазына кулак төшөп, муюп олтуруп анын жаны эпикалык уюткунун өзүнөн бүткөнбү деп ойлоп кетесиң "

1

Манас эпосунун негизги каармандары

Манас, Алмамбет, Бакай, Каныкей, Сыргак, Чубак, Семетей, Сейтек, Күлчоро өз элине берилген чыныгы баатырлар. Алардын эрдиктери эпостун жүрүшүндө көп жолу далилденет. Эпостогу окуялар чыныгы турмуштан алынып, кыргыз элинин басып өткөн жолун, ар кандай уруулардан куралышын баяндайт. Адамдардын табышмактуу ысымдары, шаарлардын, элдердин (уруулардын) аталыштары да бекеринен эмес. “Чоң казаттагы” Бээжинге болгон жүрүш бул IX кылымдагы кыргыздардын уйгурларды жеңгенин эске салат. Эпостогу кээде кытайлар, кээде калмактар деп аталып, кыргыздардын негизги душмандары болгон Алооке, Жолой, Эсенхандар тарыхый булактарда калган мисалы, XV кылымда жунгар (калмак) кошундарын башкарган Эсентайджи сыяктуу жана башка чыныгы инсандардын прототиптери болушу мүмкүн.

1

Пайдаланылган адабияттар:

1. Бернштам А.Н. Кыргыздардын жана Кыргызстандын тарыхы жана археологиясы боюнча тандалма эмгектер. /Түзгөн, алгы сөзүн жазган жана которгон Мамбеталиев С. Б.: 2004.

2.Бичурин Н.Я. Извлечения из истории династии Тан.// Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. М.- Л. 1950.

3.Бернштам А.Н. Эпоха возникновения эпоса «Манас»// «Манас» - героический эпос киргизского народа. – Фрунзе. 1968.

4.Судьба эпоса “Манас” после Октября /сборник документов/ Бишкек “Кыргызстан” 1995.

5. Авт: Асанканов А., Бедельбаев А., Воропаева В., Горячева В., Жунушалиев Ж., Какеев А., Мокрынин В., Плоских В., Сапаралиев Д., Харченко Г. Кыргыз Республикасынын тарыхы - Б., “Кыргызстан” басма үйү 2000.

6.А.Сыдыков “Манас” эпосундагы баатырдык мотивдер ”Бийиктик” Бишкек-2006.

7.К.Матикеев Борбордук Азия Манас доорунда Ош ш. 1995-ж.

1