« Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірі мен қызметі ».

Жоспар

Кіріспе ………………………………………………………………………. 3 – 5

1 ТАРАУ М.Х. ДУЛАТИ – ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ АЛҒАШҚЫ ТАРИХШЫСЫ.

1.1 Мухаммед Хайдар Дулати - өмірі мен шығармашылығы...........6 – 15

1.2 Түркі халқының ірі тұлғасы...............................................................16 – 25

2 ТАРАУ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ.

2.1 Қазақ хандығының құрылуы..............................................................26 – 48

2.2 Қазақ хандығының негізін қалаған хандар.....................................49 – 51

2.3 Қозыбасы – қазақ хандығының алғаш туы тігілген жер...............52 – 53

2.4 “Қазақ термині” туралы........................................................................54 – 58

Қорытынды.....................................................................................................59

Пайдаланған әдебиеттер тізімі....................................................................60

Кіріспе

Мәселенің өзектілігі: Тәуелсіздік тізгінін қолға алғаннан кейін, өткенін еске түсіріп, ұлттық мемлекеттілігіміздің қалай, қашан құрылғаны туралы білу маңызды мәселе болып табылады.

ХV-ХVІІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде құрылған Қазақ хандығы ірі тарихи оқиға болды. Қазақ хандығының ықпалы Ноғай Ордасы, Моғолстан, Мәуереннахрдағы Ақсақ Темір ұрпақтарының мемлекетіне, ХVІ ғасыр басындағы шайбанилық әулет мемлекеттерінің саясатына, тарихына, мәдениетіне әсер етті. Орта Азия және оған іргелес елдер арасында Бұрындық, Қасым, Хақназар хандар тұсында Қазақ хандығының орны ерекше болып, ел аралық қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарды.

ХІV-ХV ғасырларда Дешті Қышпақ пен Мәуереннахр, Моғолстанда болған этникалық процесстердің дамуы, Еуразиялық шығыс және Орта бөлігіндегі саяси даму Қазақ хандығының құрылуының басты факторы болды.

Моңғол шапқыншылығы кезінде қазіргі Қазақстан және Орта Азия аймағында саяси құрылымдар өзгеріп, этникалық процестің дамуы тежелді. ХІV ғасырда жаулап алушылар саяси құрылымдарын жергілікті ру-тайпалардың талабына сай өзгертіп, олармен терең сіңіп, этникалық процесс қайта қарқындап, жанданды.

Сондықтан ХІV ғасырда пайда болған Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір хандығы, Моғолстан секілді мемлекеттер жергілікті халықтардың мемлекеті деп есептеледі.

ХV ғасырдың орта шеңінде Қазақ хандығының құрылуына әсер еткен саяси оқиғалар: Мауреннахрдағы Ақсақ Темір ұрпақтарының мемлекеті Дешті Қыпшақтағы Әбілхайыр хандығы, Жетісу мен шығыс Түркістандағы Моғолстан мемлекеті, Оңтүстік Сібірдегі қалмақ тайпалары, Иран мен Әзірбайжандағы Қара Қоюнлы Әулет арасындағы күрделі саяси шиеленістер.

Мырза Хайдар Дулати XVI ғасыр перзенті. Ол осы күнгі қазақ ,қырғыз, өзбек секілді түркі халықтары ұлт боп ұйып, тарих сахнасына көтеріле бастаған кезеңде өмір сүрді. Бұл Жошы ханның Батыс Сібірді мекендеген кіші ұлы Шайбан әулетінің Орта Азия мен Ауғанстан һәм Хорасанды да уысында ұстаған Әмір Темір ұрпақтарынан Мауараннаһрді тартып алмақ боп белін бекем буған, феодалдық соғыс өрті тұтанып, аласапыран шақ туған тұс еді. Сондықтан да болашақ ғалым қмірінің көпшілік бөлігі әуелі Орта Азия, сонан соң Шығыс Түркістан мен Ауғаныстан, Тибет пен бадахшан, үндістан жағында өтті. Ол көбінесе ат үстінде, жорықтарда жүрсе де сол кездегі ғылым, білім тілі – парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының XIV-XVI ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен геграфиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайында классикалық тамаша шығарма қалдырды. Онда Мауараннаһрдегі Шағатай әулеті құрған мемелекеттің XIV ғасыр ортасына таман ыдырап, екіге бөлінуі, Моғолстан деген шығыс бөлігінде дулат тайпасының күшімен дербес мемлекет негізі қаланғаны және басқа көптеген тарихи оқиғалар туралы әңгімеленеді.

Мәселенің тарихнамасы:

Бұл диплом жұмысының бірінші тарауы Мырза Хайдар Дулати туралы жазылған, себебі Қазақ хандығының тарихын Дулати еңбектерінсіз білу мүмкін емес, яғни оның "Тарих –и Рашиди" еңбегі құнды мәлімет болып табылады.

Бұл тарауда көрнекті мемлекет қайраткері, қолбасшы, ақын, ғұлама ғалым Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты әлемге әйгілі еңбегінің деректері кеңінен пайдаланылды (Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры, 2003). Сонымен қатар еліміздің бас муфтиі, қажы Әбсаттар Дербісәлінің «М.Х. Дулати – Өмірбаяндық – библиографиялық анықтамалық» деп аталатын еңбегі мен « Қазақ даласының жұлдыздары» еңбегі құнды мәліметтері де зерттеу жұмысында өзіндік орнын алды. К.Пишулина, Н.Ағытайдың «Тарих-и Рашидидің» тәржімесі туралы құнды мағлұматтарға сілтеме жасалынды.

Екінші тарау Қазақ хандығының құрылуы туралы, негізін қалаған хандар туралы және "Қазақ" термині туралы жазылған.

Бұл тарауда Қазақ хандығының құрылуы туралы құнды мәліметтер, тың деректер, терең ойлы талдау жасап еңбектері толассыз жарық көріп жүрген жас тарихшы Берекет Кәрібаевтің еңбектеріне көбірек тоқталдық. Мәселен «Түркістан және қазақ хандығы» атты монографиясы, 1995 жылдардағы жарық көрген «Қазақ тарихы» журналының №4,5,6 сандарындағы «Қазақ хандығының құрылуы» атты зерттеулері және т.б. Сонымен қатар Қазақ хандығының тарихы жөнінде құнды еңбектер жазған. Т.И.Сұлтановтың еңбектері. Түркі халықтарының тарихы жөнінде бірнеше еңбек жазған ғалым К.Аманжоловтың еңбектері. Және де өздерінің еңбектерімен үлес қосып жүрген ғалым ағаларымыз Чапай Мусин, Мұратхан Қани еңбектерінің маңызы зор.

Қорытынды бөлімде Қазақ хандығының құрылуы бір жылда болған іс емес, бірнеше жылдарды қамтитын басталуы мен аяқталуы бар процесс екеніне тоқталады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Осы диплом жұмысын жазу барысында алдыма мынадай мақсаттарды қойдым.

• Алғашқы қазақ мемлекетінің алғашқы тарихшысы туралы ой қозғап, оның шығармасы қазіргі біздің қоғамда ұлағатты орын алатын дәлелдеп беру.

• Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан жерінде ХІV-ХVғ. Орын алған әлеуметтік экономикалық саяси процестерден туған заңды қоғамдық құбылыс екендігін дәлелдеу.

• Хандықтың негізін қалаған хандардың хандық құрудағы рөлін анықтау және олардың тегі туралы айту.

Бітіру жұмысының теориялық негізі:

Тарих ғылымының даму барысында еліміздегі Қазақстан тарихы мәселесінің ірі зерттеу орталықтары қызметінің нәтижесінде және қазіргі замандағы Отандық алдыңғы қатарлы тарихшылардың басты еңбектері негізінде қалыптасқан тұжырымдар жиынтығы болып табылады.

Зерттеу методикасы:

Зерттеу объективтік, тарихилық, жүйелік, салыстырмашылық және талдау мен жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделеді.

Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, алты тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ТАРАУ М.Х.ДУЛАТИ - ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ АЛҒАШҚЫ ТАРИХШЫСЫ

1.1 Мұхаммед Хайдар Дулати - өмірі мен шығармашылығы.

Қазақ ғылымы мен мәдениетінің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан майталман ғалым, халқымыздың тұңғыш тарихшысы - Мұхаммед Хайдар Дулати, Енді ғана есін жиып, тәуелсіздігін жариялағаннан кейін өткеніне үңіле бастаған елдің тарихының өшкенін тауып, қайнар бастауын зерттеп-білу Хайдар Дулатисыз мүмкін емес. Күні бүгінге дейін Қазақстан мен Орта Азия елдерін зерттеушілердің, тіптен түркі тектес халықтардың мәдениетін зерделеген европалық ғалымдардың қай-қайсысын алсақ та, оған жүгінбей, еңбегіне соқпай кете алмайды.

Мұхаммед Хайдар 1499 жылдың қиын-қыстау күндерінің бірінде Ташкент қаласында Мұхаммед Хұсайын Дулатидің отбасында дүниеге келді. Мұхаммед Хұсайын ұлына жоғарыда айтылғандай, өз әкесі Мұхаммед Хайдар Дулатидің атын берген.

Хайдар мырзаның әкесі Мұхаммед Хұсайын да жастайынан билікке араласқан. Оның үстіне есейіп, оңы мен солын таныған кезде Моғолстанның билеушісі Шағатай ханның ұрпағы Жүніс ханның 1415—1487) кіші қызы Хуб Нигар ханымға үйленеді.

Жүніс ханның үлкенді әйелі Исан Даулат бикеден екі ұл (Сұлтан Махмұт хан (1443—1508); Сұлтан Ахмет хан (1465—1503), үш қызы (Миһр Нигар ханым, Құтлық Нигар ханым, Хуб Нигар ханым) бар еді. Миһр Нигар ханым Әмір Темірдің Жалал ад-Дин Миран шаһ атты үшінші ұлының шөбересі Сұлтан Ахмет мырзаға ұзатылған еді. Ал Құтлық Нигар ханымға оның інісі Омар шейх үйленіп, одан атақты ойшыл, ақын, қолбасшы Мұхаммед Захир ад-Дин Бабыр (1483—1530) туған, яғни ол Мұхаммед Хайдар Дулатиға бөле болып келетін. Бабыр да осылай Әмір Темір ұрпақтарының бірі еді. Хайдар мырза шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ тағдыр тауқыметін көп тартқан. 1501 жылы ол екі жасқа толғанда анасы қайтыс болады. Ол жайлы Бабыр өзінің атақты «Бабырнамасында»: «Менің шешемнің сіңлісі Хуб Нигар ханым жарық дүниемен коштасыпты, оны анамыз екеумізге Ұратөбеде естіртті»— дейді [3,104].

Бабырдың әкесі Омар Шейх Ферғана уалайатының билеушісі болатын. Сырдарияның жағасына орналасқан астанасы Ахсикентте (Ферғананың ежелгі қаласы, әрі оның Х ғасырдағы астанасы) 39 жасында «жардан ұшып жан тәсілім еткен соң», оның иелігіндегі жерлерді Шайбани хан басып ала бастайды. «Бұл — «байтал түгілі, бас қайғы» болған заман еді. Жас Бабыр өзіне ерген қосындарымен шегіне ұрысып, жанталасқа түскен шақ болатын. Оның Хайдар мырзаның анасының қазасын «Ұратөбеде жүргенде естідім» деуі де сондықтан.

Ташкентті 1482—1485 жылдары Жүніс хан басып алғанымен, соңынан оны Хайдар мырзаның әкесі Мұхаммед Хұсайын Дулати қайнағасы Махмұт ханның атынан билеп тұрды.

Мұхаммед Хусайын Омар шейхпен көңілі жарасқан достар екен. Сондықтан да ол Ахсикентте баз бір кездері онымен екі жыл бірге тұрыпты. Артында қалың елі дулаттар тұрғандықтан да, ол өз иелігін мығым ұстаған. Айтқаны орындалып, дегені жүрген, халқының қадірлі адамы болған. Сөйткен Мұхаммед Хұсайын ұлына Маула Мұхаммед атты білімді де білікті кісіні тәрбиеші етеді. Ол бала Хайдарға Құрани Кәрім сүрелерін жаттатып қана қоймай, әліппе де оқытып, сауатын ашқан, жазу, сызуға үйреткен. Хайдар мырза бірақ Мұхаммед Шайбани зобалаңына байланысты оқуын жалғастыра алмаған. Өйткені оның балалық шағы, жоғарыда айтылғандай, Мұхаммед Шайбанидің Орта Азияның қалалары мен қоныстарын, елді мекендерін басып алып, Әмір Темір ұрпақтарын қуа бастаған кезге тұс келді. Шынында да Мұхаммед Шайбани аз ғана уақыт ішінде, яғни 1500 жылы Бұхара, 1501 жылы Самарқан, 1503 жылы Ахсикентпен Ташкентті, 1504 жылы Әндіжан, 1505 жылы Хорезм, 1507 жылы Герат, Астрабад, Гурганға да ту тігіп үлгерді. Басқыншының тегеурініне шыдай алмаған Бабыр соғыса-соғыса Кабулға кетуге мәжбүр болды. 1508 жылы осындай аласапыран кездері Хайдар мырзаның әкесі Мұхаммед Шайбани кісілерінің қолынан қаза табады. Жетім қалған Хайдар мен әпкесін туыстары әуелде Бұхараға паналатқызады. Соңынан тәрбиешісі екеуін Бадахшанға аттанды.

Шайбандардың құрығы жете қоймаған жерлердің бірі таулы Бадахшан мен оның астанасы Қала-и зафар болатын. Әмір Темір ұрпақтарының асуы қиын таулар ортасындағы иелігі болған осы шаһар — «Қала-и зафар», яғни «Жеңіс каласы» деп тектен-текке аталмаған еді. Соңғы жылдары ол Сұлтан Махмұт мырзаның. Хан мырза, кейде бірак Мырза хан деп те аталып кеткен ұлының билігіне көшкен еді.

9 жасар Хайдар мырза Қала-и зафар қамалына 1508 жылдың соңғы айларында келген. Содан мұнда ол 1509 жылдың қарашасына дейін болған. Кабулдағы бөлесі Бабырға кетеді.

Арып, ашып жол азабын көріп барған Хайдар мырзаны Бабыр жақсы қарсы алған. Бауырына басып, жас мырзаның басынан сипайды. Мұның өзі де үлкен адамгершілік, үлкен кісілік еді. Әйтпесе Бабырдың өзі де қиын жағдайды бастан кешіп жатқан еді. Кабулға келіп қоныстанғанымен іштен шыққан дұшпандары мен ізіне түскен жауларының оны жан-жақтан анталап түрған кезі болатын. Соған қарамай, Бабыр жас бөлесіне қолынан келген жақсылығын аямаған. Кейінірек Бабыр ол жайлы: «Жүніс ханның үшінші қызы — Хуб Нигар ханым. Оны Мұхаммед Хұсайын... Дулатқа атастырған. Одан ол бір қыз, бір ұл көтерді. Қызын Убайдаллаһ хан, Мұхаммед Шайбанидың немере інісі, (1539 ж. қ. б.) алды. Мен Бұхара мен Самарқанды басып алғанымда, ол орнын ауыстырмай сонда калды. Оның немере ағасы Сейіт Мұхаммед мырза маған Саид ханнан елші болып, Самарқанға келгенде, ол соған еріп кетті. Кейін оған сұлтан Саид хан үйленді.

Хуб Нигар ханымның баласы Хайдар мырза еді: Әкесін (көшпелі) өзбектер өлтіргеннен кейін, ол үш-төрт жыл менің қасымда болды. Содан кейін рұқсат сұрап Қашғардағы ханға кетті. Енді ол орнықты, байсалды азамат болып, жақсы жолға түсіпті деп естідім. Жазуға, сурет салуға машық, жебе жасауға, зергерлікке, садақ шыбығын июге қолының ебі бар. Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық дарыны да бар еді. Ол менен кешірім сұрап хат жазыпты, сөз саптауы тәп-тәуір» - деп еске алады. [3,180].

Балалық шағының өзінде-ақ өліспей беріспес айқас, тақ үшін таластың талайын көрген Хайдарды ешқандай да соғыс, ешқандай да майдан шошыта алмаған еді. Кабулға келген соң да ол Бабырмен бірге талай жорықтарға қатысып, күндер өткізді. Сөйтіп жүргенде ол сарай адамдарының бірінен әкесі Мұхаммед Хұсайын Дулати мен Бабыр арасында тап осы Кабулда 1506—1507 жылдар арасыңда болған жайсыз оқиға туралы естіген сияқты. Оқиға былай болып еді. Ташкентті Шайбани басып алған соң Мұхаммед Хұсайын Қаратегіндегі Хұсрау шаһқа қашады. Одан әрі ол 1506—1507 жылдар шамасында Кабулға келеді. Бірақ шайтан түртті ме, кім білсін, Бабыр хазарлықтарды шабуға кеткенде, біреулердің азғыруына еріп, Мұхаммед Хұсайын сарай төңкерісіне қатысады. Бірақ ол сәтсіз аяқталып, қолға түскен бүлікшілерді Бабыр қатты жазалаған. Ол жайлы Бабырдың өзі: «Мұхаммед Хұсайын мырза қорыққанынан ханымның төсек-орны жиналған қоймасына қойып кетіпті. Мірім диуанмен тағы бірнеше бектерге «қамалдан жан шығармай, (ханымның) бөлмесін тінтіп, жерге кіріп кетсе де Мұхаммед Хұсайынды алып келіңдер!» деп бұйрық бердім. Олар ханымның есігінің алдына барып, онымен дөрекі, әдепсіз сөйлесіп, ақыры Хұсайын мырзаны ханымның қоймасынан тауып алып, шаһ сарайына жеткізді. Онымен орнымнан тұрып сәлемдестім. Істі насырға шаптырмай сыпайылық жасап, бұрынғыдай ілтипат көрсеттім. Мұхаммед Хұсайын мырза опасыздық, сорақы іс жасап, сойқанды бүлік шығармақ болды, Әттең, мұны жексұрындық қылығы үшін сазайын тарттырып, қыл шылбырмен бұрау салып, өлтіріп, кескілеп тастаса болар еді. Бірақ қол жіпсіз байланды, мұнымен қарға тамырлы жекжаттығымыз бар еді. Менің туған нағашы апам Хуб Нигар ханым мырзаның жары еді, одан қыз, ұл көріп отырған соң, сол жекжаттық жағдайды ескеріп, Мұхаммед Хұсайын мырзаны жазадан құтқарып, Хорасанға аттануға рұхсат еттім...

Бірақ ол жақсылығымды, өлімнен құтқарғанымды ұмытып, мені Шайбани ханға жамандап, арызданыпты, біраз уақыт өткеннен соң, Шайбани хан оны өлтіріп сазайын тарттырды»— дейді [3,222]. Осы ретте ескерте кететін жайт — Бабыр Мұхаммед Хұсайын Дулатиге жекжаттыққа байланысты ғана кешіріммен қарап кеңшілік жасаған жоқ. Бабырдың оған аман-есен Хорасанға аттануға рұхсат беруіне тағы бір жағдай. себеп болып еді. Мысалы, Бабыр Мұхаммед Шайбани жортуылы басталып, басына қара бұлт үйрілген алғашқы қысылтаяң жылдардың бірінде Мұхаммед Хұсайыннан жақсылық та көрген болатын. Ол жайлы Бабыр: «Біз Самарқан мен Әндіжанға бірнеше рет аттандық, бірақ ештеңе тындыра алмасақ та, Ходжентке қайта оралдық... Мұхаммед Хұсайын Гурган Дулат Ұратөбеде болатын. Самарқанға жорыққа аттанамын ба деген ниетпен оған адам салып, қеліссөз жүргіздім. Біз одан бір қыстап шығуға Пешағырды беруді өтіндік. Бұл Жаржайлақ ауданына қарайтын қыстақ болатын... биліксіз аласапыран кезеңде Мұхаммед Хұсайын Дулаттың қолына көшкен. Біз сол жерге орналасып, шамамыз келгенше Самарқан аймағына жылжысақ деген ойда болдық. Мұхаммед Хұсайын мырза оған келісті»,— деп жазған. [3,78]

Тарихшылардың көпшілігі Хайдар мырзаның Кабулде тұрғанда Бабырдың бірнеше жорықтарына катысқанын айтады. Әрине Хайдардың мұндай аса қауіпті де қатерлі шайқастарға қатысуы оның болашақта әскери колбасшы болуына септігі тимей қалған жоқ. Бірақ Бабыр Хайдардың жастығы, әрі бір ерден қалған жалғыз тұяқ екенін ескерді ме, әлде әпкесінің қасында болсын деді ме, 1512 жылы оны өз өтініші бойынша Әндіжандағы Саид ханға жібереді. Саид хан, жоғарыда Бабыр айтқандай, Хайдар мырзаның жездесі болатын. Саид хан Сүйініш Қожа ханнан жеңіліп, Әндіжанға қайтып оралған 1512 жылдың қыркүйек — қазан айларында Хайдар мырза да сонда жетіп еді. Бірақ мұнда да тыныш өмір бола қойған жоқ. 1514 жылы Сайд хан өзіне ерген сенімді адамдарымен Хайдар мырзаны ертіп Қашқарияға бет алады. Онда барған соң жаңа мемлекет – Моғолстанның (Қашғар хандығы) ірге тасын қалаған. Хайдар мырза Қашғарияда 19 жыл ғұмыр кешкен. Саид хан оны ерекше жақсы қөріп, кайда барса да қасынан тастамаған. Қашғар мен хан ордасы түрған Жаркентте мешіт, медреселер, керуен сарайлары көп еді. Хайдар мырза Жаркентке келген соң, Сайд хан оны ордадағы осындай медреселердің біріне берді. Хайдар онда беделді де белгілі кісілердін. балаларымен бірге Құран мен Хадис, тәпсір мен тарих, жағрафия мен фәлсафа, логикадан дәріс алды. Аптаның әр күні болатын соғыс өнері сабақтары да қызықты өтетін. Хайдар мырза әсіресе тарих пен әдебиетті сүйіп оқыды. Ол өзінің Атбасы мен Жетісуда күн кешкен моғол бектері, хандары мен сұлтандары, олардың құзырына қараған жамағат туралы көзі қарақты үлкендердің әңгімелерін ұйып тыңдайтын. Медреседе дәріс беретін ұстаздар Хайдар мырзаның зергерлік өнері мен сурет салуға деген талабын да байқады. Ол жайлы олар реті келгенде Саид ханға да құлақ қағыс етіп отырған. Десе де Саид ханның Хайдар мырзаны ерекше жақсы көретіндігіне оның інілері мен балалары өте қызғанышпен қарады. Хайдар мырза кейінірек сонын, зардабын тартудай-ақ тартты. Саид хан оны есейіп, оңы мен солын танығаннан кейін туған қарындасына үйлендірді. Ұлан-асыр той жасады. Шаңырақ көтеріп, өз алдына үй етіп шығарды. Сөйтіп, Хайдар мырза бірте-бірте Саид хан мемлекетіндегі үлкен лауазымдарға ие бола бастады. Ханның жорықтарына катысып, ер жүректілігімен көзге түсті. Риза болған хан оны әскерінің қолбасшысы етті, соңыра кеңесші қызметін де ұсынды. Қирап құрдымға кете бастаған Моғол мемлекетін қалпына келтіріп, шекарасын кеңейтіп, тарай бастаған халқын біріктіріп, уысында ұстағысы келген Саид ханның жорықтарына ол қатысып отырған. Мысалы, 1524—1525 жылдары Хайдар мырза Саид ханның Моғолстандағы (қазіргі Нарын облысындағы) қырғыздарға жасаған жорығына қатысқан. Ол кезде қазіргі өзбек, қазақ, қырғыз халқының бірде қосылып, бірде ажырасып, халык боп қалыптасу үрдісін бастан өткізіп жатқан тұсы еді. Бірде Саид хан Хайдар мырзаға қырғыздардың қазақтарға қосылуына жол бермеуді тапсырып, өзі ордасына қайтып кетеді. Ол жайлы Хайдар мырза: «Халықтың тәртіп сақтауын бақылауды тапсырып, (Саид хан) мені Моғолстанға калдырды да, ханның өзі Қашғарға қайтты. Қаншалықты тырыссам да қырғыздар бірақ тынши қоймады, қайтадан Моғолстанның қарсы жағындағы Таһир ханға барып қосылды. Әйтсе де олардың біразы орнында қалды»,— деп еске алады. Хайдар мырза Жаркентте тұрғанда Саид ханның тек Моғолстанға ғана емес, сонымен қатар 1527—1528 жылдары оның Кәпірстанға (Ауғанстанның солтүстігіндегі Ислам дінін қабылдап үлгермеген таулы жер), 1528—1530 жылдары Бадахшанға, 1532 жылы Кіші Тибетке жасаған жорығына да қатысқан. Қашғар әміршісі оның ара-арасында Хайдар мырзаны тағы бір баласы Іскендірмен бірге Үндістанның солтүстігіндегі Кашмир өлкесіне де жіберіп алады – деп жазды [1,187].

Бірақ 1533 жылдың жазында Саид хан бар болғаны 46 жасында кенеттен қайтыс болады. Хан тағы баласы Әбд ар-Рашидке (1509—1570) тиеді. Әбд ар-Рашид жас кезінде Хайдар мырзаның тәрбиесінде болған. Хайдар мырза оған соғыс өнерінен дәріс берген. Бірақ үкімет билігі қолына тие салысымен Әбд ар-Рашид сарайдағы екі жүзді жарамсақтардың «мемлекет тізгінін дулаттар тартып алғалы жүр» деген өсегінен қауіптеніп, «билікке таласса осы таласар» деген пиғылмен әуелі Хайдар мырзаның немере ағасы Сейіт Мұхаммед мырза Дулатиді өлтірткізеді. Кашмирден қайтып келе жатып осындай қайғылы хабар алған Хайдар мырза өзіне де тықыр таянғанын сезіп, Жаркентке оралмай, Тибет пен Бадахшан өлкесіне тартып кетеді. Хайдар мырзаның Тибет пен Бадахшанда өткізгел үш жылы жайлы жазба деректер аз. Ол жайлы зерттеушілер де сөз ете бермейді. Десек те барар жер, басар тауы калмай торыққан мырза біраз уакытын өзі алдында ғана жорықта болған Тибетте өткізген. Ол кезде Тибет халық аз қоныстанған жамағаты негізінен тау қойнаулары мен баурайында тұратын өлке еді. XIII ғасырдан бері моңғолдардың билігіне көшкен ел болатын. Бірақ Тибеттен де сая таппаған Хайдар мырза енді таулы Бадахшанға бет алды. Мұнда ол 1536 жылға дейін болған. Кейбір мағлұматтарға қарағанда Хайдар мырза 1533—1536 жылдары Жәркенттен қашықта жүрсе де үй іші мен елінен хат, хабар алып тұрған екен. Ақыры ол Тибетті де, Бадахшанды да мүлдем тастап Ұлы Моғол мемлекетінің ірге тасын қалаған бөлесі Бабырдың балалары Нәсір ад-Дин Мухаммед һумаюн (1508—1556) мен Камран мырзаны іздеп Үндістандағы Лахор қаласына келеді. Хайдар мырза жанына жубаныш бола алмаған Тибет пен Бадахшаннан 1536 жылы Үндістандағы Лахорға келгенде бөлесі Бабырдың қайтыс болғанына 6 жыл толған еді. Әкесінің жылы өтпей-ақ балалары тақ үшін таласты бастаған болатын. Сол себепті де оларға әкесінің киян-кескі соғыспен жеңіп алған иеліктерінен айырылу қаупі бірте-бірте күшейе түсті. Бабыр Үндістанды әрине оп-оңай басып алған жоқ. Ол мұндағы саяси бытыраңқылық, шонжарлык алауыздықты жақсы пайдаланды. Сөйткен Бабыр 1526 жылы Панипат түбінде Үндістанның басы бірікпеген сұлтандары мен әкімдерін қирата жеңіп, Дели сұлтандығын жойған еді. Үндістанда ол содан төртжыл билік құрды. 1530 жылы қайтыс болған соң әке тағы үлкен ұлы Нәсір ад-Дин Һұмаюнге тиді. Ол Бабырдан қалған иелікті кеңейтуге тырысып, өзге жерлерді басып алмақ болады. Бабыр мемлекетінің әуелгі астанасы Лахорға Хайдар мырза осындай жағдайда келді. Оны өзара алауыздықта болса да Һұмаюн мен Камран мырза жақсы қарсы алды. Бабырдың бұлардан басқа Асқар мырза, Мырза Хиндал атты тағы да екі ұлы болған. Олар да тақ үшін таласта бір-біріне ешқандай аяушылық жасамады. Мысалы, Һұмаюн Бихар мен Бенгалия әміршісі, ауған текті Шерханмен күресіп жатқанда Камран қалайда ағасының көзін жойып, әке тағына ие болу әрекетін жасады. Хайдар мырза Лахорда жүргенде аға-іні арасындағы осындай таластардың әрине талайын көрді.

Бабыр балаларының ішіндегі үлкені де, таланттысы да Һұмаюн болатын. Сондықтан да оның еншісіне Үндістан тиген. Ол әке үлгісімен Лахор мен Дели маңында айшықты ғимараттар салып, Үндістанды тарихи, мәдени, рухани орталыққа айналдыруды көздеді. Делиді астанасы етуді ойластырды.

Хайдар мырза әуелі біраз уақыт Лахорда Камран мырзаның қасында болды. Камран Иран шаһына тойтарыс беру үшін Кандағарға аттанғанда, Лахордағы орнына Хайдар мырзаны қойып кеткен. Қайтып оралған соң да ол Үндістандағы кейбір жорықтарына Хайдар мырзаны ала шықты. Әйтсе де ол сыртқы жаулардан гөрі Һұмаюнның көзін жою пиғылымен түрлі айла-шарғыларды жалғастыра берді. Оның бұл ісіне інісі Асқар мырза да көмектеседі. Камранның осындай тірліктерін көрген Хайдар мырза кейін Лахордан баз кешіп, Һұмаюнның ордасына келіп, әміршінің бірнеше жорықтарына қатысқан. Десек те Һұмаюн Аграның оңтүстік шығысындағы Қанаудж деген жерде Шерханмен болған соғыста ойсырай жеңіледі. Соңынан ол (1541 жылдар шамасында) аз ғана жасақпен Синдке, ал кейінірек інілерінен де опа таппай, Ауғаныстаннан әрі Иранға кетуге мәжбүр болған. Үміттеніп, катты сенген Бабыр әулеті өзара қырқысып, ақыры кұрдымға кетті. Енді ол бір кездері Сайд хан өзіне сый еткен Кашмир уалайатына баруға белін бекем буды. Өйткені Үндістанның тізгіні Шерханға тигенімен, оның билігі бұл жерге әлі жете қойған жоқ еді. Оның үстіне бұрындары, яғни 1533 жылдың басында Саид ханның баласы Іскендір хан екеуі 10 мың қосынмен Кашмирді алып, осында сол жылдың көктеміне дейін болғаны барды. Қашмирдің табиғаты мен адамдары да оған ұнаған.

Қашмир Үндістанның солтүстігіндегі Пир-Панджал атты тау жоталары аралығындағы көкорай шалғынды, жанға да, малға да жайлы үлкен аңғарды. Ел орталығында болып жатқан түрлі жанжалдар мен соғыс һәм сарай төңкерісі жайлы хабарлар аймақ астанасы Сринагарға кештеу жететін. Халқы егін және мал шаруашылығымен айналысқан. Бұл жағынан да өл Орта Азия халқының тіршілік тынысына ұқсап кететін.

Һұмаюн мемлекет тізгінінен ажырап, үкімет басына Шерхан келгелі Кашмир уалайаты басшысыз қалып, жергілікті әкімдер халықты тонап, езе бастап еді. Елде тәртіпсіздік орнады. Сол себепті де Кашмир халқы өздері.бұрыннан білетін Хайдар мырзаға қарсылық көрсетпеді. Тарихшылардың көпшілігі Хайдар мырза Кашмирді өзінің туа бітті мәмлегерлік қасиеті, парасаттылығы мен алғырлығының арқасында бір оқ та шығармай өзіне қаратқанын айтады. Әрине, Хайдар мырзаның Кашмирді алуына Һұмаюн берген әскер қосындарының да әсері болмай қойған жок. Сөйткен бабамыз 1540 жылдың қараша айында Сринагар каласына келіп туын тікті. Соңыра ол өзінен Кашмир өлкесін тартып алу үшін Шерхан жіберген Қажы шаһ әскерін талқандап, жағдайын одан әрі нығайтып, жақсарта түсті.

Хайдар мырза Кашмирді 10—11 жыл билеген. Ол өзіне қараған қалалар мен қоныстардың әл-ауқатын көтеріп, жолдарын жақсартты. Әдебиет пен мәдениеттің өркендеуіне жағдай жасады. Кашмир өлкесін гүлдендіріп абат баққа айналдыру ойымен талай жерлерге өкілдерін аттандырып, қолынан іс келетіндерді өзіне шақырды. Бірте-бірте ол Тибетті де өз иелігіне қосып алды.

Хайдар мырза Дулати кейбір деректерге қарағанда күтушілерінің бірі уланған жебемен атқан. Сөйтіп, 1551 жылы қайтыс болды. [20,112]

Мырза Хайдар Дулати Кашмирде билік құрған жылдары сол кездегі ғылым, білім тілі – құрған жылдары сол кездегі ғылым, білім тілі – парсы тілінде «Тарихи Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының XIII-XVI ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен географиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайлы өзі көрген, куәсі болған һәм басқа да жайттерді баяндайтын классикалық тарихи шығарма жазған. Қазақстан мен Орта Азия елдерін зерттеулердің, тіпті түркі тектес халықтардың мәдениетін зерделеген Европа ғалымдарының да ешқайсысы сол себепті күні бүгінге дейін «Тарихи Рашидиге» жүгінбей, оған соқпай кете алмайды. Сөйтіп осы күнгі қазақ, өзбек, ұйғыр, ауған, үнді, тибет халықтарының тарихын зерттеушілер «Тарихи Рашидиді» аттай алмайды. Еңбек осысымен де құнды, осысымен де бағалы. Бұл дүниені ағылшындар ХІХ ғасырда Индиядан тауып, белгілі шығыстанушы Дэнисон Росстың тәржімасымен 1985, 1898 жылдары бірнеше рет Лондонда жариялады. Әйтсе де ол күні бүгінге дейін қазақ тіліне аударылмай келеді. 1996 жылы ғана Өзбекстан шығыстанушылары «Тарихи Рашидиді» орыс тіліне тұңғыш рет толық тәржімалап Әмір Темірдің 660 жылдығына орай Ташкентте басып шығарды. [2,10].

«Тарихи Рашидиді» Мырза Хайдар 1542-1546 жылдар шамасында Кашмирде жазған. Ол «екі дәптерден», яғни екі үлкен бөлімнен тұрады. Біріншісінде Мәуереннаһрдегі Шағатай әулеті құрған мемлекеттің XIV ғасыр ортасына таман біржола ыдырап, екіге бөлінуі Моғолстан деген атпен белгілі болған шығыс бөлігіне беделді де белгілі тайпа – дулаттардың күшімен дербес мемлекеттің негізі қалағаны жайлы баяндалады. 1348 жылы осы мемлекетке дулаттардың қолдауымен Тоғылық Темір (1330-1362) хан болады.

«Тарихи Рашидидің» бірінші дәптерінде сөйтіп сол Тоғылық Темір ханнан өзін Жаркенттен кетуге мәжбүр еткен Әбдірашид (1512-1560) ханға дейінгі Моғолстанда екі ғасырға жуық уақыт арасында болған түрлі тарихи оқиғалар әңгімеленеді. Мысалы: Шағатай текті Шермұхаммед хан (1415қ.б.) мен Уәйіс ханның (?-1429) Моғолстанның тағы үшін болған қанды айқастары, Уәйіс ханның тілегіне жеткені, оның қалмақтармен болған сансыз соғыстары да баян етілді.

Мырза Хайдар жазбаларының ішіндегі ең қызықтысы - әрине, халқымыздың тарихына қатысты мағлұматтары. Ғалым нағашы атасы Жүніс хан мен Уәйіс ханның кенже ұлы Есенбұғаның (1418-1462) билікке таласар тұстарын сөз еткен. Дешті Қыпшақ әміршісі Әбілхайырдан көп қысым көрген Жәнібек хан мен Керей ханның одан бөлініп, Моғолстандағы Шу мен Қозыбасыға келуі, Есенбұғаның оларды жылы қарсы алуы, соңыра Әбілхайыр қайтыс болған соң оның ұлысынан үдере көшкен елдің Жәнібек хан мен Керей ханға келіп қосылуы жайлы айтуды да автор ұмытпаған. «Олардың ұзын саны жүз мыңға жетті және оларды өзбек-қазақ деп атай бастады. (Бірақ оны) Алла (бізден) артық біледі» - деп жазады Хайдар мырза.

Сөйтіп, қазақ халқының тарих сахнасына көтерілген кезі 1465 жыл екенін Мырза Хайдар шегелей көрсеткен. Одан әрі ол: «содан қазақтар 940 (1533-34) жылға дейін Өзбекстанның көпшілік бөлігін тұтастай биледі. Керей ханнан кейін Мұрындық хан болды. Сонан соң Жәнібектің баласы Қасым хан болды. Ол өз билігін Дешті Қыпшаққа да жүргізді. Оның әскері миллионнан да көп еді. Жошы ханнан кейін бұл үйден одан күшті хан шыққан емес. Қасымнан соң оның баласы Мамаш хан болды. Одан кейін... Таһир хан болды. Осы Таһир хан тұсында қазақтар көп қиыншылықтарға ұшырады. Одан кейін оның бауыры Бұйдаш хан болды... Қысқаша айтқанда, Есенбұға ханнан бастап Рашид ханға дейінгі аралықта моғолдар мен қазақтар тату-тәтті, тыныштықта өмір сүрді, бірақ оны Рашид сұлтан» деп жазады ол. Ол рас та еді. Өйткені Әбдірашид сұлтан қазақтардан гөрі шайбандарға көп мойын бұрған, солардан одақ іздеген.

Сөйтіп, қазақ хандығының құрылуы мен тыныс-тіршілігі, өмір сүрген ортасы һәм көршілерімен болған қарым-қатынасы жайлы Мырза Хайдар секілді осылай жүйелі де нақтылы жазған қаламгерлер кемде-кем-ақ. Ұлы ғалым сондай-ақ өз жазбаларында көп ретте әдеби тәсіл – шегініс жасауды да шебер пайдалана білген. Мысалы, ол Жүніс ханның тақ үшін таласта жеңіліске ұшырағаннан кейін Иран жаққа кетуі, соңыра Моғолстанға оралған соң Мір Қажы көншінің қызы Исан Дәулат бегімге үйленуі, Сыр бойында Әбілхайырдың ұлы Бұрыж оғланмен шайқасып, кейін Ташкентке келуі, шейх Жамалдың тұтқынына түсіп қалуы, бірақ арада бір жыл өткен соң дулаттардың шейх Жамалды өлтіріп, Жүніс ханды құтқаруы, оның Моғолстанға қайтып оралуы кино жолағындай рет-ретімен көз алдыңнан өте береді. Оның ара-арасында Мырза Хайдар Жүніс ханның үш қызының тұрмысқа шығуы, Әмір Темір ұрпақтарының өзара қақтығыстары жайлы да айтып өтеді. Одан кейінгі тарауларда Жүніс ханның ұлы Ахмет ханның өмірі, қалмақтардың шабуы, өзбек-қазақ мәселесі, Мырза Әбу Бәкір Дулатимен болған соғысты сипаттауда да шеберлік таныта алған. Ол не айтса да, қайсы тақырыпты сөз етсе де баяндап отырған оқиғаға өз көзқарасын білдіре кетеді.

Сөйтіп, ол Моғолстанның хандары, дулаттан шыққан әмірлері мен бектері, онда өмір сүрген түркі тайпаларының тыныс-тіршілігі, Әбілхайыр хан негізін салған Дешті Қыпшақ мемлекеті, ханның өзі және ұрпақтарының Мәуреннаһрде, сондай-ақ қазақ хандары һәм сұлтандарымен жүргізген соғыстары жайлы тәптіштей баяндаған. Мырза Хайдардың бір ерекшелігі ол шындықты жазады. Тарихшы ғалымдардың барлығы да оның осы бір қасиетіне ерекше мән береді.

«Тарихи Рашидиді» жазу үстінде Мырза Хайдар өзіне дейін өмір сүрген араб, парсы, түркі текті Мир Гийас ад-Дин Мансур, Жамал ад-Дин Қарши, Йақұт әл-Хамауи ар-Руми, Рашид ад-Самарқанди, Ұлықбек, Мұхаммед Қази, Мұхаммед Захир ад Батыр, Ата Мәлік Жувайни, Шараф ад-Дин Әли Йазди, Мирхонд, Хондемир секілді белгілі тарихшы, жылнамашылар еңбектеріне белгілі бір шамада иек артқан. Мұның өзі оның ортағасырлық түркі әдеби тілі – шағатай тілінен басқа араб, парсы тілдерін де жақсы білгендігін көрсетеді. Аталмыш авторлардың туындыларын ол Орталық Азия елдері мен оны мекен еткен түрлі тайып, ру, ұлыстардың тарихын баяндағанда жазба дерек-бұлақ көздері ретінде орнымен пайдаланған. Сөйтіп ол «Тарихи Рашидидің» деректілігін, дәйектемелерінің дәлдігі мен құжаттылығын арттыра түскен.

«Тарихи Рашидиде» тек тарих ғана емес, сондай-ақ әдебиет пен тіл, мәдениет пен өнер, әдет пен ғұрып, география мен этногеография мәселелері де ұмыт қалмаған. Онда сондай-ақ сөз болған ру, тайпалардың тіршілік-тынысы мен салт-санасы, ауыз әдебиетінің үлгілері жайлы да әңгімеленеді. Соған қарап «Тарихи Рашидиді» XIII-XVI ғасырдағы Орталық Азия елдерінің белгілі бір дәрежедегі энциклопедиясы деуге де болатын сияқты.

Ал «екінші дәптердің» тарихи-мемуарлық сипаты басым. Мұнда ол өз өмірбаянын тілге тиек еткен, әрі оны «бірінші дәптерден» бұрын туындатқан. Мұнда автор өзі көріп куәсі болған, басынан өткен, немесе естіген жәйттер мен түрлі оқиғаларды оны әдеби-мемуарлық көркем прозаның туған әдебиет тарихындағы алғашқы үлгісіне жатқызуға болады. Онда сан қырлы суреттер мен эпитет, теңеулер, айшықты образдар мен сол заманда өмір сүрген ақындар мен ойшылдар, көрнекті сөз зергерлерінің шығармалары ғана емес, сондай-ақ авторлардың ойға толы өз жыр жолдары да ұшырасады.

Сонымен «Тарихи Рашидиді» ұзақ жылдар бойы қолжазба күйінде қалып келгендігіне қарамай жоғарыда айтылғандай тарихи деректерінің нақтылығы, дәйектілігі, айқындылығы мен шынайылығына орай Үнді, Пәкстан, Ауғаныстан, Иран һәм Орта Азияның ғана емес, сондай-ақ Ресей, Европа елдері ғалымдарының да назарын аударумен келеді.

Шоқан Уәлиханов Мырза Хайдар еңбегін зерделей оқып, құрметпен қараса, В.В.Вельяминов-Зернов (1830-1904) оның қазақтар туралы деректеріне қатты мән бере келе: «Мұхаммед Хайдардың жазғандығының барлығы дерлік жаңалық және мейлінше қызғылықты. Әңгімелері қай жағынан қарағанда да үйлесімді және жауапкершілігімен ерекшеленеді», - дейді. Әрі ол ғалым жазбаларын өз зерттеулеріне молынан пайдаланған. Орта Азия мен Қазақстан тарихын кеңінен зерттеген В.В.Бартольд те Мырза Хайдардың еңбегіне зор мән берген. Мырза Хайдардың еңбегіне зор мән берген. Кеңес дәуірінде «Тарихи Рашиди» жайлы қазақ ғалымдарынан әр жылдары Ә.Х.Марғұлан, Т.И.Сұлтанов, Н.Н.Мингулов, өзбек оқымыстыларынан Р.Г.Мукминов, С.Ә.Әзімжанова, Х.Хасанова және тағы басқалардың үлкенді-кішілі зерттеулері жарияланды. Әлкей Марғұлан Мырза Хайдардың қазақтың тұңғыш тарихшысы десе, көрнекті жазушы Шерхан Мұртаза оны "Қазақ Геродоты", "Қазақ тарихының атасы" деп орынды атаған [2,15].

Зерттеушілердің есебінше, бүгінгі күні "Тарихи-и Рашидидің" отызға тарта нұсқалары белгілі. Әрине, олардың әрқайсысында да өзгешіліктері бар. Мысалы, шығыстанушы ғалымдарының пікірінше, Тәжікстан астанасы Душанбе қаласында сақталған нұсқа шығарманың ең толық нұсқасы болып саналады. Мұхаммед Хайдар еңбегіне қызығушылық соңғы жылдары тағы күрт өсті. Бүгінгі күні оның ағылшын, қытай, орыс тіліндегі аудармалары бар.

"Тарих-и Рашиди" XIV-XVI ғасырлардағы Орталық Азияның тарихына байланысты негізгі дерек көзі болып табылады. Сонымен қатар бұл еңбекте қазақ хандығының, оның ортағасырлық мемлекетінің тарихына байланысты өте маңызды, құнды деректер сақталған. Оны 1999ж. Алматы басылымының алғы қазақстандық тарихшы ғалымдар (М.Қ.Қозыбаев, К.А.Пищулина) атап көрсеткен. Өзбек ғалымы А.Урунбаев Мұхаммед Хайдарды Қазақ хандығының тұңғыш тарихшысы деп бекер айтпаған.

Бұл шығарманың қазақ тіліне аударылуы арқылы қазақтар төл тарихының ең бір маңызды да қызықты кезеңімен өз ана тілінде тыныса алады. Сондықтан, жаңа аудармаға сәт сапар тілегінен өзге айтарымыз жоқ [5,132].

1.2 Түркі халқының ірі тұлғасы

1999 жылдың күзінде әлемдік ғылым, білім мен мәдениет тарихында өзіндік үлкен орны бар, қазақ тарихының атасы атанған ұлы ғалым, көрнекті мемлекет қайраткері, ақын, қолбасшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің туылғанына 500 жыл толды. Мүшел тойы ЮНЕСКО-ның айтулы мерзімдер күнпарағына енгізілген кемеңгер ойшылды әтсе де әдебиетші, тарихшы ғалымдар болмаса күні бүгінгі дейін жалпы жұртшылық біле бермейтін. Тек 1996 жылы Әмір Темірдің 660 жылдығына орай Өзбекстан Ғылым академиясы Шығыстану институтының ғалымдары ерен тұлғаның «Тарих-и Рашиди» атты классикалық шығармасын орыс тіліне тәржімалап жариялағаннан кейін, ғалым мұрасына деген қызығушылық арта түсті. Республикалық баспасөзде ол жайлы мақалалар жариялана бастады. Тараз университеті ғалымның өмірі мен шығармашылығына арналған бірнеше халықаралық ғылыми-теориялық конференциялар өткізді. Осы оқу орнына Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати аты берілді.

Европа жұртшылығы Мырза Хайдар шығармасымен бұдан 100 жылдан бұрын-ақ танысқан. Оның парсы тіліндегі аталмыш еңбегін ағылшын отаршылары Үндістаннан тауып, аударып 1895 және 1898 жылдары Лондонда екі рет бастырған. Осы аударма Мырза Хайдар шығармасының әлемге таралуына кең жол ашты.

Ғалым мұрасын зерделеуге деген талпыныс бұрынғы Совет Одағы республикалары ішінде біздің елімізде де болмай қалған жоқ. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан 1941 жылы «Әдебиет және искусство» (Қазіргі «Жұлдыз») журналында даңқты тарланбоз жайлы «Қазақтың тұңғыш тарихшысы» атты арнайы мақала жазып халқымыздың тарихының тым тереңде екеніне көңіл аударған.

Мырза Хайдар Дулати XVI ғасыр перзенті. Ол осы күнгі қазақ ,қырғыз, өзбек секілді түркі халықтары ұлт боп ұйып, тарих сахнасына көтеріле бастаған кезеңде өмір сүрді. Бұл Жошы ханның Батыс Сібірді мекендеген кіші ұлы Шайбан әулетінің Орта Азия мен Ауғанстан һәм Хорасанды да уысында ұстаған Әмір Темір ұрпақтарынан Мауараннаһрді тартып алмақ боп белін бекем буған, феодалдық соғыс өрті тұтанып, аласапыран шақ туған тұс еді. Сондықтан да болашақ ғалым қмірінің көпшілік бөлігі әуелі Орта Азия, сонан соң Шығыс Түркістан мен Ауғаныстан, Тибет пен бадахшан, үндістан жағында өтті. Ол көбінесе ат үстінде, жорықтарда жүрсе де сол кездегі ғылым, білім тілі – парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының XIV-XVI ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен геграфиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайында классикалық тамаша шығарма қалдырды. Онда Мауараннаһрдегі Шағатай әулеті құрған мемелекеттің XIV ғасыр ортасына таман ыдырап, екіге бөлінуі, Моғолстан деген шығыс бөлігінде дулат тайпасының күшімен дербес мемлекет негізі қаланғаны және басқа көптеген тарихи оқиғалар туралы әңгімеленеді.

Моғолстан – Шығыс және Оңтүстік Қазақстан мен қазіргі Қырғызтан жерінде болған мемлекет басында тұрған белгілі бектер еді. Олар Моғолстан тағына бірнеше хан отырғызып, сол кездегі құсбегі (премьер-министр) іспетті биік лауазымдарға ие болған. Еңбегіне риза болған әміршілер әулеті XIII ғасырда Шағатай тұсында-ақ ғалым бабаларына Маңлай Сүбе деп аталған күнгі Қашқарияны сыйға тартқан.

Әйтсе де XV ғасырдың екінші жартысында болашақ ғалымның аттас бабасын билікке таласқан немере інісі Әбу Бәкір Дулати зорлықпен Қашқариядан Орта Азияға ктуге мәжбүр етеді. Мұнда ғалымның әкесі Мұхаммед Хусейін 1492-1493 жылдар шамасында Моғолстан Жүніс ханның (1415-1487) үшінші қызы Хуб Нигар ханымға үйленеді. Одан 1499 жылы Мырза Хайдар туылған.

Хуб Нигар ханымның әпкесі Құтлық Нигар ханым Әмір Темір шөберелерінің бірі Омар шейхпен (1455-1494)тұрмыс құрған-ды. Одан атақты ойшыл, ақын, қолбасшы Мұхаммед Захир ад-дин Бабыр (1483-1530) туылған, ол Мырза Хайдардың бөлесі боп келеді.

Болашақ дарабоз шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ тағдыр тауқыметін көп тартқан. Бір жарым, екіге толғанда анасы қайтыс болады. Дәл осы тұста шайбандық өзбектер Орта Азияға баса көктеп кіріп 1500 жылы Бұхара мен Самарқанды, 1503 жылы Ахсикент пен Ташкентті, 1504 жылы Әндіжанды, 1505 жылы Хорезмді, 1507 жылы Герат пен Астрабат, Гурганды басып алады.

Шайбандықтарға тақ үшін таласып өзара қырықпышақ болған Әмір Темір әулеті табанды қарсылық көрсете алмаған. Соғыса-соғыса Бабыр Кабулге кетеді. Басқыншылардан ғалымның әкесі Мұхаммед Хұсейін де бас сауғалауға мәжбүр болады. Ақыры құрығы ұзын Мұхаммед Шайбани кісілерінің ол қырыққа енді толғанда 1508 жылы Геретта қазаға ұшырайды.

Жетім қалған Мырза Хайдар бірнеше жыл бөлесі бабырдың қолында тұрады. Бұрын болашақ ғалымды біз екі ағайынды деп білетінбіз. «Тарих-и Рашидиді» оқи келе оның Абдолла мен Мұхаммед шаһ атты інілері және қарындастары болғанын байқаймыз.

1512 жылы Бұхара маңында шайбандықтардан тағы да жеңіліп Кабулге қайтып келе жатқан Бабырдан Мырза Хайдарды Жүніс ханның немересі Әбу Саид хан мен ғалымның немере ағасы Сейіт Мұхаммед сұрап алып қалады. Саид хан бұрынғы ата-баба дәстүрімен Мырза Хайдардың әпкесі Хабиба Сұлтан ханишке үйленіп, ал оған қарындасын беріп хан тұқымына оны күйеу (гурган) етеді. Осыдан былай болашақ ғалым енді Мырза Мұхаммед Хайдар гурган деп аталатын болады.

1514 жылы Саид хан Қашқарды Әбу Бәкір Дулатиден тартып алып жаңа мемлекет – Қашқар хандығының ірге тасын қалайды. Жаркент қаласын астана етеді. Осы жерде Мырза Хайдар 18 жылдай тұрған. Сонда оқыды. Ержетті. Қашқар мемлекетінің үлкен лауазымдарына ие болды.кейде ханның өзі ара-кідік балалары Әбдірашит және Ескендірмен бірге қол бастап 1524-1525 ж. осы күнгі Қырғызстанның оңтүстігі, 1527-1528 ж. Кәпірстан, 1529-1530 ж. бадахашан, 1532-1533 ж. балтистан мен балур және Кашмирге жорық жасайды.

1533 жылдың шілдесінде Тибет жорығынан қайтар жолда Саид хан қайтыс болады. Хан тағы Әбдірашидке (1510-1570) тиісімен «мемлекет тізгінін тартып алады» деген жалған қауіппен Сейіт Мұхаммед мырзаны ол отбасымен өлтіреді. Жорықта жүріп осындай қайғылы хабар алған Мырза Хайдар өз өміріне де қатер төнгенін сезіп Жаркентке оралмайды. «Тарихи-и Рашидиде» осыған байланысты оның Әбдірашид ханға жазған өлеңі берілген. Онда ол жалаға сеніп жазықсыз жапа шектірген Әбдірашидке:

Берілгендігің мен сый-құрметің жайлы уәдені,

Ғажап, бәрін қалай тез ұмыттың?

Сенің түсінігіңше зұлымдығың қайырымдылығың екен ғой,

Алла жарылқасын! Таңқаларлық қамқорлық жасадың маған, - дейді

.

Мырза Хайдар біраз уақыт Тибет пен Балтистан, Ладакта, сонан соң Бадахшан мен Кабулде болып, ақыры 1536 жылы Үндістандағы Бабырдың балалары Камран мен Хұмаюнды іздеп жолға шығады.

Бізде жарияланып жүрген мақалаларда көп ретте ғалымның негізінен осы 1540 жылға дейінгі ғұмыры ғана сөз болады. Ал одан арғы өмірі қалай өтті? Ол қай жерде, қай жылы қалай қаза тапты, зираты қайда деген сұрақтарға көпке дейін жауап табылмай келді.

Осы мәселелерді зерделеп анықтау үшін біз 1994 жылы Қашқарияда болып, Қашқар, Жаңа Хисар, Жаркент секілді шаһарларды да аралағанбыз. Жергілікті халықтың мырза Хайдарды ұмытпай қадірлеп, оның атымен Жаркент қаласының бір махалласы мен қаладағы бақты да атап отырғанының куәсі болып, ризашылыққа бөлендік. Қашқариялық ғалымдар мен зиялылардың кейбірі тіпті дана қайраткер Үндістанда қаза тапқан соң Әбдірашид ханның бұйрығымен Жаркентке жеткізіліп, осында жерленген деп те санайды екен. Аталмыш аймақтың бірақ дулатидің зираты табылмады.

Арада бір жыл өткен соң Пәкістанға барудың да сәті түсті. Ол жерде де Мырза Хайдар бірнеше жыл күн кешкен Лаһор қаласында болып, ғалым тұрған тарихи жерлермен таныстық. Мұның бәрі сөз жоқ ұлы ғалым зиратын іздестіре беру ойымызға қанат бітіріп, мақсатқа жақындай түскенімізді байқатты.

Мәселенің бәрі енді Кашмирге тірелгені, сонда бармай мақстаының орындалмайтынына көз жеткен соң, 1998 жылдың желтоқсаныныда Риядтан Бомбей арқылы Делиге аттандық.

Кашмир дегеннен шығады, бұл өлкеде Мырза Хайдар алғаш рет 1532 жылдың желтоқсан айының соңғы күндерінен 1533 жылдың мамырына дейін болған. 1532 жылдың көктемінде Саид хан осы күнгі Пәкістан мен Үндістанның солтүстік шығысындағы Балтистан мен Ладак аймағына жорыққа дайындалады. өйткені қашқарлықтар Әбу Бәкір Дулати тұсында-ақ Тибетті исламдандырамыз деп бұл жерлерге оқтын-оқтын жорыққа шығып қайтатын.

1532 жылдың шілдесінде аталмыш әмірші де Мырза Хайдарды екінші ұлы Ескендірмен сол жаққа аттандырып өзі таңдаулы қосындарымен Қотан арқылы Кіші Тибеттің шығысына бет алады.

Мырза Хайдар тамыздың басында таулы Нубраға жетіп, сол жердегі бас қамалға ту тіккен соң, қыркүйек-қазан айларында Ладак өңірінің орталығы Марйулге келіп ат басын тірейді. Бұл кезде қар жауып, күн суыта бастайды. Аттарға азық һәм өздері де қыстап шығар қолайлы жер іздегенімен таулы өлкеден ол табыла қоймайды. Сондықтан да Мырза Хайдар қысы жұмсақ Кашмирге бару ойын ұсынады. Оны Сайд хан да жөн көріп Мырза Хайдар мен Ескендірдің 4 мың қосынмен Кашмирге аттануына рұқсат етеді.

Жолай Балтистан жамағатын да тізе бүктірген олар таулықтардан да жасақ құрастырады. Оларды әрі жол көрсетуші етіп сол жылдың соңғы күндері Кашмирдің солтүстік шығысындағы Зуджи асуына жетеді. Мырза Хайдар сарбаздарына торуылдағы кашмирліктерге қарсылық көрсете алмай бей-берекет қашады. Тәжірбиелі қолбасшы сөйтіп Кашмир жеріне аяқ басады. Келесі 1533 жылдың ақпанында тізе қоса қайта ұмтылған Кашмир әскерін Мырза Хайдар тағы да талқандайды. Енді олар сол жылдың көктеміне қарай осы өлкенің сотүстігі мен оңтүстік шығысына бет алып, біраз жерін басып алды. Бірақ қосын басшыларының бірі Мырза Әлі Тағайдың жас қолбасшының жеңістерін қызғанып бүлік шығаруына байланысты Мырза Хайдар кашмирліктермен амалсыз келісім жасасуға мәжбүр болады.

«Сол кезде Кашмирдің сұлтаны Мұхаммед шаһ (1529-1534 ж. патшалық құрған) еді, - деп жазады Мырза Хайдар «Тарих-и Рашидиде». Бізбен қақтығыс кезінде өлтірілген (Кашмир патшасы) Әли Мырзадан соң бұл елге Абд әл-Макри, Қажы Чак, Лаухар Макри және Рикиджи (Реджи) чак патша болды. Оларға бейбіт бітім ұсынылған кезде өте риза болысты. Тіпті мұндай тамаша өлкені жаулап алып, қайтарып беру қандай бассыздық деп сенбеді.»

Сонымен Кашмирде Саид ханның атынан құтпа оқылып, теңге соқтырылып, мүмкін болғанынша дүние-мүлік жиналып, Ескендір сұлтанға Мұхаммед шаһ қыздарының бірі әперілгеннен кейін 1533 жылдың мамыр айында олар кері қайтып кетеді.

Әйтсе де Кашмир Дулатиға қатты ұнаған. «Тарих-и Рашидиде» ол оның тарихы, табиғаты мен өзен-көлдері, халқы мен әдет-ғұрпы, дін мәселелеріне «Кітап авторының Кашмирге келуі және осған байланысты кейбір оқиғалар жайында әңгіме», «Кашмирді сипаттау», «Кашмирдің ғажайыптары жайында әңгіме», «Кашмирдегі ислам дінінің жайы және Кашмирде бұрын билік еткен мұсылман сұлтандары туралы қысқаша әңгіме», «Кітап авторының Кашмирден кетуі және сол күндері болған оқиғалар жайында әңгіме» іспетті 7-8 тарау арнаған.

Кашмир – оңтүстік шығысы мен солтүстігін Гималай, оңтүстігі мен батысын Пир Панджал таулары қоршап жатқан шағын аңғар. Мырза Хайдар аталмыш өлкенің жазық тұстарының ұзындығы шамамен 140-қа, ал көлденеңінің кей жерлерде 20-ға дейін жететінін сипаттай келіп оны суармалы, құрғақ, бау-бақшалы, өзендері мен көлдерінің бойына шегіргүл мен басқа да гүлдер аралас өсетін жоңырышқалы теп-тегіс жазық алқап деп төртке бөледі. «Жердің тым ылғалдығына байланысты мұнда егін шаруашылығымен айналысу мүмкін емес, сол себепті ол жерлер жыртылып, айдалмайды. Бірақ солардың өзі де Кашмирдің көркем көрінісінің бірі» - дейді ол. Ұлы ғалым сондай-ақ ел табиғатының саналуандығын, қыста да, жазда да мұнда ауа райы суық та, ыстық та емес жұмсақ екенін, дайымы самал соғып тұратынын, кейде қар көп жауса да тон киюдің қажеті болмайтынын, ал жазда Кашмир көкорай шалғынға оранатынын өз шығармасында сүйсініспен суреттеген.

Кашмир астанасы туралы қарымды қаламгер «(Сринагар - Ә.Д) қаласы мен оның төңірегінде қарағай мен кипаристен салынған тамаша ғимараттар көп. Олардың көпшілігі ең аз дегеде 5 қабаттан тұрады. Әр қабаттың сәулетті бөлмелері, тұрғын жайлары мен терассалары, балкондары мен мұнаралары һәм керемет әшекейленген таңқаларлық кіре берістері бар. Қанша тырыссаңда оны толық суреттей алмайсың... Шаһар базарларының өткелдері мен көшелеріне түгелдей тегістелген тас төселген. Базарлары өзге қалалардағыдай емес. Кездеме һәм уақ-түйекпен сауда жасайтын дүкендер қатарында өзге дүкендер жоқ. Әрбір қолөнерші мен кез келген адам өз жұмысын өз мекен жайларында атқарады. Базар көркінің құрамдас бөлігі боп саналатын нан, иіссулар мен сусын және басқа да түрлі азық-түлік дүкендері мұнда әдеттегіден тым ерекшк...

Алмұрт, ірі қара тұт, қызыл шие, шие секілді жемістерден басқа мұнда жемістің өзге де барлық түрлері бар. Әсіресе алмалары жақсы... Жеміс піскен кезде оны сатып, яки алып жатқандар да аз ұшырысыды. Бақшасы жоқ кісі оны егесімен бірдей пайдаланады. Кашмирде адамдарға жемісті үзуге тиым салған әдетте жоқ», - деп жазады.

Мырза Хайдар Кашмирдің табиғаты, сондай-ақ бұл жаққа ислам дінінің таралу тарихы жайлы да біршама мағлұмат бере кеткен: «Ислам діні, - деп жазады ол, мұнда жақында ғана таралған. Кашмир жамағатының бәрі үнділіктер еді және олар Брахма дінін ұстайтын. Бірде бұл өлкеге Сұлтан Шамсаддин деген біреу дәруіш кейпінде келеді. Ол кезде Кашмирдің әміршісі Әйел екен... Сұлтан Шамсаддин сол әйелге қызмет етуді жөн көреді. Уақыт өте ханым оған тұрмысқа шығып, бүкіл Кашмирдің билігі бірте-бірте аталмыш дәруішке тиеді. Кашмирді Шамсаддинннен кейін оның ұлы Алааддин (1342-1354), одан соң Алааддиннің баласы Құтбаддин (1373-1389) билеген. Соның тұсында Кашмирге Саид Әли Хамадини деген атымен мәлім Әмір Кабир ас-Сани (1314-1348) келеді... Әке тағына отырған Құтбаддиннің ұлы Сұлтан Ескендір (1389-1413) Кашмир пұт храмдарының бәрін қиратып, ислам дінін таратқан.

Әке тағы Зейін әл-Абидинге тиген соң ол Кашмирде 50 жыл (1420-1470) патшалық құрған. Зейін әл-Абидин Кашмирді абаттандыруға тырысты және... мейлі дінсіз, мейлі мұсылман болсын жаһанның барлық тайпаларына кеңшілікпен қарады. Оның тұсында Кашмир біздің заманымызға жеткен қалпындай қалаға айналды.

Кашмирде өзге қалаларда сирек кездесетін түрлі кәсіптің шеберлері, мысалы қыстақ базарларында сұраныс жоқ металл, ағаш, сүйек сияқты нәрселерге өрнек салушылар мен тас қашаудың білгірлері, алтын зергерлері мен басқа да қолөнершілер көп. Мауараннаһрдің Бұхара мен Самақханнан басқа барлық аймақтарында да мұндай қолөнершілер кездеспейді. Ал Кашмирде қолөнердің барлық түрінің шеберлері бар, тіпті олар көп. Осының бәріне Зейн әл-Абиддиннің арқасында қол жетті...»

Зейн әл-Абидиннен кейін Кашмирден береке бірлік кетіп, бас-басына би болған заман басталады. Патшаның үрім-бұтағын мойындамаған әкімсымақтар билікті өз қалауларынша жүргізеді. Мырза Хайдар 1533 жылы Кашмирге келгенде халық осындай аламантасыр жылдарды бастан кешіп жатқан-ды. Олардың тұғыры биік тарланбозға: «Мұндай тамаша өлкені жаулап алып, қайтарып беру қандай бассыздық» деуінің астары да осында сияқты.

Мырза Хайдар 1533 жылы бұл өлкені «Қайран Кашмир» деп қимай кеткенімен, арада 7 жыл өткен соң мұнда қайта оралып, оны қантөгіссіз бейбіт жолмен қайта алған.

Сол аймаққа міне ұлы ғалымды іздеп жолға шықтық.

Индира Ганди атындағы Дели әуежайында бізді Қазақстанның Үндістандағы елшілігінің 2-хатшысы Мұрсалнәби Тұяқбаев ініміз қарсы алды.

Елшіліктегі әріптестеріміз сапар мақсаты жайлы хабардар болғанымен олардың көзінен «Біздің де жолымыз түсе қоймаған қауіпті аймаққа қалай бармақсыз?! Үндістан мен Пәкістан арасында Жамму және Кашмир штатына қатысты даудың өршіп, ушығып тұрғаны мынау... Екі ел арасы шиеленісіп, әрекет етуші топтардың дүмпуі қатты сезілуде. Сондықтан да Үндістан онда бір миллиондай әскерін ұстап тұр. әлдеқандай оқиға бола қалса қайтеміз» деген ойды байқау қиын емес еді.

Ия, Кашмир Үндістаннан бөлінуге әркет жасауда. Ал Үндістан бұл өлкенден еш уақытта да айрылмайтынын білдіріп, онда үлкен әскер ұстап отыр. Күнара кісі өлімі болып жатқаны да құпия емес.

Бірақ Мырза Хайдар зиратын табу жолында аталмыш проблемалардың бізге бөгет бола алмайтынын байқаған әріптестеріміз елшілік атынан Үндістанның бірнеше жауапты мекемелеріне хат дайындап, көмектесу жағына кірісті.

Мырза Хайдардың Кашмирде өткізген жылдары туралы деректерді шынында да негізінен Үнді тарихшыларының еңбектерінен ұшыратамыз. Солардың бірі – Фиришта деген атпен көбірек мәлім Мұхаммед Қасым Һиндушаһ Астрабади (1552-1624). Оның Үндістан тарихына арналған «Гүлшани Ибраһими» - «Ибраһим Гүлзары», бірақ әдетте «Тарих-и Фиришта» - «Фиришта тарих» деп аталатын шығармасының «Кашмир билеушілері» атты оныншы тарауында Мырза Хайдардың өмірі мен қызметінің соңғы кезеңі жалы да мағлұматтар берілген.

Ол да бірақ Мырза Хайдарды Ұлы Моғолдар мемлекеті тарихымен астастыра зерделеген. Фиришта Хұмаюн мен ауған текті Шершаһ (1472-1545) патшаның 1540 жылдың мамыр айында – Үндістанның билігі үшін Ганга жағасындағы шешуші шайқасында Мырза Хайдардың Хмаюнның жанында болғандығына тоқталған. Шайқаста бірақ Хұмаюн жеңіліске ұшырайды. Шегіне-шегіне олар Лаһорға келіп, әрі қарай не істеу керектігін ақылдасады. Мырза Хайдар Кашмирді жаулап алуды ұсынады. Өйткені Зейн әл-Абеддин патшаның ұрпақтарын биліктен айырған жергіліеті Чак пен Макр әулеті 1533 жылдан кейін де тақ үшін таласып өзара қырқысуда еді. Бірде билік шиашылардың қолына тиісімен олар сүнналық Абд әл-Макри мен Занги Чакты елден қуады. Сол себепті олар Лаһордағы Мырза Хайдарға 1537 жылдан бастап-ақ бірде хат, бірде жаушы жіберіп Кашмирге шақырумен болады. Ұлы ғалым онда барып Кашмир тағына ие болуға Хұмаюндыүгіттейді. Әмірші бірақ аталмыш аймаққа әлі әзір өзі бармаса да соңыра Мырза Хайдарға аз-кем жасақ беріп Кашмирге аттануына рұқсат етеді.

Сонымен Мырза Хайдар 400 кісімен Кашмир әкімі шиашыл Қажы Чак күтпеген – Пир Панджал тауындағы Панч асуының тар шатқалынан есен-сау өтіп, 1540 жылдың 22 қарашасы күні Кашмирге аяқ басады да оны бір оқ та шығармай өзіне қаратады. Бірте-бірте ол Абд әл-Макри мен Занги Чакты өзіне одақтас етеді.

Қажы Чак Кашмир тізгіні тағы да Мырза Хайдардың қолына тигеніне қарсы еді. Сол себепті ол Шершаһтан көмек сұрайды. әтсе де ол берген 2 піл, бірнеше мың жаяу және 5 мың атты әскерді Мырза Хайдардың 300 сарбазы 1541 жылдың 1 тамызы күні тас-талқан етіп қирата жеңеді. Ұлы ғалым Сұлтан Зейн әл-Абдиннің ұрпағы Нәзік шаһты таққа отырғызып, Кашмирді соның атынан билейді.

Фиришта көрнекті қайраткердің осындай соғыстары жайлы көбірек жазған. Ол Мырза Хайдардың 1541 жылғы шайқастан кейін 1544 жылы да тағы бір бүлікті басуына тура келгенін еске алады.

Ел ішіндегі тынышсыздық яки өзге де себептер болды ма, Мырза Хайдар 1544 жылы Сринагардан 30-35 шақырым жердегі Индакорт қамалына барып жайғасады. Сол жылы Занги Чак әміршісінің өзінен күдіктене бастағанын байқап Панчтегі Қажы Чакқа қашып кетеді. Бара сала баласы Баһрам Чакты үлкен қолмен Сринагарға аттандырады. Дегенмен Мырза Хайдардың екі генералы оның бытыраңқы әскерін оп-оңай қуып таратады.Сөйтіп жүргенде 1545 жылы Қажы Чак пен оның ұлы Мұхаммед Чак безгек ауруынан қайтыс болады. Сол жылы қаһарлы Шершаһ та көз жұмады. 1547 жылы Мырза Хайдар әскерлерімен кезекті шайқаста Занги Чак пен оның ұлы Гази хан да қаза табады. Жауларының асхнадан кетуі Дулатидің Кашмирдегі позициясын нығайта түскен..

Фиришта сондай-ақ 1547 жылы Қашқариядағы Әбірашид ханның Кашмирге елші жіберіп достық қолын ұсынғанын да айтуды ұмытпаған. Кашмир зиялыларын ерткен жаны жомарт, кешірімшіл азамат елшілікті күшшілік жерден күтіп алып, сый-құрмет көрсетеді.

1547 жылы ол енді мемлекетінің шекарасын нығайту һәм кеңейту мақсатымен бір кездері Саид ханмен өзі жорықта болған Үлкен және кіші Тибет, сондай-ақ көптен бүлікшілердің ордасына айналған Кашмирдің қиыр оңтүстігіндегі Раджаури мен Пакли аймақтарына жорыққа шығып, оларды өз мемелкетіне қосады. Бұл аймақтың әкімдері етіп ең сенімді серіктерін тағайындайды.

Фиришта сонымен қатар тағы бір маңызды оқиғаны да әңгімелеген. 1545 жылы Шершаһ қайтыс болған соң патша тағыф баласы Ислам шаһқа тиеді. Бірақ оған Пенжабтық Ниязи тайпасы қарсы шығады. Олардың арасы ушығып, ақыры ол қарулы қақтығысқа ұласады. Ислам шаһтан ойсырай жеңілген ниязилық хайбат хан Панчтағы чактарды келіп паналайды. Оларды Мырза Хайдарға айдап салып өз мақстаына пайдаланғысы келген чактар Хайбат ханды құшақ жая қарсы алады.

Әйтсе де ниязилықтарды бір жола талқандауға бел буған ислам шаһ олардың соңынан Пир Панджалдағы Раджауриге де жетеді. Ал чактардың «қонақжайлығынан» күдіктенген мырза Хайдарниязиліктер Кашмирге шегінбесін деп олардың тыл жолын кесіп тастайды. Ауғандар сөйтіп екі оттың ортасында қалады. Хайбат хан ақырында Ислам шаһқа ұлын кепілдікке беріп бітім жасасады. Сондай-ақ Мырза Хайдармен де бейбіт келісімге келеді. Чактардың арам пиғылдары осылай іске аспай қалады.

Фиришта сөйтіп өз еңбегінде Мырза Хайдардың соғыстарына көбірек орын берсе, Үндінің Әбу-л Фзл ибн Мүбарак Әллами (1551-1602) ныспылы тағы бір тарихшысы «Тарих-и Акбар шаһи » – «Әкбар шаһ тарихы» немесе «Акбар наме»–«Әкбар (патша ) жайлы әңгіммелер» атты шығармасының «Мырза Хайдар жайлы қысқаша мағлұмат» деген 31 тарауында талантты қолбасшының соғыс, шайқастарынан басқа, Кашмир өлкесінің мәдениеті мен өнерінің көркейуіне ықпал еткеніне, мемлекетке он саусағынан өнертамған тарландарды көптеп жиғанына тоқталған. «Оның тұсында,-деп жазады, - Әллами, әсіресе музыка өнеріне ерекше мән берілді, түрлі музыкалық аспаптар жасалынды.».

Шынында да Кашмирді алып көңілі жайланғаннан кейін Мырза Хайдар көптен ойында жүрген «Тарих-и Рашиди» атты еңбегін жазуға кіріседі. өйткені 1541 жылдан 1544 жылға дейін ел ішінде алабөтен оқиғалар бола қоймаған-ды. «Тарих-и Рашидиді» ол «екі» дәптерге» бөледі. әуелі екінші бөлімін (өмірбаянын) жазудан бастайды. өйткені бұрын-соңды тарихи шығарма жазып көрмегендіктен еңбегін өзі көріп бастан кешкен, естіген немесе жадында сақталған оқиғаларды баяндаудан бастайды. Аталмыш дүниесінде кіріспес бұрын бөлесі Бабырдың «Бабыр намесін» тағы да оқып, сан рет ой елегінен өткізеді. өзінің көргендерін һәм түйгендерімен салыстырады. Оқиғаларды сұрыптап, екшеуге мән береді.

Сөйткен ғалым «екінші дәптерді» 1541 жылы бастап 1543 жылдың сәуір-мамыр айларында аяқтаған. Мемуарлық бөлімнің нүктесі қойылған соң – оның ұмыт қалған тұстарын толықтырып, өңдейді де араға бес-алты ай салып 1544-1546 жылдары оның «бірінші дәптерін» де бітіреді.

«Екінші дәптердегі» маңызды тарихи оқиғаларды ауреттеуде олардың деректілігін арттыру үшін Ата Малик Ала ад-Дин Мұхаммед Джувайнидің «1225-1283». «Тарих-и джаһангушай және Әмір Темірдің жылнамашысболған тамаша тарихшы Шараф аддин Әли Йаздидің «1454» «Зафар намесіне» сүйенеді. Мырза Хайдар Орталық Азияның өз шығармаларын түркі тілінде де туындатқан Лутфи (?-1466).

Акбардан кейін Үндістанға билік еткен Жаһангир жайлы баяндайтын «Тузуки жаһангири» атты еңбекте де Мырза Хайдарға байланысты мағлұмат табамыз, онда көрнекті ғалым тұсында кашмиліктердің мәдениет саласында қол жеткізген жетістіктері дәріптеліп, мақталған. «Кашмирді ол билеген тұста,- деп жазылған.онда,– бұл өлкеде көптеген өнер шеберлерді күн кешті. Олар музыка саласында шеберлік танытты. Олардың лютняларды (ішекті аспап), цимбалдары, арфалары (ұзынша үшкілденіп жасалған саусақпен тартатын ішекті аспап), флейталары (сырнай) сол тұста көпке танымал еді. Бұрын кашмирліктерде лютняның бір-ақ түрі болатын. әдетте олар әнді үнді музыкасының үлгілеріне ұқсатып, Кашмир тілінде хормен айтатын. Кашмирліктер қол жеткен жетістіктері үшін сөз жоқ Мырза Хайдарға көп қарыздар».

Сондай-ақ орта ғасырлық Мұхаммед Ағзам мен маулауи Хасен атты тарихшылар да Мырза Хайдарды жоғары бағалай келіп, оның аталмыш өлкегк ыстық монша мен көзді терезелерді, кашмирліктер «нарах лул»(Кашмир тілінде «нарах»– от «лул»– үлкен қазан) деп атаған күріш кептіретін аппаратты да енгізгенін айтқан.

Осы күндері де Үнді тарихшыларынан ұлы қайраткерге соқпай, ол туралы сөз етпей кеткендер аз. Солардың бірі– Р.К.Парму. ол өзінің белгілі еңбегінде Мырза Хайдарға арнаулы тарау ареай отырып, көрнекті мемлекет қайраткері: Кашмирді билеген жылдары аталмыш елдің басқару жүйесіне басқару жүйесіне реформа жасады, жаңа қалалар салдырып, моғол мәдениетінің элементтерін енгізді. Кашмирге шар тараптан суретшілер мен олөнершілерді жинатты. Олардың өз өнері мен кәсібін кашмирліктердің арасына ендіруге мүмкіндік жасады. өзі де елдің әскери жағдайын нығайту үшін көп еңбектенді.

«Кашмир жұрты түгелдей ислам дінінің ханафи мазһабын ұстанған еді»- деп жазады Мырза Хайдардың өзі «Тарих-и Рашидиде». Ал Нәдір сұлтанның (1527-1529, 1540-1541,1551-1552) әкесі Фат шаһ тұсында мұнда Ирақтың талыш (өлкесінен Шамс деген біреу келіп өзін Нұрбахши деп таныстырады. "Нұрбахши" деп атаған дін бұзар секта таратады. Адамдардың қарғысы атып, Алла қаламағыр ол ашықтан ашық имансыздық пен түрлі күпірлікті уағыздап, қаратобыр арасына сүнна немесе шиашылардың да сектасының ешқайсысының іліміне сай келмейтін "Фикһ-и ахват" атты кітап таратады".

Нұрбахшийа — ислам дінінің шийа ағымына жататын сопылық қауымдастық. Оның негізін Иранда туылған бахрейндік Саййд Мұхаммед бин Мұхаммед Нұрбахыш (1392-1464) деген қалаған. Шийашылдықты насихаттай отырып ол шейх Әли әл-Хамаданиді жерге әділдік орнату үшін келген имам-маһди және халифа деп жариялайды. Оның Әмір Темірге қарсы уағызы мен шиашылдықты марапаттайтын үгіт-насихаты әуелде Әзірбайжан мен Иранда кең етек жаяды. Бірақ Әмір Темірдің ұлы Шаһруһ (1405-1447) нұрбахшыларды қатты қуғындаған. Содан 1496 жылы нұрбахшылардың бірі Мир Шамс аддин Кашмирге қашып келеді. Ислам дінін қабылдағанына көп болмаған, бұл діннің бүге-шігесін біле бермейтін жергілікті әкім оны жақсы қарсы алып, жер де бөліп береді. Әуелде Мир Шамс аддиннің уағызына иланып ұйып қалған кашмирлікгер сүннаны қойып, нұрбахшылар қауымдастығына кіре бастайды. Олар тым терендеп бара жатқан соң Мырза Хайдар Үндістан ғұламаларына әлігі кітапты жібере отырып ресми пікір сұрайды. Олар оны: "оқып, көтерілген мәселелерді ой елегінен өткізген соң кітап авторының жалған ілімді ұстанып Құран мен жалпыға мәлім Сүннаға һәм жамағаттың ортақ пікіріне қарсы шыққанын, бұл ілімнің хақ жолындағы жұрттың діни сектасының ешқайсысына жатпайтынын,... сөйтіп оның күпірлік пен адасушылыққа ұрынғанын, /сол себепті/ қолында билігі бар кісілерге ондай кітаптарды жою және әлемде тара-луына тиым салу міндетті уәжіп болмақ. Ондай ілімді түп-тамырымен отау және оған жол бермеу — діни қажеттілік, ал ол кітаптың жақтаушылары мен бұл ілімді ұстанушыларға тосқауыл қою, қарсы шығу — дін ислам міндеттейтін ұйғарым екенін", шегелеп айтады. Ал егер "олар табан тіреп, райларынан қайтпайтын болса, онда дін ислам жолына тұрған мұңдай кедергілерді алып тастап, ондай (қаскөйлердің) мұсылмандарға деген ыза кегіне тойтарыс беру кажет", деген тұжырым жасайды. Тіпті "дін тазалығы мен хақ жолын сақтау үшін оларды жазалау керек болса өлтіру де керек. Ал олар тәубеге келіп, ол ілімнен бас тартса, Әбу Ханифа мазһабының жолын ұстануға бұйрық берілуі тиіс "21 деген фатуа шығарады.

Үнді дін ғұламаларынан осындай ресми діни ұйғарым алған Мырза Хайдардың оны орындауды талап еткені де анық. Р.К.Парму бірақ ол жайлы ауыз ашпайды.

Мырза Хайдар "Тарих-и Рашидиде" кашмирліктердің дін бұзарлық басқа да қылықтарына тоқталған.

"Қазіргі уақытта, - деп жазады ол, — Кашмирдегі барлық сопылардың күпірлікке бет бұрғаны сондай, олар һалал мен харамды да ажырата алмайды. Тақуалық пен әулиелікті олар түнімен ұйықтамау және тамақ ішуді тежеу деп ұғады. Табылған нәрселердің бәрін олар талғамай жей береді. Қайсы харам, қайсы һалал екенін айырмай бәрін бірдей қабылдай береді. Және олардың бәрі ашкөздік пен сараңдық танытып қана қоймай, шариғатқа кереғар келіп, уақыф мүліктеріне қол сұғуға тырысады. Олар ұдайы пайғамбарлық туралы армандайды, "анандай болады, мынандай болады" дегендей сәуегейлік жасайды. Болашақта болады және өткенде болған деп тылсымнан тыс көріністер жайлы мәлімдейді... Білім мен білімділерді жамандап, оларға жеккөрінішпен қарайды... Мұндай құдайдан безгендер басқа ешбір жерде кездескен емес. Ұлы өзінің таза дәргейінде мұндай бақытсыздық пен пәледен барлық мұсылманды қорғап, Мұхаммед пен оның даңқты ұрпақтарын шариғаттың ақ жолына түсіре көрсін... Қазір ешкімнің де ашықтан ашық ондай бос сөзді айтуға батылы бармайды. Ол ілімді барлығы мүлде мойындамайды әрі өздерін суниттер меи мұсылман жамағаты қауымы санатына қосады. Өйткені құлы Мен пақырдың қаталдығы оларға мәлім еді. Ал егер (жоғарыда айтылғандай) бірдеңе байқала қалса, онда оларға өлімнен басқа шара қолданылмайды. Алла тағаланың көмегі һәм менің тырысушылығьшның арқасында бұл пәле — (нұрбахшийа) бірақ жойылады деп сенемін...

"Шамасин" атты күнге табынатын да бір топ күпірлер болған. Олардың ілімі бойынша күннің нұрлы болуы біздің иманымыздың тазалығына, ал біздін тіршілігіміз күн нұрының шапағатына байланысты деп түсінді.

2 ТАРАУ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ.

2.1 Қазақ хандығының құрылуы.

Ал енді баяғы өткен бағзы заманның ұзын ырғасына көз жібере отырып, XV ғасырдың ІІ-жартысында тарих сахнасына жаңа бір саяси құрылым – Қазақ хандығын, алғашқы Қазақ мемлекетін алып келген маңызды оқиғалар тізбегін саралап көрейік.

Тарихи әдебиеттерде «көшпелі өзбектер» мемлекеті деп аталатын Әбілхайыр Хандығы (1428-1470ж.ж.) XV ғасырдың 30-40-шы жылдары өз дамуының жоғары шегіне жетеді. 16-17 жолынан билікке араласқан шайбанилық Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақтың ру – тайпа көсемдері мен билердің қолдауына сүйене отырып, XV ғасырдың 30-шы жылдары сондағы хандар мен сұлтандардың қарсылықтарын басады. Сөйтіп Дешті Қыпшақта көшпелі тайпалар негіз болған біртұтас мемлекет құруға ұмытылады. 1446 жылы ол Сырдария өзеннің Орта ағысы бойындағы Түркістан аймағын өзіне қаратып, «көшпелі өзбектер» мемлекетінің астанасын Батыс Сібірден Түркістан аймағына Сығанақ қаласына көшіреді. [21,158] Сондай-ақ Әбілхайыр хан 1449-1451 жылдары Мәуреннахрда қалыптасқан саяси дағдарысты өз пайдасына шешпек болып, таққа таласушы Ақсақ Темір ұрпақтарының бірі Әбу Сайд мырзаны қолдайды да, тікелей әскери көмектің жәрдемімен оны Самарқан тағына отырғызады.

Әбілхайыр ханның XV ғасырдың 40-50 жылдарында хандықтың батысында жүргізген сыртқы саясаты да нәтижелі болады. Оған себепші болған жағдайлар мыналар еді. Алтын Орданың Кіші Мұхаммед хан тұсында Қазан, Қырым және Астрахан хандықтарына бөлініп, солардың өзара күрестері, Ноғай Ордасындағы Мансұр би өлгеннен кейін, едіге ұрпақтары арасында болған тақ үшін алауыздықтар мен күрестер. Хандықтың батысындағы көрші елде болған жағдайды Әбілхайыр хан тиімді пайдалана біліп, онда да өзіне қолайлы адамды билікке отырғызады. Ол адамы Едігенің көп ұлдарының бірі Қазы би еді. Қадырғали би Қасымұлы Жалаиыри «Ол ұлыста, яғни Ноғай Ордасында Мансұр бидің орнына Қазы би болды» – десе, Әбілғазы Ноғай Ордасында билердің өкімет басына қалай келгендігін Дешті Қыпшақ тайпалары арасында кең тараған мынадай сөзбен түсіндіреді: «Әбілқайыр хан болды. Қазы би болды, Иадгар хан, Масы би болды». [14,125]

Сөйтіп, Әбілхайыр хан өз хандығының оңтүстігі мен батысындағы мемлекеттердің басына өзіне қолайлы адамдарды қоя отырып, өз мемлекетінің шекаралық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және өзі отырғызған билеушілермен тиімді қатынас орнатады. Жалпы алғанда XV ғасырдың 40-50 жылдары «көшпелі өзбектер» мемлекетінің сыртқы саясаты оңтүстікте және батыста белсенді, нәтижелі түрде жүргізіледі.

«Көшпелі өзбектер» мемлекеттің ішкі саяси жағдайы XV ғасыр ортасында сырттай тұрақты болып көрінгенімен, ол тұрақтылық объективті заңдылықтар нәтижесінде емес, керісінше, күшпен орнатылған саяси тұрақтылық болатын. Ондағы ұлыстарда бір-бірімен тығыз экономикалық байланыстардың болмауы және ортақ нарыққа қажетті алғышарттардың жоқтығы саяси өмірде бөлінушілік ағымдарды туғызады. Оған Махмуд, Ахмед және Мұстафа хандардың қарсылығын дәлел етіп айтуға болады. Қухистани былай деп жазады: «Жошы ұрпағынан тараған Махмуд хан мен Ахмед хан Әбілхайыр ханға бағынбай және оны тыңдамай, оған қарсы бүлік жасады», 1457 жылы Сығанақ қаласы түбегінде Әбіхайыр ханның қалмақтардың көсемі Үз-Темір тайшыдан жеңілуі және осы жеңістен кейін Керей мен Жәнібек Сұлтандардың Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанға кетуі, сондай-ақ 1468-69 жылдары Әбілхайыр хан өлгеннен кейін оның ұрпақтары арасында тақ үшін болған таластар хандықтың ішкі саяси тұрақсыздығын көрсетеді. Тіпті Әбілхайыр ханға әрі туыс, әрі бағынышты болып, әскер басы қызметін атқарған шайбанилық Буреке сұлтан Әбілхайырдың орнына келген Шайх Хайдар ханның Ордасын ойрандаушылардың қатарында болады. Ол жөнінде Әбілғазы: «Ол уақытта «Атаң жұртын жау шапса, айналдыра бірге шап» деген көне сөз бар еді. Бұл сөзді орындағандай Буреке сұлтан бір жақтан қол созды», - деп баяндайды. [14,126]

Жалпы алғанда, Әбілхайыр хандығының ішкі саяси әлсіздігі, әсіресе 1457 жылы қалмақтардың жеңілуі оның мемлекетінің ыдырау процесін тездетеді. Ал ол өз кезегінде Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайырдан бөлініп, Моғалстанда жеке хандық құруына қолайлы жағдайлар жасайды.

Қазақ хандығының құрылу тарихында Моғолстан мемлекеті және оның XV ғасырдың 40-50 жылдардағы ішкі, сыртқы саяси жағдайлары, мемлекеттің осы мезгілде Мауреннахрмен, Әбілхайыр Хандығымен, сонымен бірге қалмақтармен қарым-қатынасы ерекше рөл атқарады.

XV ғасырдың 40-50 жылдарында Моғолстанның ішкі саяси жағдайы дәл осы мезгілдегі Әбілхайыр Хандығымен салыстырғанда анағұрлым нашар еді. Егер де Әбілхайыр хандығында тайпа көсемдері мен ұлыс билеушілердің бағыныштылығы қатаң сақталса, Моғолстанда әрбір тайпа көсемдері өздерін әмір деп жариялап, ханға бағынбаған. Хан билігі мемлекет ішіндегі өзіне бағынышты тайпа мен оның территориясына ғана жүреді. XVІ ғасырда Моғолстан мемлекетінің тарихын жазған Мұхаммед Хайдар мырза Дулати Моғалстанның XV ғасырдың 30-50 жылдарындағы ішкі саяси өмірі туралы былай дейді. "Жүніс хан Мауреннаһрға кеткен кезде моғол ұлысы түгелдей Есенбұға ханға бағынды. Бірнеше жыл осылай өтті. Хан жастығы мен кәмелетке толмауы себепті әмірлерге әдепсіздік көрсетті. Тұрфаннан ұйғыр тайпасынан шыққан Темір атты біреуді өзінің орынбасары етіп сайлап, оған деген қамқорлығы шектен асып кетті. Сондықтан өзге әмірлер оның мәртебесінің өсуін, әрі өздерінің Темірді қолға түсіріп, паршалап, көзді ашып жұмғанша жан-жаққа бытырап кетті. Хан қатты үрейленіп, өзі де қашып шықты.

Бұл хабар Қашқардағы әмір Сайид Әлінің құлағына да жетті. Әмір Саййид Әлі Моғолстанға барып, Ақ-Құйашта ханның мүшкіл халінің үстінен түсіп, оны бірнеше адамымен алып келіп, Ақсуды ханға тапсырды. Қалайда моғол әмірлерінің әрқайсысы бір қызметке ие болды. Әмір Мұхаммед шаһ Атбасыға қоныстанды. Сол уақытта хат жазыса отырып әмір Сайид Әлі өз жиенін араға дәнекер етіп, Ақсудағы хан жанына барды. Содан өмірінің ақырғы күніне дейін сонда өмір сүрді.

Сол уақытта тағы бір әмір Кәрімберді – ол да дулат руынан еді, Моғолстан шекарасында Әндіжан мен Ферғана бағытында Алабұға деген жердегі бір төбенің үстіне қорған салды. Күні бүгінге дейін оның орны көрініп жатыр. Әмір Кәрімберді Әндіжанға және мұсылмандарға шабуыл жасап тұрған.

Әмір Хақберді бекжак Ыстық көлдің Қой су деген жерінде қорған салған. Ыстық көлдің аралына бала-шағасы мен әйелін қалмақтардың шабуылынан сақтау үшін орналастырып, өзі Түркістан және Сайрамды ойрандауға кірісті.

Шорас (Чурас) пен барин тайпаларының әмірлері Исан Тайшының баласы Амансанжы Тайшы қалмаққа кетті. Тағы басқа топ калучи (қалушы), бұлғашы (булгачи) және басқа да бірнеше тайпалар Өзбекстанға Әбілқайырдың қол астына кеткен еді.

Құнжы әмірлері, тағы басқалары Моғолстан даласын сергелдеңге түсіріп, берекетсіздікке ұшыратты". [4,109]

Моғолстанның сол кездегі ханы Есен-бұға тайпа әмірлерінің мұндай іс-әрекетіне қарсы шебер тоқтау салмайды, тоқтау салатындай онда күш те жоқ болатын. XV ғасырдың 50 жылдарының соңына таман, Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған адамдардың Моғолстанға келу қарсаңында Моғолстанның ішкі жағдайы міне, осындай еді.

XV ғасырдың 40-50 жылдары Моғолстанның сыртқы саяси жағдайы да, көрші елдермен қарым-қатынасы да мәз емес еді. XV ғасырдың басынан бергі оның шығыстағы көршісі қалмақ тайпаларымен қарым-қатынасы көп жағдайда соғыстар, өзара жорықтарымен шектелген. Моғол-қалмақ қатынастарында қалмақтар жетекшілік орынға ие болады. Олар үнемі Моғолстанға тонаушылық сипатта жорықтар жасап, елді күйзеліске ұшыратады, ал Моғол хандары тарапынан ешқандай тегеурінді қарсылықтар жасалмайды. Қалмақ тайпаларының Моғолстанға жасаған жорықтары Есен-Бұға ханға дейін де, оның билік құрған кезінде де жалғаса береді. Мұхаммед Хайдар мырза Дулати Есенбұға ханның әкесі Уәйіс ханның (1425-1428ж.ж. Моғол Моғолстан ханы) Қалмақ тайпаларымен 61 рет соғысқанын, оның ішінде 2 рет оларға қолға түскендігін, 60 рет жеңіліске ұшарағандығын айтады. [4,99] Моғол-қалмақ тайпалары арасындағы жорықтардың санына қарап, әскери қарым-қатынастың қандай дәрежеде, сипатта болғандығын анықтау қиын емес. Уәйіс хан бар болғаны 3-4 жылдай ғана хан болады. Сонда Уәйіс ханның тұсында Моғолдар шығыстағы көршілермен жыл сайын 15-20 рет, ал ай сайын 1-2реттен соғысып, жорық жасасып отырғандығын байқаймыз. Мұндай жағдай XV ғасырдың 40-50 жылдары Есенбұға хан тұсында да жиі қайталанып тұрады. Тіпті 1457 жылы Үз Темір тайшы бастаған қалмақтардың Әбілхайыр хан әскерімен ұрысы кезінде қалмақ көсемі өз тылын Моғолстан территориясындағы Шу өзенінің бойына емін-еркін қалдырып кетеді.

Моғолстанның XV ғасырдың 40-50 жылдарындағы қалмақтармен саяси қарым-қатынасы моғолдар үшін өте ауыр жағдайда болады. Сондықтанда Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне Есен-Бұға хан ешқандай қарсылық білдірмейді, қайта олардың келгеніне қатты қуанады.

1451-1457 жылдардағы Моғолстан мен Мауреннахр арасындағы саяси қарым-қатынаста Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне қолайлы жағдайлар жасайды. Қазақ хандығының Моғолстанның батыс бөлігінде пайда болуымен, 1451 жылы Мауреннахрға билеуші болып келген Әбу Сайд мырзаның Моғолстанның жүргізген саясаты тікелей себепші болды.

Ақсақ Темір ұрпақтары билеген Орта Азияда 1449-1450 жылдары Әмір – Абдалатиф мырза өлтірілгеннен кейін, Шахрухтың Ибрахим деген ұлының баласы Абдаллах мырза мен Ақсақ Темірдің Мираншах деген ұлының немересі Әбу Сайд арасында билік үшін күрес басталады. [22,225] Жеңіліске ұшыраған Әбу Сайд Мауреннахрдан қашып, Түркістан жаққа, сонан соң «көшпелі өзбектер» мемлекетіне келіп паналады, 1451 жылы Әбілхайыр ханның тікелей әскери көмегімен Әбу Сайд Абдаллахты жеңіп, Самарқан тағына отырады. Көрсеткені жәрдемі үшін Ұлықбек мырзаның қыздарының бірі Рабиға бегім Әбілхайырға ұзатылады.

1449-1451 жылдары Мауреннахрдағы саяси дағдарысты пайдаланып, Моғолстан ханы Есен-Бұға Моғолстанмен көршілес Мауреннахрдың Ташкент, Түркістан аймақтарына тонаушылық сипаттағы жорықтар жасайды. 1451 жылы Әбу Сайд мырза билікке келгеннен кейін де мұндай жорықтар қайталанады.

XV ғасыр ортасында Мауреннахрға шығыстан Есен-Бұға хан қауіп төндірсе, оңтүстік – батыстан одан да зор жау пайда болады. Ол XV ғасырда Әзірбайжан мен Ираннан солтүстігі мен батысындағы болған Қара-Қоюнлу әулетінің өкілі Жахан шах еді. [22,226] Жахан шах та Есен-Бұға хан секілді Мауреннахрда саяси дағдарысты пайдаланып, Ақсақ Темір ұрпақтарынан Хорасан аймағын қайтарып алуды ойластырады. 1458 жылы Жахан шах үлкен ұлы Пір Бұтақ сұлтанмен бірге Хорасанға еніп, Герат қаласын басып алады.

Мауреннахр үшін бұл өте қысыл - таяң шақ еді. Шығыстан Есен-Бұға хан, солтүстік батыстан Жахан шах қатер төндіргенде Әбу Сайд мырзаға екі майданда соғысу қауіпі туады. Бірақ Әбу Сайд мырза бұл қатерден оңай құтылады.

Мауреннахр билеушісінің қиын жағлайдан құтылуына бірден-бір себепкер болған Есен-Бұға ханның туған ағасы Жүніс сұлтанның Хорасанда болу еді. Қазақ хандығының Моғолстанның батысында пайда болуына тікелей себептер болған Жүніс ханның тұлғасына қысқаша тоқталып өтелік.

Жүніс ханның өміріне байланысты мәліметтер орта ғасырлық деректерде баршылық, солардың ішінде көбі Захир Ад-дин Мұхаммед Бабырдың «Бабырнама» шығармасында кездеседі.Оның себебі Жүніс хан Бабырдың туған нағашы атасы. Бабыр Жүніс хан туралы былай деп жазады «Жүніс хан,Есен-Бұға Уәйіс ханның ұлдары, Жүніс ханның шешесі Темірдің рахымы түскен Түркістанның қыпшақ бегі Шейх Нұр ад-диннің иә қызы, иә немересі. Уәйісхан өлгеннен кейін, Моғол ұлысы екіге жарылды: бір бөлігі – Жүніс ханға, екінші бөлігі Есен-Бұға ханға қарады. Бұған дейін Ұлықбек мырза Жүніс ханның әпкесін Әбді ал-Азиз мырзаға айттырған. Осындай туыстың, жекжаттыққа байланысты барша туман бектерінің бірі Иразан, Чарас туманының бегі Мирек Түркмен екеуі қасында 3-4 мың түтін моғолмен қоса Жүніс ханды Ұлықбек мырзаға алып келді. Мұндағы мақсаты Ұлықбектің жәрдемімен Моғолстанды түгел жаулап алу еді. Ұлықбек мырза бұлардың бұл қылығына өң қарамады: келген моғолдардың біразын тұтқынға алып, қалғандарын әр аймаққа таратып жібереді. Иразанның салған бұл лаңы моғол ұлысында естен кетпейтін оқиға болды.

Ханды Иран жаққа жөнелтті. Тебрезде жылдан астам тұрып қайтты. Ол кезде Тебрезді Жахан шах Барани Қарақойлық билейтін Хан сол жақтан Ширазға келеді, Ширазда Шахрух мырзаның екінші ұлы Ибраһим сұлтан мырза тұратын. Бес-алты айдан кейін Ибраһим Сұлтан мырза дүние салып, оның хан тағы мұрагер баласы Абдолла мырзаға көшеді. Сөйтіп, хан Абдолла мырзаның нөкері болды. Ширазы бар, басқасы бар, әйтеуір, сол аймақта хан 17-18 жыл өмір кешеді. [3,29-70] Міне, осы Жүніс ханды Әбу Сайд мырза Есен-Бұға ханға қарсы қолданады.

Әбу Сайд Мырза Мәуреннахрға төнген екі қауіптің орнымен күресуді таңдайды. Мауреннахрға төнген зор қауіп-Жахан шахтың Харасанға еніп, Гератты алуы еді. Хорасан Мауренахрдың аса бай әрі ірі сауда жолдары өтетін, қалалары көп, егіншілігі дамыған аймағы болатын. Есен-Бұғаның тонаушылық сипаттағы жорықтарымен салыстырғанда Хорасаннан айырылу, шынында да Мауреннахр үшін аса зор шығын еді.

Жағдайды тез түсінген Әбу сайд мырзаға бар күшін Гератты қайтарып, Хорасаннан Жахан шахты қууға жұмсайды. Сөйтіп ол Гератты алып, Хорасаннан Жахан шахты кетіруге мәжбүр етеді. Өкінішке орай, Қазақ хандығының қай жылы құрылғандығын анықтауға мүмкіндік беретін осы жыл, яғни Әбу Сайд мырзаның Гератты алған жылы зерттеушілер еңбектерінде анық емес. В.В.Бартольд, [23,170] Т.И.Сұлтанов [11,113] 1459 жыл деп санаса, К.А.Пищулина «1457 жылы болған деп есептейді. Б.Г.Гафуров 1458 жылы Жахан шах Хорасанды алуға ұмтылды. Гератты басып алды, бірақ толығымен жеңіске жете алмай, тоқтауға мәжбүр болды. 1459 жылы оны мен Әбу Сайд мырза арасында келісім жасалып, Хорасани Әбу Сайд мырзаға қарады» - дейді. [6,№4] Әбу Сайд мырзаның Хорасандағы оқиғаларын «Тарихи Рашиди» авторы былай деп баяндайды: Мырза Сұлтан Әбу Сайд Хорасанды жаулап алды, енді Иракты да бағындыруды мақсат етті. Бірақ Есенбұға ханның Ферғана, Шаш және Түркістанға қауіп туғызуына байланысты Иракқа (жорық) жасау кейінге қалды. Сонда Мырза Сұлтан Әбу Сайд адам жіберіп, ханды Шираздан алдырды да жоғарыда айтылғандай келісім шарттармен оны моғолстанға жібереді. [21,196] Ханның жасы ол кезде 41-ге келген-ді, ол 860 (1455-1456) жыл болатын. Жүніс ханның Мауреннахрға келуін Бабыр былайша баяндайды: «Сұлтан Әбу сайд мырза». Есен-Бұғаның Ферғанаға жасаған тоқтату үшін Әбді ал-Азиз мырзаның әйелі, ханның әпкесі Ханымға үйленуіне байланысты жезделігін бетке ұстап, Ирак пен Хорасан жақта жүрген Жүніс ханды шақыртты. Оның келу құрметіне ұлан-ғайыр той жасап, екеуі қосылып дос болды [3,30]. Әбу Сайд мырза Жүніс ханға «қолдау көрсетіп және көмек беріп, інісіне қарай жұмсады. Осы себепті Есен-Бұға ханның билігінде жарықшақ пайда болды», - деп жазады Махмуд ибн Уәли .

Әбу Сайд мырзаның Жүніс ханға сыйға берген жері – Ферғананың шығысындағы Жетікент (Иатыкент) өңірі. Бұл өңір Моғолстанға шекаралас болғандықтан, Жүніс ханға ыңғайлы келіп, орайы туғанда Есен-Бұға ханнан билікті тартып алуға мүмкіндік мол еді. Әбу Сайд мырза Жүніс ханды Мауреннахрға тосқауыл ретінде пайдаланса, Жүніс хан оны орындай отырып, Моғолстанға енуге дайындық жүргізе бастайды. Есен-Бұғаға қарсы әмірлер енді Жүніс хан төңірегіне жиналады.

Кезінде Мауреннахрға төнген қиынтаяң шақ, Жүніс ханның Моғолстанға іргелес орнығуына байланысты енді Моғолстанға төнеді. Оқиғалардың ұла дамуын күтпеген Есен-Бұға хан әбден сасады. Ол үшін ең басты қауіп қалмақтардан емес, әміршілердің бағынбаушылығынан емес, туған ағасы Жүніс ханнан төнеді. Дәл мұндай жағдай Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуіне өте қолайлы болады. Біз бұл арада екі сұлтанның Есен-Бұға ханға келуі алдын ала ойластырылған шара ма, әлде кездейсоқ болған іс пе, дәл айта алмаймыз. Ол жөнінде ешбір деректі мәлімет жоқ.

Керей мен Жәнібек сұлтандардың Моғолстанға келуінен Есен-Бұға хан да, екі сұлтан да ұтылмайды. Есен-Бұға хан өзінің хандық билігін 1462 жылға дейін, яғни қайтыс болғанша дейін созады, ал екі сұлтан болса жаңа мемлекеттің – Қазақ Хандығының негізін қалайды.

Жоғарыда айтылған ойды түйіндей келе, Моғолстан мемлекеті мен Әбу Сайд мырза мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастар Әбілхайыр Хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары, олардың даму барысы, бәрі XV ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ Хандығының құрылуына саяси алғы шарттар әзірлейді. Сондықтан да біз, Қазақ хандығының құрылуы кездейсоқ емес, саяси дамудың заңды қорытындысы деп батыл айтуға болады.

Біз бұған дейін Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы Әбілхайыр хандығы Моғолстан және Мауреннахрдағы, сондай-ақ оған көрші Ирандағы саяси жағдайлар мен саяси қарым-қатынастарды қарастырдық, жаңа хандықтың құрылуының саяси аяғы шарттарын ашуға тырыстық.

1864 жылы Петербургте белгілі шығыстанушы ғалым В.В.Вельяминов – Зерновтың «Қасымов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеуінің» екінші бөлімі жарыққа шықты. Ол 1851-1856 жылдары Орынбор қаласында қызметте болып, басшыларының тапсыруымен және философиялық, этнографиялық зерттеулер мақсатымен қазақ ауылдарын жиі аралайды 1856 жылы Петербургте келіп, ғылыммен, Қасымов хандығының тарихын зерттеумен айналыса бастайды. 1861 жылы ол өзінің әрі замандасы, әрі ұстазы, белгілі шығыстанушы В.В.Григорьевке былай деп хат жазады: «Осы уақытқа дейін қолым бос емес. Қасымов тарихымен айналысудамын. Бұл да ештеңе емес. Бұрынғы Қасымов ханы, әрі қырғыз сұлтаны Ораз – Мұхаммедтің арқасында, қырғыздардың тарихына да кірісіп кеттім. Оны талдағым келеді. ....100 парақ жаздым, әлі де аяқтамадым. Бірақ іс аяқталып келеді. Ең қиыны орындалды: Қырғыздардың тарихында кейбір жаңалықтар аштым. [24,142-143] В.В.Вельяминов – Зерновтың қазақ тарихындағы бұл «жаңалығы» - Қазақ хандығының құрылуы мен оның XV – XVІ ғасырлардағы тарихы еді.

Осылайша, В.В.Вельяминов – Зерновтың аталған еңбегінен бастап, Қазақ Хандығының құрылуы мен оның одан кейінгі тарихы ХІХ ғасырдығ ІІ жартысындағы орыс тарихнамаларының күн тәртібіне ілініп, зерттеле бастайды. Қазақ хандығының құрылуы туралы В.В.Вельяминов – Зернов ұсынған тұжырым күні бүгінге дейін қызмет етуде. Зерттеуші Хандықтың құрылуын Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанға келуімен байланыстырды. Хандықтың құрылған жылын «Тарихи Рашиди» мәліметі бойынша 1465-1466 жылдары деп көрсетеді. В.В.Вельяминов – Зерновтың өмір сүрген уақытынан бері тарих ғылымы оның ішінде деректану ғылымы қаншама есе алға өсіп кетті.

Соғысқа дейінгі, соғыстан кейінгі және қазіргі кездегі тарихнамада Қазақ Хандығының құрылу процесіне тікелей және жанама түрде қатысы бар көптеген ортағасырлық деректер мен олардың мәліметтері ғылыми айналымға енгізіледі. Солардың нәтижесінде Қазақ Хандығының құрылуына негізделген тұжырым дамытылды, кеңейтілді. Бұл тұжырымның кейбір мәселесіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мысалға, Керей мен Жәнібек хандарының Моғолстанға көшіп келген уақыты В.В.Вельяменов – Зернов бойынша, бірден-бір дұрыс уақыт деп есептелмей отырып, зерттеушілер әр түрлі жылдарды айтуда. Бірақ тұжырымның схемасы зерттеуші өзгерте қойған жоқ, олай болса бәрі оны мақұлдауда деп түсінеміз.

Жоғарыда айтылған тұжырымды қолдай отыр, оған толықтырулар енгізу арқылы Қазақ Хандығының құрылу процесін ашып көрсетуге тырыстық.

Керей мен Жәнібек хандығының Моғолстанға көшіп келуін баяндайтын мәліметтер ортағасырлық екі шығармада ғана бар. Біріншісі – Мұхаммед Хайдар мырза Дулатидың «Тарихи Рашиди» еңбегі. Еңбек 1542-1546 жылдары Кашмирде жазылған [4,110]. бұл кезде Қазақ Хандығының құрылғанына бір ғасырдай уақыт өткен болатын.

Мұхаммед Хайдардың еңбегіне дейін Қазақ Хандығының құрылуы жөніндегі мәліметтер ешбір жазба деректе кездеспейді. Автор еңбегін жазу барысында жергілікті халық арасында кең тараған тарихи әңгімелерді, аңыздарды, ауыз әдебиеттің басқа да түрлерін кеңірек қолданған. Керей мен Жәнібек хандардың моғолстанға келуі туралы мәліметті Мұхаммед Хайдар шежірені жақсы білетін адамдардан алса керек. «Тарихи Рашидидің» бір бөлігін орыс тіліне аударып, оған кіріспе сөз жазған К.А.Пищулина «Тарихи Рашидидің жазылуына ең біріншіден моғол тайпалары арасында айтылып жүрген тарихи аңыз әңгімелер негіз болды» – деп жазады.

«Тарихи Рашиди» еңбегі XIV-XVI ғасырлардағы Қазақстанның оңтүстік шығысында, Шығыс Түркістанда және Қырғызстан территориясында болған Моғолстан мемлекетінің тарихын баяндау үшін жазылған. Еңбек екі дәптерден тұрады. Алдымен 1542 жылы екінші дәптер, ал 1546 жылы бірінші дәптер жазылған. Қазақ Хандығының құрылуы туралы мәліметтер еңбектің ішінде екі жерде айтылып өтеді. Бірінші мәлімет екінші дәптердің «Қазақстардың, олардың хандарының жағдайының ерекшеліктері, бұл атаумен олардың аталу және құлдырау себептері туралы баяндау» деген тарауында кездеседі. Бұл тараудың «Тарихи Рашиди» еңбегіне ену себебі мынада: Мұхаммед Хайдар Дулати Моғолстанның XVI ғасыр басындағы саяси тарихын баяндай келе, Моғолстанның соңғы ханы Сұлтан Сайд ханның Сүйіншік ханмен соғыста жеңіліп, Қасым ханнан көмек сұрағанын, Қасым хан Ордасына Сұлтан Сайд ханның келгенін жазады. Одан әрі Мұхаммед Хайдар: «Әңгіме Қасым хан туралы болғандықтан, ол туралы қысқаша түсініктеме бермесек, онда біздің баяндауымыз түсініксіз болады» – деп онда жоғарыда атаған тараудың («Сұлтан Сайд ханның Сүйіншік ханнан жеңілгеннен кейінгі бастан өткергені туралы баяндау», «Сүйіншік ханмен болған соғыстан кейінгі оқиғалар тарихи және Сұлтан Сайд ханның қазақтарға, Қасым ханға баруы туралы баяндау») ортасына енгізеді.

Автордың бұл тараудағы негізгі ойы – Қасым хан және оның кезіндегі Қазақ Хандығының жағдайын айту болатын. Бұған дейін ел жерде Қазақ Хандығының пайда болуы айтылмағандықтан, тараудың басында ол туралы төрт сөйлем жазып, одан әрі алғашқы хандардан бастап ХVІ ғасыр басындағы оқиғаларға дейінгі жағдайларды қысқаша түрде баяндап өтеді.

«Тарихи Рашидидегі» Қазақ Хандығының пайда болуы туралы екінші мәлімет 1546 жылы жазылған бірінші дәптерде де бар. Керей мен Жәнібектің Моғолстанға келуі Есен-Бұға хан тұсында болғандықтан «Есен-Бұға ханға әмірлердің қарсылығы және сол кезде болған оқиғалар туралы баяндау» деген бірінші дәптер тарауында бұған арнайы тоқталып өтеді. «Тарихи Рашидидегі» екінші мәліметте Қазақ Хандығының Шу мен Қазыбасы аймағында құрылғандығы, сондағы қазақтардың саны 200 мыңға дейін жеткендігі және қазақ хандығының билік құра бастаған жылы туралы бірінші мәліметте кездеспейтін фактілер бар. Сондай-ақ Қазақтар және Қазақ Хандығы туралы мәліметтер 1537-1538 жылға дейін, яғни Бұйдаш ханға дейін келтіріледі. ал екінші дәптердегі мәлімет 1513 жылға дейін, яғни Сұлтан Сайд ханның Қасым хан ордасына баруымен шектелген болатын [4,110].

Сөйтіп, біз бір шығармадағы бір мәселе туралы айтылған екі мәліметті салыстыра отырып, соңынан жазылған мәліметті автор арнайы жазған дейміз және Қазақ Хандығының құрылуы туралы ең құнды, ең басты мәлімет деп санауға болады.

Қазақ хандығының құрылуы туралы келесі мәлімет Махмуд ибн Уәлидің «Бахр ал-асрар фи манасиб ал-ахйар» еңбегінде бар. Еңбек ХVІІ ғасыр ортасында 1641 жылы жазылған. «Бахр ал-асрар...» - Махмуд ибн Уәлидің даңқын шығарған негізгі еңбегі. Автор туындысын жазу үшін, зерттеушілердің пікірі бойынша, бізге дейін жеткен және жетпей жоғалып кеткен жиырмадан астам ортағасырлық деректердің мәліметтерін қолданған. Оның ішінде «Тарихи Рашиди» мәліметі де бар.

Махмуд ибн Уәли ортағасырлық деректермен мейлінше кең таныса отырып, Қазақ Хандығының құрылу жағдайын Мұхаммед Хайдар мырза Дулатиға қарағанда, салыстырмалы түрде, толық жазған. Махмуд ибн Уәлидің мәліметінде Әбу Сайд мырзаның Есен-Бұға ханға қарсы Жүніс ханды қолдануы, не себепті Қазақ Хандығының Моғолстанның батыс бөлігінде пайда болғандығы, алғашқы қазақ ханы кім болғандығы және «қазақ» атауы не үшін Керей мен Жәнібектің соңынан ерген адамдарға қолданғандығы туралы фактілер көп кездеседі [25,352].

Керей мен Жәнібектің «көшпелі өзбектер» мемлекетінен көшуін білу үшін, алдымен олардың сол мемлекеттің қай ұлысында тұрғандығының анықтаудың маңызы зор. Біз сол арқылы көшіп кетудің себептерін, Әбілқайыр ханның Керей мен Жәнібек сұлтандарға жасаған «қысымшылығының» астарында не жатқанын байқаймыз.

Керей мен Жәнібектің атақты Орыс ханның ұрпақтары екендігі баршаға мәлім. «Тауарихи гузидаи нуфат наме» бойынша «Орыс ханда 7 ұл және 5 қыз болған. Ұлдардың есімдері – Тохтақия, Құтлұқ – Бұқа, Тұғлық – Болат, Құйыршық,Тоқта – Болат, Сайид – Ахмет, Сайид - Әлі».

... Тоқтақияда 3 ұл, 3 қыз болды. Ұлдарының есімдері Тәңірберді, Иагуджек – анеке, Болат ... Боллаттың ұлы Керей хан. Оның үш ұлы болды, олар Бұрындық хан, Қожа – мұхаммед, Сұлтан - Әлі.

Құйыршықтың ұлы – Барақ хан. Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері – Мир – сайид, Мир – Қасым, Әбу – Саид (Жәнібек хан деп те атайды). Жәнібек ханның ұлдары, «Иренджі, Махмұд, Қасым, Әдік, Жаныш, Қашбар, Тыныш, Ұснақ, Жадық» - деп келтіреді [6,№5]. Әбілғазы да Керей мен Жәнібектің Орыс ханнан тарағандығын осылайша көрсетіп, «... Әбусагит – лақабы Жәнібек хан...» [14,119] деп көрсетсе, Қадырғали Жалайыри да осылайша айта келе, Барақ ханның ұлын «Кіші Жәнібек хан деп атайды» [13,291] - деп жазады.

«Орыс хан әкесі қайтыс болғанна кейін хан тағына отырады. 9 жыл хандық құрғаннан кейін ауырып қайтыс болған», - дейді Муин ад – дин Натанзи. Муид ад – дин Натанзи, Орыс ханның әкесі Сасы – Бұқа екендігін, олар Ақ – орда ұлысының билеушілері болғандығын жазады. Ақ Орданының хандары Жошы ханның үлкен ұлы Орда Ерженнен тарайды. Алғашында Орда ерженнің Ордасы Алакөл маңында болған. Оны XIII ғасырдың 40 – шы жылдары осы жердін Қарақорымға қарай өткен П.Карпини сөзі дәлелдейді. Ол: «Бұл өңірде Батудың үлкен ағасы Орда тұрады: ол татар княздарының ішіндегі ең үлкені» деп жазады.

Ақ Орданың орталығы XIII ғасырдың II-жартысында Сырдарияның орта ағысы бойына ауысады. Себебі осы кезден бастап Түркістан аймағының халықарлық сауда рөлі артып, Түркістан қалалары арқылы Ұлы Жібек жолының тармақтары өтеді. Елдің төменгі бойындағы Алтын Орда астаналары: Бату Сарайы, Береке Сарайы қалалары ірі саяси орталыққа айналады да, Батыс Еуропа, Византия және тағы басқа елдердің саудагерлері Алтын орда территориясы арқылы Қытайға сапар ең қысқа, ең тура және ең қауіпсіз жол – Еділ бойы – Арал маңы – Сырдария бойымен жүреді. Сөйтіп, бұл жол Алтынорда ыдырағанға дейін халықаралық сауда жолында күре тамырдың бірі ретінде қызмет етеді.

Сырдарияның орта ағысы бойындағы қалалардың экономикалық және сауда орталық ретіндегі маңызы және осы аймақтары ретіндегі маңызы және осы аймақтың Дешті –Қыпшақтың көшпелі тайпалары үшін қыстау және қысқы жайылым ретіндегі маңызы, біздіңше, Ақ орда билеушілерін осы аймаққа қоныс тебуге қызықтырған. Түркістан аймағының экономикалық сауда орталықтары болумен қатар, XIII ғасырдың II –жартысында саяси орталыққа айналуы, түгел алағанда, аймақтың рөлін өсіріп, атағын арттырды. Отыз жыл Ақ орданы билеген Сасы – бұқа 1320 ж – 21 жылдары қайтыс болған, және сауран қаласында жерленеді. Ерзен хан (Сасы Бұқаның ұлы) «Отырар, Сауран, жент және Баршынкенттегі медреселердің көпшілігін салдыртады. Өзінің әділеттілігі мен қамқорлығы арқасында ол бүкіл Түркістан аймағын ұжмаққа айналдырады», - деп жазады Муин ад – дин Натанзи.

Орыс хан да атасы ерзен секілді хандықтың астанасы Сығанақ қаласында ғимараттар салдырады. Ақсақ Темір тұсында Ақ орданың орталығы – Түркістан аймағы Мәуренахрға тәуелді болады. XV ғасырдың I – жартысында Орыс ханның немересі Барақ хан Сырдарияның орта ағысы бойын Ақсақ Темір ұрпақтарынан қайтару үшін күрес жүргізеді. XV ғасырдағың 20 – шы жылдарының ортасында Барақ хан түркістан аймағын сұрап Ұлықбекке елші жібереді: «сіздің көмегіңізбен мен өз ұлысымды қалпына келтірдім, сізбенен көрші бола отырып, мейірімді болатыныңызға сенемін» - деп, хатқа жазады [6,№5]. Хаттың мәнін басқаша айтсақ: мен ата-бабадан қалған елімді басқарып отырмын, яғни Ақ Орданың ХІІІ-XIV ғасырлардағы жері өзіме тиді. Енді Мәуреннахрмен көршімін, соны есте ұстағайсың дегенді түсінеміз. Барақ пен Ұлықбектің қандай жауап беретінін алдын-ала біліп, Ұлықбектің Түркістан аймағындағы әкімі Әмір Арслан – қожа тарханға: «Сығанақ жері заң бойынша және әдет – ғұрып бойынша маған тиесілі, өйткені менің атам Орыс хан Сығанақта ғимараттар салдырған» - деп атады. Сөйтіп ол Түркістан аймағына жеке билік жүргізе бастайды. Ұлықбектің Түркістандағы әкімімен Мәуреннахрға Барақ ханның әрекеті туралы: «Барақ ханның нөкерлері бұл шақты тонап, өздерін шексіз билікке қатты қол сұғуда деген хабарлар жіберіледі. Түркістан үшін екі жақты талас 1427 жылдың көктем – жаз айларында Барақ ханның пайдасына шешіледі. Сөйтіп, 50-жылдай Мәуреннахрдың құрамында болған ақ орданың орталығы қайтадан Ақ Орда хандарының мұрагерлеріне тиеді. Бірақ 1428 жылы Барақ хан қаза тауып, аймақ оның ұлы Жәнібек ханға көшеді. Фазлаллах ибн Рузбекхан Исфахани мұрагерлік жолымен сұлтандардың жер иеленуі жөнінде «Әрбір белгілі ұлыста Шыңғыс хан ұрпағынан тараған толық билеуші сұлтан отырады, ол өз жұртымен белгілі бір жерде мекен етеді. Сұлтандар ол жерлерде Жошы мен Шибан хан замандарынан бері отырып, жайылымдарды пайдаланады. Дәл осылайша, олар Шыңғыс ханның Ясасы бойынша орындарға ие болады», - деп көрсетеді.

Жоғарыда келтірілген дәлелдеулерді қорыта келе, Түркістан аймағы Ақ Орда билеушілерінің заңды жері екендігіне көз жеткізуге болады. Олай болса, Ақ Орда хандарының тікелей ұрпағы Жәнібек ханның иелігі Түркістан аймағында және оған іргелес жерлерде болған деп санауға болады. Және ол туысы Керей ханмен бірге осы аймақтан Моғолстанға көшкен.

Осы арада мынадай заңды сұрақ туады: не себепті Барақ хан қайтыс болғаннан кейін, оның мұрагері Жәнібек хан болып сайланбаған? Бұған жауапты Жошы ұлысы мен Ақ Орданың ХV ғасырдағы І-жартысындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси-этникалық жағдайынан табуға болады. ХІІІ-ХІV ғасырларда Жошы ұлысындағы біртұтас саяси-экономикалық кеңістік шаруашылық процестің дамуына жол ашты. Шыңғыстың идеологияға негізделген хандық билік біртіндеп Шыңғыс хан ұрпақтарының қолымен Мұқала бастайды. Саяси өмірде бірте-бірте жергілікті этнос өкілдері, оған сіңісіп кеткен бұрынғы монғол тайпаларының өкілдері, өз іс-әрекетімен көріне бастайды.

Монғол билігінің алғашқы кезеңінде хандар әскердің күшіне сүйене отырып, ішкі және сыртқы саясаттағы маңызды істерді жеке өзі шешіп отырса, ХV ғасырдың І жартысында хандар ру-тайпа көсемдерінің, билердің, әмірлердің қатынасуынсыз, солардың қолдауына сүйенбей шешімдерге бармайды. Тіпті көптеген жағдайда жаңа ханды жергілікті күштер өздері сайлап отырады. Тек кейбір жағдайда ғана Шыңғыс хан ұрпақтарының кейбір өкілдері өздерінің жеке басындағы қабілетіне, дарындылығына, ерік пен жігерінің күштілігіне, табандылығы мен ақылдылығына және т.б. көптеген белгілеріне қарай күрес арқылы хандық билікке жетіп отырады. Бірақ та олардың билігінің ұзақтығы жергілікті халықтан шыққан көсемдермен қарым-қатынастың орнатылғандығына тікелей тәуелді болады. Егер де ханның саясаты көсемдердің экономикалық мүддесіне сай келсе, оған төменнен күшті әлеуметтік тірек табылғанда, ал керісінше болған жағдайда хандар жиі-жиі ауысып отырған. Кейбір аймақтарда жоғары билікке ХІV-ХV ғасырларда шыңғыстың емес жергілікті этнос өкілдері келеді. Ақсақ Темір, қият мамай, Едіге шыңғыстық идеологияны алғаш бұзылушылар болған. Кейбір жерлерде ру-тайпа көсемдері, билері, әмірлері хан билігін мойындамай, жеке өздері билік жүргізеді бастайды. Оған ХV ғасырдың І жартысындағы Моғолстанды айтсақ та жеткілікті. Ал кейбір жерлерде көсемдер, билер, әмірлер-ірі феодалдар тобы, алдын-ала өздерінің мүдделеріне сай келетін, негізінен, айтқандарын жүргізіп отыратын адамдарды хандық билікке әкеле бастайды. Сөз дәлелді болуы үшін мынадай мәлімет келтіруге болады. ХV ғасырдың соңында Ноғай ордасындағы билер хандыққа Әбілхайыр ханның немересі, 20-ға әлі толмаған Мұхаммед Шайбани ханды сайласақ болады. Маңғыт әмірлерінің талабы мынадай болады: «Ежелден қазіргі күнге дейін маңғыт әмірлері сайлаған әрбір хан, мемлекетке әрбір ерік беріп отырған. Егер Мұхаммед Шайбани хан біздің көне әдетімізге көнсе, бізде оны хан көтереміз, ал егер көнбесе онда, жақсы, онсыз да күн көреміз» [6,№5]. Жеке билік етуге үміттенген Мұхаммед Шайбани хан мұндай талапқа көне алмайды. Ірі феодалдар 14-16 жастардағы хан тұқымдарын да хандыққа отырғызып, сол арқылы талаптарын орындатып отырған.

ХV ғасырдың бірінші ширегінен кейін Алтын Орда тағынан Мансұр би Темір ханның жас баласы Кіші Мұхаммедті отырғызады. Біршама уақыт өткеннен кейін ол биге ұнамай, хандыққа Барақ ханды отырғызуды ойластырады. Сонда оған Жантемір деген қария: «Мұхаммед хан жас, әлі де өз бетінше арбаны алып, жерде жүре алмайды, онымен сенің өмірің тыныштықта болды, ал Барақ-күшті бура, ол арбаңды сүйреп, керек кезінде сені аударып, таптап тастайды», - деп кеңес береді. Ақырында қарияның айтқаны расқа шығады [12,209]. қырымда жап-жас Қажы Керейді жергілікті ірі феодалдар тобы хан етіп отырғызады [13,253]. Мұндай фактілер өте көп.

ХV ғасыр басында Ұлықбекті жеңіп, Ақ Орданы қалпына келтірген атақты Барақ хан жергілікті ірі феодалдар мүддесін тежеп, жеке билік жүргізеді. 1428 жылы ол қаза тапқанда Дешті Қыпшақ тайпаларының көсемдері Барақ ханның баласы Жәнібекті хан сайламай, жас Шыңғыс ұрпағын іздестіреді. Ондай адам-шайбанилық 16-17 жасар Әбілқайыр сұлтан еді. Оған маңғыт, қият, шынбай, итжан, дурман, табгут, қосшы, отаршы, найман, тубай, таймас, шат, қытай,барақ, ұйғыр, қарлық, кенегес, үйсін, қоңырат, құрлауыт, мың ру тайпаларының көсемдері мен ірі дін басылары 1428 жылы хан етіп сайлайды. [8,63] Бұл кезде Керей мен Жәнібек хандар 10 жасқа толмаған немесе 30-дарға келіп қалған болуы керек. Барақ ханнан кейін Дешті Қыпшақтың ірі феодалдық топтары өз мүдделері тежелмейтіндей жас адамды іздеп тауып, Барақ ханның мұрагерлерінен хандық билікті Әбілхайырға береді. 40 жыл хандық құрған Әбілқайыр хан өлгеннен кейін ғана Барақ ханның мұрагерлеріне хандық билік қайта келеді.

Керей мен Жәнібек хандардың «көшпелі өзбектер» мемлекетінен көшуінің себептері 1446 жылдан кейін басталады. Осы жылы Әбілқайыр хан Түркістан аймағын иеленіп, сондағы Сығанақ қаласын астана етеді. Сөйтіп, мемлекеттің саяси орталығы Керей мен Жәнібек хандардың ұлысы жеріне ауысады. Әбілхайыр хан Сырдың орта ағысы бойын иелену арқылы Дешті Қыпшақтың Орта Азиямен сауда қатынастарына өз бақылауын орнатады. Сол сияқты Сыр бойындағы қысқы жайылымдар шайбанилық сұлтандар иелігіне көшеді. Әбілхайыр ханның мұндай іс-әрекеті осы аймақты иеленіп келе жатқан Орыс хан ұрпақтарының мүдделеріне қайшылық келтіреді. Көшудің алғашқы себептері осында жатыр. Ортағасырлық деректе Әбілхайырдың бұл іс-әрекеттері: «Әбілқайыр хан Жошыдан тараған сұлтандарға көп қысымшылық жасады», - деп жазылады [4,110], яғни Керей мен Жәнібек бұрынғыдай аймаққа толық билік жүргізе алмайды, олардың билігі тек өз ұлыстарымен ғана шектеледі.

Әбілхайыр ханның Түркістан аймағын иеленуі Керей мен Жәнібектің

Моғолстанға көшуіне себеп болса, ал қозғау салған нәрсе - Әбілхайыр ханның қалмақтармен соғыста жеңілуі және одан туындайтын жағдайлар еді.

Қалмақтар- ХV ғасырда Моғолстанның шығысын мекендеген көшпелі тайпалар болатын. Олар бұған дейін тонаушылық жорықтарымен талай рет келген еді. ХV ғасырдың ортасында қалмақ тайпалараның көсемі Үз-Темір тайшы болып, ол Әбілқайыр ханның байлығын естігенде «кеудесінде қызғаныш оты жанады» [26,21,168]. Ол өзінің әмірлерін, батырлары мен әскер басшыларын жиып: «Әбілхайыр хан көп байлықты иемденіп отыр... қазір өзінің жайлауында екен. Тез арада әскер жинастырып, жорық жасау керек» – деп ұсыныс айтады. Үз – Темір тайшының бұл жоспарын жиынға қатысушылардың бәрі мақұлдайды.

Қалмақтардың осы әдеттегідей тонаушылық сипаттағы жорығы Түркістан аймағына бағытталмағандығын жоғарыда келтірген мәліметтен көруге болады. Әбілқайыр хан жаз айларында өзінің әкімшілік орталығын даруғаларына қалдырып, шайбанилық сұлтандардың ежелден бері иеленіп келе жатқан жазғы жайылымдарына, Тобылдың жоғары және орта ағысы бойындағы жайлауында жатады. Түркістан аймағында ханның жоқтығын пайдаланып қалмақтар көп олжа түсіруді ойластырады.

Жиын өткен соң көп ұзамай-ақ қалмақтап қару-жарақтарын сақадай сайлап, жарлық бойынша әйелдері мен қызметшілерін ертіп жорыққа аттанады. Олар Шу өзенінің бойына жеткенде тылын, әйелдері мен қызметшілерін сол маңда қалдырып, өздері Сығанаққа қарай бет алады.

«Көшпелі өзбектер» мемлекетінің ыдырауына және Қазақ Хандығының құрылуына себебін тигізген Үз-Темір тайшының бұл жорығы 1457 жылдың жаз айларында болған. Мұны ешбір зерттеуші жоққа шығарған жоқ. Жарықтың осы жылы болғандығын дәлелдейтін мынадай жанама мәлімет бар. «Тауарихи гузида-и нусрат намада»: «Бұл Махмұд баһадұр сұлтан (Мұхаммед Шайбани ханның туған інісі, Әбілқайыр ханның немересі) үш жасында Үз-Темір тайшы қалмақтың қолына түсті. Ол сонда жеті жыл болды..., - деп жазылған. Махмұд-баһадүр сұлтан 1454 жылы дүниеге келгенін ескерсек, 1457 жылы ол үш жаста болады.

Үз-Темір тайшының 1457 жылғы жорығына байланысты мынадай мәселеге көңіл аудара кетейік. Қалмақтардың «көшпелі өзбектер» мемлекетіне жасаған жорығы және олардың Әбілқайыр хан әскерлерімен ұрысы «Тарихи Абулхайрхани» еңбегінде жеке тарау түрінде арнайы баяндалады. Жорыққа байланысты көптеген жағдайлар Кухистанидың назарынан тыс қалмайды. Ол: «Олар, яғни қалмақтар Шу өзеннің бойына жеткенде әйелдері мен қызметшілерін, тылын сонда қалдырып, өздері одан әрі кетті», - дейді.

Жорықтан кейін еліне қайтқан қалмақтар «Сайрам арқылы Шу өзені жаққа қарай бет олады. Онда олардың әйелдері, қызметшілері және тылы бар еді. Сол жерден алар Қалмақ жеріне кетеді» - деп жазады Масуд ибн Осман Кухистани.

Егер де Қазақ Хандығы Моғолстанның батысында, Шу өзені алабында 1457 жылға дейін құрылса, қалмақтар әйелдері мен қызметшілерін, тылын бұл жерде қалдырмаған болар еді, олай болса, Қазақ Хандығы 1457 жылдан кейін құрылған. Сондай-ақ осы жылғы оқиғаның Қазақ Хандығының құрылуына тигізер себебі де бар.

Енді жорық барысына қайта оралайық. Әбілқайыр хан «көшпелі өзбектер» еліне Үз-Темір тайшының келе жатқанына көзін анық жеткізіп, Бахтияр сұлтан, Ахмед Сұлтан және басқа да сұлтандарды басшы етіп, қарсы аттандырады. Түркістан аймағындағы Көк Кесене түбіне жеткенде жау әскерлерімен кездесіп, екі жақ ұрысқа әзірленеді. Ұрыс басталар алдында әскерінің көптігіне сенген Үз-Темір тайшы Әбілхайыр ханға шарт қояды. Деректерде шарттың қандай мөлшерде қойылғандығы айтылмайды, бірақ қалмақтардың тонау, пайда табу, олжаға иелену мақсатымен келгенін ескеріп, олардың не талап еткенін түсіну қиын емес. Бахтияр сұлтан мен Ахмед сұлтан шартқа көнуді намыс санап, Үз-Темір тайшының талаптарын қабылдамайды. Өздері ұрысты бастап кетеді.

Екі сұлтан қаншама жанқиярлықпен соғысып, ерлік көрсеткенімен жау қоршауына түседі және қаза табады. Қолбасшы екі сұлтанның қаза тапқанын естіген Әбілқайыр хан, ұрыстан бас тартып, Сығанақ қаласына қарай шегініп кетеді. Әбілқайыр ханның шегінгенін көрген қалмақ әскерлері сол аймақтағы елді мекендерді тонауға, талан-таражға салуға кіріседі. Хан Сығанаққа келіп, оның бекіністерін күшейтіп жатқанда қалмақтардан тағы да елшілік келеді. Жүргізілген келіссөздер бойынша, екі жақ шарттасып, қалмақтар кейін қайтады. «Бірақ та бейбітшілік орнап, келісімдер жасалғанға дейін қалмақ әскерлері Түркістан, Шахрухйа төңіректерін тонады. Ташкенттің іргесіндегі тұрғындарды, тайпаларды талан-таражға ұшыратты» - деп жазады Кухистани [26,21,170].

Шайбанилық хандар мен сұлтандардың билік құрған кездерінде жазылған туындыларда Әбіқайыр хан мен Үз-Темір тайшының арасындағы екінші келісім жағдайлары айтылмайды, «бірақ та, басқа деректердің мәліметтеріне қарағанда ол шайбанилықтар үшін масқара болды» [12,223].

Әбілқайыр ханның қалмақтардан жеңілуі, немересі Сұлтан Махмұд сұлтанның жау қолында кетуі, сондай-ақ қарамағындағы елдің емін-еркін жауға тоналуы және сол жаумен келісімге келуі оның Дешті Қыпшақ тайпалары арасында беделінің түсе бастағанын көрсетеді. «Көшпелі өзбектер» мемлекетінің ХV ғасырдың ортасындағы, яғни 1457 жылғы қалмақтармен соғысы қарсаңындағы әлсіз екендігін мынадай мәліметтен көруге болады. Егер де 1428 жылы Әбілхайырды хан сайлаған Дешпі Қыпшақ тайпаларының көсемдері мен дін басшыларының жалпы саны 71 болса, 1457 жылы қалмақтарға қарсы аттанған оның әскерінің құрамында Дешті Қыпшақ тайпаларының 17 ғана көсемі болған.

Өзі басқарып отырған елде ірі феодалдар тобының 75-80% Әбілхайырды қолдамауы, «Көшпелі өзбектер» мемлекетінің санаулы ғана уақыты қалғанын білдірсе керек.

Мұны сезе білген көптеген сұлтандар оған қарсы бас көтере бастайды. Бірақ та жекелеген сұлтандардың қарсылығын басуға Әбілқайыр ханда күш жеткілікті еді. Сондықтан да Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек хандар Әбілқайыр ханға қарсы күрестің басқаша түрін, одан бөлініп көшіп кетуді қолданады.

Енді екі Жошылық сұлтанның көшу себептері мен көшуге түрткі болған жағдайды қарастыралық. Біз мұның алдында Керей мен Жәнібектің, басқа да Орыс хан ұрпақтарының иелігі, ұлысы Сырдарияның орта ағысы бойында, Түркістанда және оған іргелес өңірде болғандығын дәлелдеп көрсеттік. Міне, осы аймақтың және халқының талан-таражға ұшыратылуы Орыс хан ұрпақтарының Әбілқайырдан бөлініп кетуінің басты себептерінің бірі болған. Ал көшіп кетуге түрткі болған жағдайға Әбілқайыр ханның қалмақтарға қарсы жасаған іс-әрекеті жатты деп білеміз. Өйткені кез-келген мемлекет басшысы өз елінде оған қарсы тұрған топты жеңбей, талқандамай тыныш отырмайды. Әбілқайыр хан қалмақтардан жеңілудің себебін өзін қолдамаған сұлтандарға аударып, оларды жазалауға даярланған, негіз салған болуы керек. Қалмақтарға қарсы соғысқа қатыспаған Керей мен Жәнібек сұлтандар да осындай жазалаудың боларын алдын-ала сезіп, көшіп кетуге мәжбүр болады. Мұхаммед Хайдар мырза Дулати 1542 жылы жазылған екінші дәптерінде: "...Кейбір жошылық сұлтандар Әбілхайыр хан тарапынан төніп келе жатқан қатерді алдын-ала сезіп, оны болдырмауға тырысты. Сол мақсатпен олар Керей хан, Жәнібек сұлтан және сол сияқтылар азғантай адамдары мен Әбілхайыр ханнан қашып, моңғолстанға келді", - деп жазады[4,305]. Ал, 1546 жылы жазылған бірінші дәптерінде: «Әбілхайыр хан жошылық сұлтандарға көп мазасыздық жасады. Жәнібек хан Керей хан одан Моғолстанға қашты», - дейді [4,110]. Махмұд ибн Уәли: «...Тұқай Темірден тарайтын кейбір сұлтандар, Керей хан мен Жәнібек хан секілділер, Әбілқайыр ханға бағынудан шығып, отанын тастап кетуді жөн көрді. Аталарынан мұраға қалған елді тастап, бөгде жерге, Моғолстанға кетуді қалады», - деп жазды [25,21,352]. Бұл мәліметтердің Әбілқайыр ханның 40 жыл ел билеген дәуірінің алғашқы кезеңі жөнінде айтылмағанын айдан анық. «Төніп келе жатқан қатерді алдын-ала сезу», «Әбілхайыр ханға қағынбау» және «Моғолстанға көшіп кету» тек қана 1457 жылдан кейін болған. Бұл арада «Әбілқайыр ханға бағынбау» дегенге, оның әскерінің құрамына қосылмау деп, «төніп келе жатқан қатерді алдын-ала сезу» дегенді, қалмақтардан жеңілгеннен кейін Әбілқайырдың жазалайтынын көре білген деп түсіну керек. Сонда ғана, біз, Керей мен Жәнібек хандардың көшіп кетуіне түрткі болған жағдайларды білеміз.

Сондай-ақ көшіп кетуге түрткі болған жағдайға Дешті Қыпшақ тайпалары арасында жиі кездесетін талас тартыс, дау-дамайдың бірінің әсері болуы да әбден мүмкін. Бұл жерде аңыз дерегі бойынша, Қыпшақ Қобыланды арғын Ақжол би араларындағы жанжалдың өсе келе, Әбілқайыр ханмен Керей, Жәнібек хандар арасындағы қатынасқа әсерін тигізген.

Ойды түйіндей келе, Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанға көшіп кетуі Әбілқайыр хандығындағы ішкі саяси дамудың шеңберінде жүзеге асқан, өзінің алғы шарттары мен себептері және түрткі болған жағдайлары бар тарихи дамудың заңды қорытындысы деп санаймыз.

Дерек мәліметтеріндегі Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан көшіп, бөлініп кетуі, сырттай қарағанда, одан қашу сияқты болып көрінгенімен, әсте қашу емес. Керісінше, оның билігіне қарсы өз тараптарынан қарсылық көрсету болған. Ортағасырларда мұндай көшулердің, билеушіге қарсы іс-әрекеттер жасаудың әртүрлі әдістері болған. Негізінен алғанда, мұндай әрекеттердің кең тараған екі түрі белгілі. Біріншісі, билік үшін күресте толығымен жеңіліп, билікке қайтып оралуға қор мүмкіндігінен айырылған ру-тайпа немесе ұлыс, ел билеушісі көрші елге көшіп кетеді. Сол барған мемлекетінде қызмет етеді, не сонда билікке келеді де, жергілдікті халықпен сіңісіп кетеді. Бұған мысал ретінде, Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың Мәуреннахрдағы билік үшін, үздіксіз күресте Мұхаммед Шайбани ханнан жеңіліп, Үнді жеріне кетуін [3,100] Алтын Ордада Ұлығ Мұхаммед ханның ұлы Қасым ханның билік үшін күресте бауырынан жеңіліп, Мәскеу княздығына баруы, сонда Мәскеуге тәуелді Қасым хандығын билеуін, т.с.с. айтуға болады.

Ал енді көшудің екінші түріне - өз еліндегі билікке қайтып оралу үмітін үзбей, көрші мемлекеттен көмек сұрап беру, сол мемлекетте уақытша тұра тұрып, өз еліндегі қарсыласының жағдайын бақылап отыру жатады. Басқаша айтсақ, көшудің екінші түрінде, көшкендердің түпкі мақсаты өз елінде билікке қайта келуі үшін немесе билік жолында қайта күресу үшін болады. Мәселен, Орыс ханнан қашқан Тоқтамыс Темірге келіп паналайды [27,175] немесе Алтын Ордадағы билігін қайта қалпына келтіру үшін Тоқтамыс қан Литва княздығын паналайды, тіпті ХVІІІ ғасырда жоңғариядағы билік үшін күресте жеңілген Әмірсана, билікке қайта келуі үшін уақытша Абылай ханды пана тұтады. [28,40-50] Керей мен Жәнібек хандардың көшуін екінші түрінде жатқызамыз. «Ата-бабасынан мұра боп келе жатқан елге» билік ету үшін, олар уақытша Моғолстан жаққа кетеді.

Осы кездердегі Моғолстанның жағдайын біз жоғарыда айтып өттік. Моғолстанның іргесіне орын тепкен Жүніс ханға Есен-Бұға ханның қарсы қояр ешқандай күші жоқ еді. Сондықтан да хан екі сұлтанның келуін «ізгілік пен қайырымдылықтың қайнар көзі» деп біледі. «Екі ханзаданы аса құрметпен күтіп алған ол екі ханзадаға моғолстанның батыс өлкесін береді. Ол жер – Есен-Бұға ханның иелігімен Жүніс хан иелігінің ортасы болатын. Ол жердің аты Шу бойы және Қозы басы деп аталады» - деп баяндайды Махмұд ибн Уәли. Осылайша Есен-Бұға хан иелігін өзінің Моғолстандағы билігін Керей мен Жәнібек хандар арқасында қауіпсіз етеді. Махмұд ибн Уәли жаңадан пайда болған иелікте «хан болып Керей ханның сайланғанын» айтады. «Ал иелігіндегі халыққа «қазақ» деген атау таңылды» [4,306], - деп жазады Мұхаммед Хайдар Дулати. Міне, осындай күрделі саяси дамудың нәтижесінде Моғолстанның батысында Керей хан билеген жаңа мемлекет – Қазақ хандығы дүниеге келді.

Дерек мәліметінде «екі ханның көрсеткен көмегі мен жәрдемі арқасында Есен-Бұға хан тірі болды және Жүніс хан оның иелігіне аяғын да аттап баспады», - делінеді. Мұхаммед Хайдар Дулати «Қазақ сұлтандарының билігі 870 жылдан (хижра бойынша) басталады. Аллаға бәрі мәлім» [4,110], - деп айтады.

Хижраның 870 жылы – григорян жыл санауы бойынша 1465-66 жыл. Мұнымен келіспейтін жеріміз бар. Егер Керей мен Жәнібек хандардың моғолстанның батысындағы иелікте иеленуін Қазақ хандығының құрылуы деп санасақ және ол Есен-Бұға хан тұсында қалса, онда көшіп келу 1462 жылға дейін болған. Өйткені Есен-Бұға ханның осы жылы қайтыс болғандығы баршаға мәлім жағдай. Олай болса, 1465-66 жыл Мұхаммед Хайдар Дулатидың жіберген қатесі, не түп нұсқаны көшіруде көшірмелерден жіберілген қате. Біздің пікірімізше, Қазақ Хандығының құрылған жылы 1462 жылға дейін, яғни Есен-Бұға ханның тірі кезінде болған оқиға [6,№5], - деп Б.Кәрібаев жазды.

Өкінішке орай, Қазақ Хандығының құрылуы мәселесіне қалам тартқан зерттеушілер арасында әлі күнге дейін нақты бір пікір жоқ. Олар 1450-1465/1466 жылдар аралығында бірнеше мерзімде көрсетеді. К.И. Петров 1450, [29,103] У.Г. Ховорст 1451, [11,113] Б.А. Ахметов [30,12] пен А.П. Чулошников – 1455/1456, В.П.Юдин 1465-66, М. Қани 1465 [9,233] Т.И.Сұлтанов 2002 жылы шыққан "Қазақ хандығының тарихы" деген еңбегінде 1470-71 жылдар деп көрсетеді. [7,46]

Қазақ хандығының құрылған жылын анықтауға жәрдемі бар XV ғасырдағы оқиғалар тізбегіне 1457 жылы Әбілхайырдың қалмақтардан жеңілісі, 1450 жылдың ІІ жартысында Әбу Сайд мырзаның Хорсанды қайтаруы, Жүніс ханды Шираздан алдырып, Мәуреннахрдың шығысында жер беруі жатады. Бірақ соңғы екі оқиғаның қай жылы болғандығын анық көрсететін факт жоқ. Тек қана оны 1456/59 жылдар аралығында болған деген болжамдар анықтауға тигізер жәрдемі бар және жатқан дерегін пайдалануды жөн көріп отырмыз. Ол - Әбілғазының Мәуреннахрдағы Әбу Сайд мырзамен, оның туысы, Ұлықбектің немересі, Әбд Әл Латифтың ұлы Мұхаммед Жөкінің билік үшін күресі жайындағы мәліметі. Бұл күрес Масуд ибн – Осман Кухистани еңбегінде де баяндалған. Әбілғазы еңбегінің бір алтықшылығы – онда Мәуренахрдағы жағдайы реттеу үшін Әбу Сайд мырза Харасандағы соғыстарын тоқтата тұрып кейін оралатынын, ең бастасы Әбу – Сайд мырзаның Мәуренахрға харосанан келген жылын берген. Түсінікті болу үшін Мұхаммед Жөкіге байланысты дерек мәлеметтерін бере кетейік.

1449 – 1450 жылы Мәуренахрда өлтірілген Әбд - әл – латиф мырзаның Мұхаммед Жөкі деген ұлы Әбу Сайд мырзаға Бағынбай, ХV ғасырдың 50-жылдарының ортасында Әбілхайыр ханды келіп паналайды. Әбілхайырдың әйелдерінің бірі Рабиға – сұлтан бегім мен Мұхаммед Жөкінің әкесі Әбд-әл-латиф Ұлықбек мырзаның балалары болатын. Туыстығын арқа тұтып, Мұхаммед Жөкі Әбілхайыр хан Ордасында біраз уақыт тұрады. Бір күні Мәуреннахрдан бір кісі келіп: «Сұлтан Әбу Сайд мырза Самарқандтан аттанып, Хорасанға кетті, одан әрі Мазандеранға бармақшы»,- деп хабар айтады. Бұл сөзді есіткен Мұхаммед Жөкі мырза ханнан көмек сұрайды. Әбілхайыр хан Мұхаммед Жөкінің өтінішін қабыл алып, Бүреке сұлтанды бас қылып Мәуреннахрға 30 мыңдық әскер жібереді. Әбілхайыр ханның мұндай әскери көмегі 1457 жылға дейін, яғни қалмақтармен соғысқа дейін болған еді. 30 мыңдық әскермен Мұхаммед Жөкі Ташкент пен Шахрухияны басып алып, Самарқанға таяйды. Қала әкімі Мазид арғын олармен ұрысқа түсіп жеңіледі де, қаланың ішіне тығылады және Хорасандағы Әбу Сайд мырзаға хабар жібереді. Хабарды алысымен Әбу Сайд мырза Хорасаннан мол әскер жиып Мәуреннахрға беттейді. Мұхаммед Жөкі, Бүреке сұлтан және басқалары ақылдаса келе Әбу Сайд мырзамен Ташкент түбінде соғысуға бел буады. Әбу Сайд мырзаның Әмудариядан бері өтіп, Ташкентке қарай келе жатқанын естіген ірі феодалдар тобы Мұхаммед Жөкіні тастап, Әбу Сайд мырза жағына шыға бастайды. Ашуланған Бүреке сұлтан әскеріне елді тонаңдар деп бұйырып, өзі Дешті Қыпшаққа қайтып кетеді. Ал Мұхаммед Жөкі қолға түсіп, Хорасанның Ыхтияралдин деген қамалына тұтқын етіп жіберіледі. Бұл оқиға хижраның сегіз жүз алпысыншы жылы болып еді [14,123]. Біздің жыл санауымызша, бұл 1456 жыл. Олай болса, Әбу Сайд мырзаның Харасанды Жахан шахтан алуы және Шираздан жүніс ханды алдыртуы 1456 жыл деп санауымыз керек.

Мұхаммед Хайдар Дулати да “Есен – Бұға ханның Ферғанаға, ташкентке жорығы Әбу сайд мырзаның Харасандағы істерін кейін қалдыртуға Шираздан Жүніс ханды алдыртуға мәжбүр етті, бұл хижраның 860 жылы болған еді” – деп, толықтыра түседі.[4,413]

Шираздан Жүніс ханның келуі, оның Әбу Сайд мырзамен жүргізген келіссөздер екеуінің достасып, Әбу Сайдтың той жасауы, сондай-ақ оны Исан – Дулат бегімге үйлендіруі, сондай-ақ Жүністі моғол әдеті бойынша барлық дәстүрді сақтай отырып, Хан көтеруі – 2 – 3 – айда болатын шаруа емес. Осылардың бәрін ескере келе Жүніс ханның, Есен – Бұға ханның иелігімен ергелес жерді иемденуі 1457 жылы болған дейміз.

Дәл осы жылы жаз және күз айларында Әбілқайыр ханның қалмақтармен ұрысы болады. Әбілқайыр ханнан бөлініп көшкен Керей мен Жәнібек хандардың жанында 10 – 20 адам болса, онда олар жылдың кез келген мезгілінде орын ауыстырып жүре берер еді. Екеуінің жанында біршама халық болуы себепті, олар шаруа күйін есептей келе, көктемде не күзде Моғолстан жаққа көшкен. Керей мен Жәнібек Моғолстанға көшіп келген Жүніс ханның иелігі бар болатын, ендеше олар Жүніс ханнан кейін көп ұзамай келген. Сондықтан да біз Керей мен Жәнібектің моғолстанға келуі немесе Қазақ хандығының құрылуы 1458 жылы, шамамен ерте көктемде болған дейміз. Жаңадан пайда болған хандық іс – жүзінде толыққанды қазақ халқының немесе Дешті қыпшақ тайпаларының мемлекеті емес еді. Оның мәртебесі “мемлекет ішіндегі мемлекет”, “эмиграциядағы үкімет” секілді болды. Нағыз мемлекет – сол мемлекеттің әлеуметтік негізін, этносын құрайтын тайпалардың жерінде болып, сондағы қоғамдық қатынастарды реттеуші рөлді толық өз міндетіне алғанда ғана бола алады. Басқаша айтсақ, біздің санамызға сіңген Қазақ хандығы деген ұғым – Дешті Қыпшақтағы ру – тайпалардың мемлекеті. Содықтанда біз, Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанның батысында құрған хандығын Қазақ Хандығының құрылуының басы, бастамасы деп түсінеміз. Ал Қазақ Хандығының толық құрылып болған кезін 1469/1470 жылмен көрсетеміз. өйткені осы жылдары Жәнібек хан Дешті Қыпшақтағы “көшпелі өзбектер” мемлекетінің ыдырауына байланысты аталарынан мұра болып қалған елге қайтып оралады. Ал жергілікті ру – тайпа көсемдері оның билігін мойындайды. Сөйтіп Моғолстанның батысында, кішкене иелікте пайда болған мемлекет, енді бүкіл Дешті Қыпшақтағы қоғамдық қатынастарды реттейтін аппаратқа, нағыз мемлекетке – Қазақ Хандығына айналады. Біз бұны Қазақ Хандығының құрылу процесінің аяқталғаны деп білеміз. Одан әрі енді сол хандықтың күшеюі, өрлеу дәуірлері басталады. Қазақ Хандығының құрылу процесіне, яғни, 1458-1469\70 жылдар тарихына арнап жазылған тарихнамада ешбір еңбек жоқ. Сондықтан да, алғаш рет осы жылдардағы Қазақ хандығының қатысуымен болған оқиғаларды баяндап, оның хандыққа тигізген ықпалдарын ашып көрсетуге тырыстық.

Қазақ Хандығы алғашқы құрылған кезінен бастап өзінің өміршеңдігін көрсетеді және алғашқы тарих сындарына төтеп бере бастайды. Бұған Жүніс ханның Әбу Сайд мырзаның қолдауына сүйене қимылдағанымен Есен-Бұға ханды алмауы дәлел болады. Есен-Бұға ханды жеңе алмауы дәлел болады. Есен-Бұға хан өмірінің соңына, яғни 1462 жылға дейін тыныш өмір сүреді. «Екі ханның көмегіне сүйеніп, қолдауын көргенімен Есен-Бұға хан тірі тұрғанда Жүнісхан оған ештеңе істей алмады» - деп жазды Махмұд ибн Уәли.

Сондай-ақ Есен-Бұға ханның шығыстағы қарсыласы қалмақтарға да қазақтар бірнеше жорықтар жасайды. Моғолдардың тұрақты қарсыласы қырғыз тайпаларына да қазақтар тарапынан тосқауыл қойылады. Сөйтіп, Моғолстан территориясында Қазақ Хандығының құрылуы себепті Моғолстан мемлекеті өзінің бастыстағы және шығыстағы жауларын тынышсыздандырып, шекара қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Алғашқы құрылған күннен бастап Қазақ Хандығы біртіндеп күш жинай бастайды. Ал Керей мен Жәнібек хандар бастап берген «көшпелі өзбектер» мемлекетіндегі ыдырау процесі олардан кейін тереңдей түседі. Әбілхайыр ханға жай адамдардан бастап, ұлыс билеушілеріне дейінгі Дешті Қыпшақ тұрғындары қарсы шыға бастайды. Махмұд ибн Уәли: «Әбілхайыр ханнан қашқандардың бәрі олардан, яғни Керей мен Жәнібек хандардан пана тапты», - дейді. Осы мәліметтің астарына үңілсек, Керей менЖәнібектен кейін Дешті Қыпшақта Әбілхайыр ханға қарсылық білдірушілер болғанын байқаймыз. Ол туралы Кухистани: «Үз-Темір тайшы кеткеннен соң Әбілхайыр хан Сығанақты тастап, ұлысы мен өзіне бағыныштылардың ісімен айланысты», - деп жазады. Әбілхайыр ханға қарсы әрекет жасаушылар есебінен күннен күнге күшейіп келе жатқан Қазақ Хандығы оған ең басты қарсыласқа айналады. Әзірге Қазақ хандығын талқандамай, Әбілхайыр хан Дешті Қыпшақтың ру-тайпаларын толық бағындырудың мүмкін еместігін, өз билігінің өте қауіпті жағдайда екендігін түсінеді. Сол себепті де ол 1469 жылдың жазында Қазақ Хандығына қарсы жорық жасауға шешім қабылдап, әскер жинауға жарлық береді.

Әбілхайыр ханның осы соңғы жорығының бағыты ортағасырлық деректерде де, соған сүйенген зерттеулерде де қате түсіндіріліп жүр. Дерек мәліметіне жүгінсек, Әбілхайыр хан Еділ бойынан аттанып Алатау (деректе-Ала Таг) маңынан өтеді де, Қызыл Нәдір жайлауының жолымен жүре отырып, Жетіқұдық деген жерге келіп тоқтайды. Қызыл Нәдір жайлауы Талас өзенінің төменгі ағысы бойында болған, қазіргі әкімшілік жүйе бойынша, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының шекарасы түйіскен жерде. Аталған географиялық атаулар бойынша Әбілхайыр ханның жорық бағыты: Еділ бойы, Алатау маңы, Қызыл Нәдір, Жетіқұдық арқылы жүрген. Сонда Әбілхайыр хан мол әскерімен сонау Еділден Алатау маңына келеді, одан Қызыл Нәдірге қарай оралады. Содан соң қайтадан Жетісуға қарай жүріп, Жетіқұдық деген жерге жетеді. Әрине, талай жорықты бастан өткеріп, Дешті-Қыпшақты жақсы білетін Әбілқайыр хан соншама қалың қолмен бұлай жүрмеген. Осы Жорықты баяндайтын деректерде географиялық атаулар қате жазылуы мүмкін. Берекет Кәрібаев жорықтың дәл бағытын анықтағанда, онда Әбілхайыр ханның соңғы жорығы кімге қарсы бағытталғандығын көреді.

Жорық бағыты іс жүзінде қалай жүрген, соны қарастырады. Ортағасырлық деректер кезінде талай рет бір-бірінен көшіріліп отырған. Кейде түпнұсқадан көшірілген дерек, келесі бір дерекке негіз болады. Осындай көшірулерде адам, жер-су аттары қате жазылуы әбден мүмкін. Мұндай жағдайлардың болатынын деректану ғылымы мойындайды. Және де араб әліппесімен жазылғанда «б», «т», «и» және тағы басқа әріптердің үстіндегі не астындағы нүктелердің біреуінің кем не артық болуы, ұғымның мағынасын толығымен өзгеріске ұшыратады. Осыған орай, біз сүйеніп отырған Махмұд ибн Уәлидің «Бахр әл-асырап фи манакиб әл-ахлар» атты кітабын көшіру барысында көшірмешілер тарапынан, жоғарыдағыдай қателер кеткен болуы керек. Сондықтан Әбілқайыр ханның Моғолстан жаққа жасаған жорығы басқаша бағытта жүрген деп есептейді. [6,№5]

Деректанушы ғылым ортағасырлардағы шығыс деректерін жетік меңгерген зерттеуші К.А.Пищулина Әбілқайыр ханның әскер жиған жері Еділ бойы емес, басқа бір өзен маңында болған деп санайды. Ал деректегі Еділ өзені деген сөздің кездесуін көшірмесінің қателігі деп түсіндіреді.

Әбілқайыр ханның Еділ бойында әскер жиюына Ноғай Ордасының билері рұқсат бермеген болар еді, өйткені осы жылдары Еділ, жайық алқаптары солардың иелігі болатын.

Сонда Әбілқайыр хан қай өзен бойында әскер жиған. Бізше ол өзен Дешті Қыпшақ жерінде болған, сондай-ақ айтылуында не болмаса жазылуында Еділ сөзіне ұқсастығы болған. Сонымен қатар ол өзен жергілікті жердегі кішкене өзен емес, Дешті Қыпшақ пен Мәуреннахрға танымал Сырдария, Ертіс, Сарысу, Еділ, Жайық секілді өзендердің бірі болған.

Біздің пікірімізше, Әбілқайыр хан әскерлерінің бас қосып, жиналған жері – Тобыл өзенінің жоғары және орта ағысы бойы болған. Бұған бірнеше дәлел бар. Біріншіден, Тобыл өңірі ежелден Шибан әулетінің иелігіндегі жер және осы маңда Әбілқайыр хан 1428 жылы хан болып сайланады.

Екіншіден, жорыққа дайындық жаз айында болған, олай болса хан Дешті Қыпшақтың солтүстігіндегі жайлаулардың бірінде тұрып жарлық берген Жайлаулар негізінен өзен маңында болатындығын ескерсек, онда сондай өзенінің бірі – Тобыл болған.

Тобыл бойынан Моғолстанға қарай барар жолдағы екінші географиялық атау – Ала –Таг – Алатау емес, Орталық Қазақстандағы Ұлытау. Араб әліппесіндегі дауысты а, ә, ұ, ү, дыбыстары бір ғана белгі І-әлифпен берілгендіктен «ала» сөзі «ұлы» деп оқимыз. Сондай-ақ «таг» сөзі ежелгі түрік тілінде «тау» деген мағынаны берген. Сонда дерек мәліметіндегі: «Ала-Таг» сөзі Ұлытау болып шығады. Шынында да Тобыл бойынан Моғолстан жаққа апарар ең қысқа және түзу жол Ұлытау арқылы өтеді. Қызыл Нәдір жайлауының қайда екенін айттық.

Белгілі үш географиялық нүкте арқылы: Тобыл-Ұлытау-Қызыл Нәдір бағытымен түзу сызық жүргізсек, Әбілқайырдың жорығы Моғолстанға емес, оның батысындағы Қазақ Хандығына қарсы бағытталғандығын байқаймыз, - дейді. [6,№5]

Әбілқайыр ханның әскер жию туралы жарлығынан кейін, әскердің жиылуы олар ды тексеру және соншама мол әскермен Ұлытау-Қызыл Нәдір арқылы жүруі бірталай уақытқа созылады. Хан әскері Қызыл Нәдірден Моғолстанға қарай бірнеше асу жер жүріп Жетіқұдық деген жерге жеткенде күн суытып, қыс түседі. Махмұд ибн Уәли: «...Осы мезгілде қалың қар түсіп, құйындата жаңбыр жауды және күшті жел басталып, суық ең жоғары белгіге жетті». Одан әрі, ол биылғы қыстың басқа жылдармен салыстырғанда өте суық және қар аралас жаңбырлы болғандығын айтады.

Суыққа қарамай Әбілқайыр хан жорықты жалғастыра береді. Ақ Қышлақ деген жерге жеткенде, суықтың күшейгені соншалық Әбілқайыр хан әскерін тоқтатуға мәжбүр болады. Онда әрі өзі кенеттен ауыра бастап, көп ұзамай қайтыс болады. Хан өлімінен кейін амалсыздан жорық тоқтатылады.

Тағдырдың өзі 1469 жылы Қазақ хандығына төнген қатерді өз жауының ортасына аударады. Әбілқайыр ханның өлер алдындағы ұрпақтарына қалдырған «достық пен ынтымақта болыңдар» деген өсиетіне қарамастан «көшпелі өзбектер» мемлекетінде Әбілқайыр хан өлгеннен кейін жағдай қиындап кетеді.

Әбілқайыр ханның өлімі және одан кейінгі «көшпелі өзбектер» еліндегі қалыптасқан жағдайлар Қазақ хандығының Дешті Қыпшаққа оралуына қолайлы жағдайлар туғызады. Ондағы бүліншілікке шыдамаған көптеген ру-тайпалар Қазақ хандығына келіп қосылады. Дешті Қыпшақтың ішінде оған деген іш бұрушылар саны артады. Жаңадан келіп қосылушылар мен Қазақ хандығында 1470 жылдың өзінде «200 мың адам болады». [4,110]

Әбілқайырдан кейін «көшпелі өзбектер» елінде таққа оның екінші ұлы Шайх Хайдар хан келеді. Шайх-Хайдар ханның жүргізген басты шарасы-ыдырап бара жатқан ұлыстардың басын қайта біріктіру еді. Бірақ ол дербестене бастаған ру-тайпа көсемдерінің, ұлыс-билеушілердің қарсылығына тап болады.

«Адамдар бұрынғыдай болғысы келмеді» сол себепті де мемлекетті басқару ісінде қиындықтар көбейеді. Шайх-Хайдар ханның жеке басында мемлекет басқарардай үлкен қабілеттілік көріне қоймайды.

Кешегі Әбілқайыр ханның қарсыластары енді ашық түрде қимылдай бастайды. Олардың ішінде Қазақ Хандығы да болған. Шайбанилық дерек мәліметтері «Шайх-Хайдар ханға қарсы жаулары бірнеше рет соғысты, бірақ әр кезде олар жеңіліс тауып, кейін қайтып отырды», - дейді. Осы мәлімет шындыққа сай келеді. Қазақ хандығы жағынан «көшпелі өзбектер» мемлекетін талқандауға Жәнібек Ханмен бірге Бұрындық та қатынасады. Шайх-Хайдар ханның жағдайының әлсіздігін біліп: «Жәнібектің ұрпақтарының бірі Бұрындық хан елін жиып Әбілқайыр ханның ұлдарына шабуыл жасады. Олардың қарсыласуға күштері жетпей, жан-жаққа тарап кетті. Олар кетісімен Әбілқайыр хан ұлдары қайта бас қосты», - деп жазады Хожамқұлұлы бек Балхи. Бұл мәліметтің ерекшелігі сонда, мұнда тұңғыш рет Бұрындық хан көзге түседі. Бірақ та ол жаңсақтықпен Жәнібектің ұлы деп көрсетіледі. Бұл мәлімет бойынша, біз Қазақ Хандығы тарапынан Дешті Қыпшақтағы саяси билікті иелену үшін болған күрестердің бірін көреміз.

1470 жылдан бастап Дешті Қыпшақтағы билікті иелену жолындағы күресте тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Соған қарағанда Керей хан Қазақ Хандығы құрылғаннан кейін бірнеше жылдан соң қайтыс болса керек. «Шайбанинама» мен «Бахр-әласрап фи манакиб-әл-ахиар» деректерінде жалғыз Жәнібек хан басқа сұлтандар қатарында айтылады. «Шайбанинамада»: «Шайх-Хайдар ханның ұлысын иеленуге келгендер: Хожа-мұхаммед ханның ұлы Сейтек-Айтбақ хан, Барақ ханның ұлы Жәнібек хан, Керей-Араб ұлы Береке сұлтан және маңғыт әмірлері Айбас бек, Мұса мен Жаңбыршы билер» - десе, Махмұд ибн Уәли: «...Хожа – Мұхаммедтің ұлы Сейтек сұлтан, Сейіт Махмұдектің ұлы Абақ хан – бұлар шайбанилар, Барақ сұлтанның ұлы Жәнібек хан Тұқай Темірлік сұлтан» және қалғандарын «Шайбанинамадағыдай» нақтырақ келтіреді. [6,№6]

Билік үшін күрестің бірінде Алтын Орда ханы Ахметтің әскери көмегімен Айбақ хан тұтқиылдан жорық жасап, қаннен-қаперсіз отырған Шайх-Хайдар ханды өлтіреді. Әбілқайыр ханның басқа ұлдары жан-жаққа тарыдай шашырап кетеді. Шайх-Хайдар ханның өлімінен соң Дешті Қыпшақта 40 жылдан астам өмір сүрген «көшпелі өзбектер» мемлекеті өмір сүруін тоқтатады. Бұл оқиға 1470 не 1471 жылдары болған еді.

Осы жылдардан бастап Моғолстанда құрылған Қазақ Хандығы өз есімін және өз билігін Дешті Қыпшақ тайпалары арасында тарата бастайды. Бұл кез Қазақ хандығының құрылуының аяқталған тұсы. Осы мезгілден бастап Қазақ Хандығы Дешті Қыпшақтың саяси өмірдегі ең негізгі күшке айнала бастайды. Мұхаммед Хайдар Дулати бойынша айтсақ, Қазақ Хандығы «Өзбекстанның (көшпелі өзбектер елінде) басым бөлігінде хижраның 940 жылы (1533-34) билік жүргізе бастайды». [4,110] Дешті Қыпшақтың ру-тайпа көсемдері Қазақ Хандығының билігін еріктерімен қабылдағанға ұқсайды. Өйткені Қазақ Хандығының ханы – Жәнібек хан оларға бөтен емес, 1428 жылы қайтыс болған Барақ ханның ұлы екендігі белгілі. Жәнібек хан бұрынғы Ақ Орда хандарының әулетін қайта орнатушы ретінде болып отыр. Бір өзгешелігі Жәнібек хан Дешті Қыпшақ тайпаларының «көшпелі өзбектер» деген атауына әкеледі.

Жоғарыда айтылған барлық ой-тұжырымдарымызды қорытындылай келе, Қазақ Хандығы ХІІІ-XVғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Орта Азиядағы әлеуметтік-экономикалық, саяси-этникалық дамудың заңды қорытындылары нәтижесінде пайда болады деп санаймыз және Қазақ Хандығының құрылуы бір сәтте болған іс емес, басталуы және аяқталуы бар тарихи процесс. 1458 жылы Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанға көшіп келуімен Қазақ Хандығының құрылу процесі басталса, 1470-1471 жылы Жәнібек хан Дешті қыпшақтағы билікті толық өз қолына алуымен Қазақ Хандығының құрылу процесі аяқталады. Қазақ хандығының құрылуының Түркістан аймағы зор ықпал етеді. [18,18] Одан әрі Қазақ Хандығының күшею дәуірі басталады.

2.2 Қазақ хандығының негізін қалаған хандар.

Керей хан (XIVғ. соңы-XVғ.) – қазақтың алғашқы ханы. ХV ғасырдың Алтын Орда мен Ақ Орда билеушісі Орыс ханның немерелері Керей мен Жәнібек сұлтан екеуі Дешті қыпшақ ханы Әбілхайырдан бөлініп Моғолстанға келді.

1468 жылы негізгі қарсыласы Әбілхайыр хан өлген соң Керей мен Жәнібек өз ұлыстарымен атамекені Сыр бойына оралды. Осында Керей ханның басшылығымен алғашқы Қазақ ордасының іргесі бекіп, оның маңындағы ру, тайпаларға бөлінген халықтар осында өз жанында дала данышпаны Асан Қайғы отырды. Керей хан 10 жылдай билік құрып, Хантауда жерленген дейді тарихшы М.Елеуов.

Керейдің ата-тегі: Орыс хан, Тоқтақия Әнеке-Болат, Керей.

Керей ханның ұлдары көп болған деп жазған Мұхаммед Хайдар Дулати, бірақ олардың атын атамайды. Жошы әулетінің шежіресі бойынша Керейдің Бұрындық, Қожа Мұхаммед, Сұлтан Әли аталған үш ұлы, бірнеше қызы болған. Қазақ Ордасы мен кейінгі қазақ ұлттық мемлекетінің қалыптасып, оның алғашқы керегесін керіп, шаңырағын көтерген тұңғыш хан Керей есімін біздің халқымыз ешқашан ұмытпайды. [16,112]

Жәнібек хан Барақұлы – қазақ ордасының екінші ханы. Қазақ халқы елге айрықша сіңірген еңбегі мен кемеңгерлік істерін жоғары бағалап, оны әз Жәнібек деп құрметтеп атаған. Ол Қазақ Ордасының тұңғыш ханы Кереймен бірлесіп Қазақ мемлекетінің іргесін қалаушылардың бірі.

Әкесі Барақ ХV ғасыр басында Ақ Орда мен Алтын Орданы билеген. Жәнібектің ата-бабалары ал билеп, мемлекет билеушісі, хандық құрған ханы болды. Ал оның ұрпақтары Қасым, Ақназар, Тәуекел, Жәңгір, т.б. ХІХ ғасырдың бас кезіне дейін Қазақ хандығының тағында отырып, өздерінің қайраткерлік, ерлік істерімен айрықша көзге түскен адамдар болды. Жәнібек хан тұсында Қазақ хандығының беделі Дешті қыпшақта өсе түсті. Сөйтіп, бұл кезде дербес Қазақ хандығының күшеюіне тұтас келді. Бұған Жәнібек ханның атқарған тарихи рөлі өте зор. Жәнібек хан Сарайшық қаласын мемлекет астанасы етті және сонда жерленген. Жәнібектің ата-тегі. Орыс хан, Құйыршақ, Барақ. Жәнібек жайында деректер аз. Барлық жазба деректерде ол Керей ханмен бірге есімі аталады. Оның шын аты Әбу Сайд, тоғыз ұлы, бірнеше қызы болды. Сөйтіп, Керей хан мен Жәнібек ханның нақ қашан өлгені де жерленген жері де белгісіз. Бірақ аттары қалды. Ұрпағы қалды. Олар құрған, ұзақ ғұмыр бұйырған хандық қалды. [17,113]

Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне тиді. Олардың басқа Шыңғыс ұрпақтарымен (негізінен алғанда Шайбани ұрпақтарымен) бұрынғы Жошы ұлысының мұраға қалған жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталыстағы әулеттік мүдделері топтасқан халықтың дербес мемлекет құруға ұмтылсын объективті түрде бейнелеген еді. Қазақ хандары жалпы мемлекеттікке және ұзақ уақытқа созылған өзара байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу және Түркістан аумағын мекендеген этникалық топтардың этникалық-саяси, шаруашылық-мәдени дамуы арқылы бірігуіне дайындалып та қойған жерлерді топтастырғанын атап өткен жөн.

Әбілхайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағдайында аталған кең-байтақ аймақтың рулары мен тайпаларының ең ықпалды көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылды немесе әлдебір Шыңғыс ұрпағы арқылы қамқоршы іздестірді. Олардың көбісі алғашқы қазақ хандарының біртұтас мемлекет құру мен оны нығайтуға бағытталған іс-әрекеттерін қолдады.

Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау 40-50 жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігідегі жерлерде – Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен Жәнібектің төңірегіне тортасқан еді. Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынған басшыларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде, Ақ Орда хандарының мұрагерлері бұл аймақта тұрақты билігін қамтамасыз етіп алды.

Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен тайпалардың едәуір бөлігі бағынды, олардың төңірегіне көшпелі рулық-тайпалық шонжарлардың айтарлықтай топтары, әсіресе үстем таптың Барақ ханды қолдаған және Сырдариядағы қалалармен байланысты бөлігі таптасты. Шонжарлардың бұл топтары өздерінің Сыр өңіріннің отырықшы-егінші халқын қанауға, жергілікті қалалардың саудасы мен қолөнер кәсіпшілігінен пайда алуға дәмеленуін қамтамасыз ететін берік хан билігіне мүдделі болатын Әбілхайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы жиырма жылға жуық күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшыларының қарсылықтарын басумен айналысып жүргенде, Қазақстанның оңтүстігінде мұндай күшті билікті Ақ Орда хандарының мұрагерлері қамтамасыз ете алатын еді. оларға рулар мен тайпалардың Әбілқайырға парызы көптеген көсемдері өз бодандарымен бірге ағылып келіп жатты. Қаратау баурайлары мен Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер. Созақ, Сығанақ, бәлкім Сауран мен басқа да онша ірі емес бекіністер, сірә Жәнібек пен Керейдің қолында болса керек.

Бұл жорамал әбден орынды, өйткені деректерде 1446 жылы бұл қалалары Әбілхайырдың кімнен тартып алғаны айтылмайды. Б.А.Ахметов 40-жылдары Керей мен Жәнібек Сырдария бойында болмаған, әйтпесе олар Ақ Ордаға қарайтын осы қалалардың бірінде болса, олар Мұстафа ханмен шайқаста күші әлсіреген Әбілқайырға қарсылық көрсетер еді деп санайды. [10,326-337]

50-жылдардың аяғында Әбілхайыр қалмақтардан (ойраттардан) жеңілгеннен кейін, ол ойрандалған ұлыстарда қатаң шаралар қолданып тәртіп тәртіп орнатуға кіріскен кезде, Керей мен Жәнібекке бағынған көшпелі рулар мен тайпалардың жағдайы бұрынғыдан да қысымшылыққа ұшырады. Әбілғазы Шыңғыс ұрпақтарының арасында "ханның қысына ұшырамаған не оның садағының оғы дарымаған бірде-бір адам қалмады" деп жазады.

50-жылдардың аяғында көшіп кетуді Жәнібек пен Керей басқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ, Түркістан мен егіншілері өздерінің өндірістік еңбектернен еңбектерінен әлсін-әлсін қол үздіріп отырған толассыз тонаушы соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар жағдайында қисапсыз ауыртпалықтар тартып, кіріптарлыққа түсті. Ортағасырлық далалық еркіндік жағдайында олардың қолдарынан келген бар қарсылықтары өздері бағынатын билеушілердің қол астынан көшіп кету ғана болды. XV ғасырдың 50-жылдарының соңынан бастап, 70-жылдардың басына дейін Әбілхайыр хан билігінің соңғы кезеңінде ерекше жиілеп кеткен Жошы әулетінің, көшпелі рулар мен тайпалар көсемдерінің қайта-қайта бұрқ етіп отырған бүліншілігі жағдайларында, бұл ханның қалмақтардан жеңіліске ұшыраған сәтінде Шығыс Дешті Қыпшақтан, Сырдария бойындағы алқаптар мен Қаратау бөктерлерінің Батыс Жетісуға екі жүз мыңға дейін адам, негізінен қыпшақ рулары мен тайпалары көшіп кеткен. [15,152-154]

Тұрғын халықтың жаппай көшуін Жәнібек пен Керей бастады. Олар өз төңіректеріне басқа да Жошы әулеті мен соларға тәуелді көшпелі және жартылай көшпелі қазақ далалары тұрғындарының рулық-тайпалық топтарын жинастырып алды да, 1458-1459 жылдары Әбілхайыр хандығынан тысқары, Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне ертіп кетті. Орта ғасыр авторларының ішінде бұл оқиғаны тіркеген – Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати. Ол көшіп барған қазақ топтарының нақты орналасқан аумағын да атайды: "Бұл уақытта Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы тегінен тараған сұлтандарға көп зардап шектірді. Жәнібек хан мен Керей хан одан қашып, Моғолстанға барды. Есен-Бұға хан оларды жылы шыраймен қабылдап, Моғолстанның батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы округтерін берді". [19,144]

Жәнібек және Керей хандар бастаған қазақтардың қалың бұқарасының Оңтүстік және Орталық Қазақстаннан Жетісуға, Шу, Талас алқабына қарай ойысуы тегін емес. Бұған Ақ Орданың Моғолстанмен, ең бастысы оның Жетісудың солтүстік бөлігінің иелерімен ертеден бергі достық қатынастары; Жәнібек пен Керейге қарасты өлкенің бөлігін мекендейтін тұрғындарының этникалық жақындығы; ең соңында, феодалдық-бытыраңқы Моғолстанның әлсіздігі; оның билеушісінің Жетісудағы өкімет билігін өз қолында ұстап тұра алмайтын әлсіздігі себеп болды.

2.3 Қозыбасы – Қазақ хандығының алғаш туы тігілген жер.

Елімізде тарихи мәніне байланысты киелі танылған жерлер баршылық. Солардың бірі қазақ ұлттық мемлекеті дүниеге келіп, кесілген жер – Қозыбасы жайлауы. Бұл туралы айғақты ғұлама бабамыз Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) өзінің «Тарих-и Рашиди» атты тарихи-көркем шығармасында былайша әңгімелейді. «...Сол күндері Әбілхайыр хан Дешті-Қыпшақты түгел иеленді. Ол Жошы әулетінің сұлтандарын шабуылдай берді – Жәнібек пен Керей хан одан қашып, Моғолстанға келді. Есен-Бұға оларды жақсы қарсалып, Моғолстанның батыс жағынан Шу өзенінің Қозыбасы деген жерін берді».

Қазақ хандығының туы алғаш желбірей тігілген Қозыбасының қай жерде орналасқанын анықтау өте маңызды мәселе. Бұл көптің көкейінде жүрген сауал. Оның жауабы тарихшылар мен зерттеулерді талайдан толғандырып келеді. Осы туралы әр түрлі ойлар мен пікірлер де айтылуда. Профессор Санжар Асфендияров 1935 жылы «Қозыбасы – Қордайдың Тарғапқа қарсы тұсындағы жайлау» деген. Кейінгі жылдары бұл сұраққа жауап ретінде ондай жердің жоқ екендігіне қарамай, деректерден алшақ болса да, Шудың Мойынқұм өңірін, Бетбақдала жағын, Жамбылтау мен Хантаудың да Қозыбасы болар деген ойлар айтылды. Сәбетқазы Ақатай мен Жағда Бабалық «Қозыбасы төбесі Алматы облысының Жамбыл ауданындағы Суықтөбе тауынан қашық емес» деп, дәл үстінен түсіп тұрса да, «бірақ оны Шу тарапына жатқызуға болмайды ғой» деген күдікті де келтірген.

Қозыбасының қай жерде екендігін анықтағанда қазақ хандығы құралған кездегі елдің, мемлекеттердің саяси-әлеуметтік, тарихи жағдайын да ескеру керек. Қазақ хандығының дүниеге келуінің алғышарты болды деп Моғолстан, Мауереннахр және Дешті Қыпшақ мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынастардың шиеленісуін айту керек. Осыған байланысты Әбілхайыр ханның қарамағындағы сұлтандарға қысымы арта түсті. Жәнібек пен Керей сұлтандар туындаған жағдайды пайдаланып ханнан арасын аша бастады. Қазақ сұлтандары Моғолстанға келіп паналайды. Есен-Бұға оларға Моғолстанның батыс жағын беріп, осы жерлерді қауіпсіз аймаққа айналдыруды көздегені де айқын.

Қозыбасы жайлауын мекендеу Жәнібек пен Керей Сұлтандарға тиімді еді. Бұл Әбілқайыр ханның қолы жетпейтін жер Шу өзенінің аңғарындағы Жүніс ханның әскерлерімен екі арадағы биік тау жоталары қалқан болардай. Таяу батысындағы Кіндіктас, қазіргі Қордай жоталары жауға ұрымтал жер болғандықтан, Жәнібек пен Керей бұл ауданды мекендеуге таңдай қоймасы түсінікті.

«Тарих-и Рашиди» аудармасындағы: «...Шу өзенінің Қозыбасы деген жерін берді»дегенді оқығанда Қозыбасыны өзеннің жағалауында болар дегендей жансақ ой туады. Қолжазбаның дәлірек аудармасы «Шу атырабындағы Қозыбасы» болып шығады. Егер, Қоршағанда немесе Ташкентте отырып Моғолстанның жерлерін Шу, Іле, Балқаш сияқты белгілі нысандарға байланысты айтқанда Қозыбасы жайлауының Шу жақта екендігі көрініп тұр.

Қозыбасы Алматы облысының Жамбыл ауданында, Тарғап ауылынан оңтүстік-шығыс бағыты бойынша 8 шақырым жердегі Текшетау, Алматы қаласынан басқа қарай 95 шақырым жерде. Қозыбасы текшетауының солтүстігі жарқабаты, турасынан өлшегенде 5 шақырым қашықтықта Ұлы Жібек жолының сүрлеуі, қазіргі халықаралық автокөлік жолы өтеді. Текшетаудың ортасында дөңгеленіп Қозыбасы төбесі тұр. Хан кеңесін өткізуге төбе өте қолайлы, ал оның айналасы халық жиналып хан жарлығын тыңдауға, орда кеңесіне қатысуға әдейі жаратылғандай. Төңірегіндегі жазықпен сайлар мал жайылымына да қолайлы Оңтүстігінде қалқан болып тұрған таулардың оң биік Суықтөбе шақырым. Қозыбасы текшетауынан биік тауларға дейінгі аралықта малға да, жанға да жайлы кең шатқал да бар. Сол шатқалдарда қазір Дегерес, Көкқайнар, Шиен, Бесмойнақ, Қастек, т.б. ауылдар орналасқан. Жеті жол (дұрысы Жотажол болар) тауын басып өткенде Шу өзеннің аңғары мен Ыстық көл жатыр.

Сонымен, Қозыбасыны Қордай жотасында, Шу өзенінң бойында: Бетбақдала мен Хантау өңірінде деген болжамдар негізсіз. Себебі ол кезде батыста – Шу мен Талас өзендерінің аңғарын Әмір Темірдің ұрпақтары өз қолдарынан шығарған емес, ал Солтүстікте – Мойынқұммен Балқаш өңірлерінде Әбілқайыр билік етті. Аталған жағдайларды ескерсек, біз айтып отырған Қозыбасы Қазақ хандығының мәйегн шайқауға жайлы да тиімді жер екендігі айқын көрініп тұр. Жоғарыда аталған болжамалы жерлер Қазақ хандығының буыны қатайып, құлашын еркін сермей бастаған кейінгі жылдары ғана мемлекеттің құрамына кірген.

Қозыбасыда Қазақ хандығының көк байрағы қай күні тігіліп, алғаш желбіреген уақыты әзірше бей мәлім. Дегенмен, оның 1465 жылдан бұрын болғаны анық. Оның басты дәлелі, Қозыбасыны қазақтарға берген Моғолстан ханы Есен-Бұға 1462 жылы дүниеден қайтқан.

Берекет Кәрібаев «Қазақ хандығы Қозыбасыда 1458 жылдың күзінде құрылған» деген тұжырым жасайды.

Қозыбасы Қазақ хандығы дүниеге келген жер болғандықтан халық есінде мәңгі сақталуы тиіс. Ол үшін киелі жерде мемориалдық кешен орнатып, туристік нысанға айналдыру керек.

Қозыбасының әсем табиғаты, оның халықаралық автокөлік жолында жақын тұрғандығы және жобадағы Ыстықкөлге асатын төте жолдың бойында болуы ескерткіш кешендерін көрнектеген соң халқымызға, болашақ ұрпаққа және шетелдерден келетін қонақтарға еліміздің тарихын паш ететін көріністердің біріне айналуы сөзсіз.

2.4 "Қазақ" термині туралы.

Бір ұлттың атының (этнонимінің) шығу тегі, мән-мағынасы мен сөз төркіні мәселе, қай қашанда тарихнамада талай пікір туғызып, айтыстар шығаратын және бірауызды шешімге келе қою қиын күрделі мәселе. "Қазақ" атауының шығуы , оның мән – мағынасы туралы мәселеде талай заманнан бері талқыланып, сан алуан жорамал-жорулар мен дәлел-деректер, келелі пікірлер айтылып келе жатқан кәделі мәселе. Бірақ бірақ әлі күнге дейін бұл мәселеге ғылымда дәл, тоқ етер жауап жоқ қолда бар мәліметтерді саралай келе "қазақ" атауы туралы басты-басты пікірлерге, деректерге тоқтала кетейік.

Тарихи әдебиеттерде "қазақ" сөзінің сан түрлі түсіндірмесі бар. Біріншілері: Қазақ халқының арасында таралған тарихи аңыздың жүлгісімен "қазақ" деген сөздің төркіні кәдімгі жыл құсы қаз-аққудың "қаз" деген ұғымнан шыққан, яки осыдан өзгерген немесе қазға терең арқылы пайда болған деп есептейді. Мысалы: жазушы Р.Тоқтаров: қазақ атауы қаз (құс) және ақ (аппақ) деген сөздерден шыққан деген, яғни "ақ қаз" деген болжам айтады. А.Абдрахманновтың пікірі бойынша: "Қазақ сөзінің төркіні қаз және оғ(оқ) деген екі компоненттен жасалған. "Оғ" көне түрік тілдерінде "ру, тайпа"... алғашқы шығу тегі жағынан қазақ этнонимі "қаз-оғ(оқ) яғни "қаз тайпалары" деген сөздермен байланысты болған" деп, тұжырым жасайды.

Біреулер оны түрік тіліндегі қаз, қазу (рыть) сөзіне немесе кез, кезу (скитаться), қаш, қашу (бежать, спасаться) сөзіне апарып телиді; екіншілері қаз (гусь), оқ (белый) сөздерінен шыққан деп бұл сөздің адам нанғысыз этимологиясын жасайды; «қазақ сөзін» монғолдың қасақ-тэргэн (арбаның бір түрі) сөзінен шығаруға болатын дейтін зерттеушілер бар. Тағы бірқатар авторлар «қазақ» сөзін көне Кавказ тайпасының немесе тайпалар одағының атауы «касогпен» байланыстырады; алайда бұл сияқты жорамал-болжамның бәрі, В. В. Бартольдтың пікірінше, «тарихшы үшін кәдеге жарай қоймайды». "Қазақ" деген сөздің көне түркі тіліндегі мағынасы яки қолданылу дағдысы "өз елінен бөлініп шығып, еркін жүрушілер", "еркін адамдар", ержүрек еріктілер" деген сөзді білдіреді. Демек "қазақ" атауының арғы тегі "еріктілер" дегеннен шықты дейді. Мысалы: Ш.Уәлиханов: "Қазақ сөзі әскери термин ретінде қолданылып "ержүрек, батыл" деген мәнді білдіргенін баяндайды. Атақты ғалым В.В.Радлов "қазақ" деген атауды: "Тәуелсіз, еркін, ерікті адам" деп мағыналаған, ал А.Н.Самойлович: қазақ сөзі әлеуметтік тұрғыда белгілі бір мәнге: "батыл, ержүрек, еркін адам" деген мағынаға ие деп жазады. Қазақ шежіресінің" авторы Шәкәрім Құдайбердіұлы да осы жоғарыдағы пікірді жақтайды: "Қазақ" дегеннің мағынасы "өз алдына ел болып, еркін жүрген халық деген сөз деп түсіндіреді. [9,29]

Қысқасы, «қазақ» сөзінің сенімді этимологиялық түсінігі әзірге жоқ. Бірақ «қазақ» сөзінің шығу тегі қандай екендігіне қарамастан, оның әуел баста еркін, үйсіз-күйсіз, кезбе, аласталған, сонымен қатар ержүрек, ер адам деген мәндегі атау мағынасы болғаны дау тудырмасы анық.

Сөйтіп, ешқандай саяси болмаса этностық мағынасы жоқ «қазақ» сөзі әрбір өз жүртынан, өзінің заңды билеушісінің қол астынан бөліне көшкен, сөйтіп тәуекілшілеп өмір сүруге мәжбүр болған өз еркі өзіндегі адам дегенді білдіреді. Айта кететін жайт, түріктің осы сөзі орыс тілінде де сол мағынада қолданылады. Русьте казактар деп арнаулы бір кәсіппен айналыспайтын адамдарды, жалдамалы батырақтарды, қысқасы өз еркінше жүрген адамдарды айтқан. «Қазақ» сөзі XIV ғасырдың аяғында Русьтің терістік аумағында тіркелгенімен, тарихшылар орыс казачествосының отаны Қыпшақ даласымен шекаралас оңтүстік Русь жері болғанын мойындайды. Бұл аймақтағы тұрмыстың ыңғайы олардың әскери қауымдастық ретінде қалыптасуына ықпал етті.

Басқаша айтар болсақ, «қазақ» сөзінің түпкі мәні — әлеуметтік мән. Ол — дәл осы сәттегі жеке адамның, ұжымның өз билеушісіне, қоғамға, мемлекетке қатысты жағдайы, күйі, мәртебесі. Мәселен, айналасына сыймай ел кезіп, өзін-өзі қылыштың жүзімен асырап жүрген адам — қазақ, жора-жолдассыз жалғыз өзі қатерлі де шалғай жолға шыққан адам — қазақ, Бабырдың сөзімен айтсақ, «көзсіз ерлікпен жауының жылқысын айдап әкетпей тынбайтын» жаужүрек жігіт — бұл да қазақ.

Кейде өз еркімен не әлде бір жағдайға байланысты еріскіз қазақы өмір сүретін адам қашанда аз болмаған. Оған ол кездің күнделікті тірлігі де қолайлы еді, оның үстіне сол кездің түсінігі бойынша, «Тарихи Рашиди» авторы айтқандай, ер-азаматтың жас шағында елден жырақ, шөлді жерде, тау мен орман ішінде, ауылынан шалғайда өмір сүріп, жүгірген аң, ұшқан құс етімен тамақтанып, бас кетер қатерге бара жүріп ұстаған аң терісін үстіне іліп жүрудің өзі ерлікке парапар болған.

Кез келген адам, ол түрік пе, парсы ма, көшпелі малшы немесе жеті атасынан үзілмей келе жатқан ақсүйек төре ме, «қазақ» болып кете алатын еді. Біраз уақыт Тоқтамыс ханның түңғыш ұлы Жалад-Дин де, Шибан әулеті мемлекетін орнатқан Әбілхайыр да, оның немересі Мұхаммед Шибан да, Шағатай ұрпағы Уәйіс сұлтан мен Саид сұлтан да «қазақ» болып жүрген. Қылыштасудан алдына жан салмайтын Әмір Темір ұрпағы Сұлтан Хусейн де көп айлар «қазақ» болып жүрген. Өзінің әйгілі «Жазбаларында» Бабыр да «қазақ аталып», таулы аймақ Масчадан Сұлтан Махмуд ханға бармақ болғанын есіне алады.

Бұл жерде қазақ болған адамның өз бетінен қайтып, бұрынғы қалпына қайта келуіне, ежелгі өз ауылына қайта оралуына болатынын баса айту керек. Жоғарыда біз атап өткен ақсүйек тұқымдарының бәрі де сөйткенін көреміз. Сұлтан Хусейн мен Сұлтан Саид кейін әрқайсысы өз елінде патша болды. Мұхаммед Шейбани мен Захир ад-Дин Бабырлар өз алдына дербес мемлекеттерін құрды.

Сөйтіп, сонау бір ескі заманда қазақ болу әркімнің өз қолындағы нәрсе еді. Иран және түркі тілдес деректер түпнұсқаларында қазақтың тұрмыс-халін көрсету үшін қазақ болу, казачество, ел кезу, еркіндік дегенді білдіретін қазақлық зат есімі, сондай-ақ қазақламақ етістігі қабылданды.

Қазақтың тұрмыс-халі карабайыр екені белгілі. Содан барып «қазақына», яғни «қазақша», «қарапайым» ұғымдарын білдіретін сөз, түріктің "қазақ" деген сөзіне парсының "ына" қосымшасы жалғануынан барып туған сөз шыққан. Т.И.Сұлтанов "қазақ, әрине, өзінің «қазақлығын» жалғыз-жарым өткізе бермеген. Еркін қазақпен бірге оның болашағы беймәлім тірлігін теңдей бөліскісі келетін адам, оған қазақтас болған. Қазақтас сөзін (оның негізінде белгілі үлгі: йолдаш — серіктес, аркадаш — жолдас, ауылдас — жерлес, ватандаш — отандас жатыр) мен екі-ақ жерде — әл-Хаджа Абд әл-Ғаффар Киримидің «Умдат ат-тауарих» («Тарихтар негізі») шығармасында және XVII ғасырдағы осман авторы Эвли Челебидің Қырым хандығын суреттеген «Саяхаттар кітабынан» ғана кездестірдім", – деп жазды.

Біз сөз етіп отырған дәуірде «қазақ» сөзі жекелеген этностық, саяси және басқа топтарға, кейде тіпті жеке адамдар атына қосылып айтылған. Мәселен, моғол қазақтары, ноғай қазақтары, Дешті қазақтары, қызылбас қазақтары, сондай-ақ «Таңбала әмір қазақтары», «біздің қазақтар» (Бабыр), «шибан қазақтары» болған.

«Қазақ» сөзі сондай-ақ белгілі бір топтың, әр түрлі себептермен өз мемлекетінен ажырап қалған, қазір онымен соғысуға мәжбүр болып жүрген көшпенділердің бір бөлігіне де таңылып келді. Міне, сондай топтың, қазақтардың біріне Әбілхайыр хан мемлекетінің оған қарсы шығып, оның билігінен бөлініп кеткен Орыс хан үрпақтары Керей мен Жәнібектерге қосылып жат жерден бақыт іздеген көшпенділері де жатады.

Керей мен Жәнібектің ауа көшіп кетуінің қазақ халқының этногенезіндегі рөлі қандай? Керей мен Жәнібек маңындағы қазақтар бірлестігі саяси және этностық турғыдан қандай бірлестік еді? деген сұрақтар туады.

Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ қазақ халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ халықтың өзінің қалыптасуындағы емес, оның қазіргі атының біржола бекіп қалуындағы рөлін айтамыз. 1459—1460 жылдардағы ауа көшуден қазақ халқы пайда болған жоқ, ол халықтың бұған дейін де жүріп жатқан қалыптасу үрдісін одан әрі жеделдетті. [7,49-56]

Қысқасы, ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы да, жетер межесі де болған жоқ. Бірақ ол сол әрқилы аспектіден тұратын үрдістің ең басты қозғау күшінің бірі болды: қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша Жетісу даласында жүзеге асты. Осыдан былай Орыс хан әулетін жақтаған адамдардың тарихы мен «қазақ» сөзінің тарихы тұтасып біте қайнасып кетті. Ендеше Керей мен Жәнібектің көшуі «казақ» сөзінің де тарихи тағдырын біржола шешіп берді.

Шибан ұрпағы Әбілхайыр өлгеннен кейін Керей, Жәнібек және олардың қасына ергендер үшін туған елге қайтуға жол ашылды, қайтып оралған соң көп ұзамай олар жоғарғы билікті өз қолдарына алды. Сол оқиғалар төл қазақ мемлекеттілігінің бастау негізі болды.

Әбілхайыр мемлекетіндегі билік ұстаған әулетті Жошы әулетінің басқа бұтағынан тарағандар алмастырғанымен, елдің экономикалық һөм әлеуметтік құрылымында елеулі өзгеріс бола қойған жоқ. Бірақ осы оқиға түптің түбі мемлекет атының өзгеруі мен «қазақ» сөзінің этностық мазмұн алуына жеткізді.

Дала халықтарын өз қол астына біріктіру жолындағы қатал бәсеке күресте қазақтарды, одан соң мемлекетті де басқарған Орыс хан ұрпақтары жеңіп шықты. Шыңғыс ханның баласы Жошының Шибанынан тараған ұрпақ бұдан әрі жан-жаққа бытырап, біріктіруші болуға жарамсыз болып шықты.

Шығыс Дешті Қыпшақтағы «өзбек» жиынтық атауы біржола жойылды. Бұрын осы өңірді мекендеген тайпалар енді әрқайсысы өз атымен өзбектер (шибандықтар), қазақтар және маңғыттар (ноғайлар) деп атала бастады.

Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы сол кезгі этностық-саяси дайды 1510 жылы өлген Мухаммед Шайбан хан сарайының ең хабардар бір тарихшысы Ибн Рузбихан былайша сипаттайды.

«Шыңғыс хан иелігіндегі елдің сүт қаймағы саналған үш тайпаны өзбектер деп біледі. Бұл күнде олардың бірі — шибандықтар, ұлы мәртебелі Шибан хан бірқатар аталарынан кейін оларды билеп отыр. Екінші тайпа — қазақтар, бүкіл әлемге күшімен, жаужүректілігімен аты шыққан, үшінші тайпа — маңғыттар... Бұл үш тайпаның хандары үдайы бір-бірімен дүрдараз, біріне-бірі көз алартумен келеді», деп жазды Т.И.Сұлтанов. [7,49-56]

Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының Темір әулеті мемлекетін жаулап алуы, Мәуереннахрда екі дербес өзбек хандығының — бас қаласы Самарқан, одан кейін Бұхара болған Бұхара хандығының және орталығы әуелде Үргеніште, ал кейін Хиуада болған Хиуа хандығының қүрылуы қазіргі өзбек және қазақ халықтарының этностық-саяси тарихындағы аса маңызды оқиға болады.

Осы арада екі жағдайды баса айтқым келеді. Біріншіден, Шибан әулетінің басты-басты екі бірдей тармағының Даладан кетуінің нәтижесінде Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының біразы Мәуереннахр мен Хорезмнің бағындырылған өңірлеріне қарай жаппай жылжып, сол маңнан екінші отан тапты. Бұл мәселе бойынша деректерді зерттей келе, Даладан Мәуереннахр мен Хорезмге ауған Дешті Қыпшақ көшпенділерінің саны үш жүз алпыс — төрт жүз мың шамасында болғанын байқаймыз. Екіншіден, Шибан ұрпағының көптеген адамдарды ертіп, қазіргі Қазақ даласы аумағынан біржола кетуі Мәуереннахр өзбектері мен Шығыс Дешті Қыпшақ қазақтары арасындағы тұрмыс, салт-сана, дәстүр мәдениет түрғысында өзгешеліктер болуына әкеліп соқты.

Шибан ұрпағына ерген көшпелі тайпалардың бірсыпырасының Мәуереннахр мен Хорезмге қарай аууына байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ түрғындарының аумақтық-этностық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тұрмыстық өзгешеліктерінің шығуы этностық жаңа қауымдастық — қазақ халқының біржола қалыптасуында шешуші рөл атқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ «өзбек» және «қазақ» деген терминдердің тарихи тоғысқан орны болудан арылды. «Өзбек» сөзі Шибан ұрпағымен бірге Мәуереннахр мен Хорезм аумағына өткен тайпалардың атына айналды. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу жерінде көшіп жүрген қалпында қалған Жошы әулеті Орыс хан үрпағының қол астына біріккен түркі тілдес тайпалар мен рулар «қазақ» атын түпкілікті иемденіп, олардың елі Қазақстан атала бастады.

Сол кезден бастап қазірге дейін осы бір еуразиялық ұлан-байтақ елдің түпкілікті тұрғындары өздерін тек қазақ деп қана атап келеді.

Сөйте тұра орыс тіліндегі әдебиет пен қүжаттарда XVIII ғасырдан XX ғасырдың 30-жылдарына дейін көптеген жылдар бойына Қазақстанның байырғы халқын атау үшін «қырғыз» (көршілес түркі тілдес халықтың атауы, олар орыс күжаттарында қарақ қырғыз, буруттар, жабайы тау қырғыздары деп аталып келген), немесе бірде қырғыз-қазақ, бірде қырғыз-қайсақ (бұл жерде «қайсақ» сөзі түріктің «қазақ» деген сөзінің бұрмалануы ғана) деген сөздер қолданылды. Қате атаудың қазақтарға таңылуының әрбір жағдайының өз түсіндірмесі бар, сондықтан арнайы қарастыруды талап етеді.

«Казах» сөзі — осы күнгі жер аумағы жағынан барлық түркі елдерінің алдында түрған көп миллион халқы бар ұлттың қазіргі ресми орысша аты — түркіше «қазақ» сөзінің орысша нүсқасы болып табылады. Г. Ф. Благованың анықтауынша, «казах» сөзінің орыс деректерінде алғаш қолданыла бастауы 1822 жыл екен де, сөздіктерде бүл сөз 1865 жылы пайда болыпты. "Қазақ" түркі сөзінің орысша казах нұсқасының ресми орнығуы 1936 жылы Қазақстанның әкімшілік-шаруашылық тұрғыдан қайта құрылуымен байланысты.

Қорытынды

Жұмысты қорытындылай келе алға қойған мақсаттарды ашып, зерттедім. Қазақ мемлекетінің алғашқы тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің өміріне және шығармашылығына тоқталдым. Ол қазіргі біздің тарих ғылымы үшін аса құнды еңбек жазды. Қазақ тілінде "Тарихи Рашидидің" жарық көруі қазақ тіліндегі оқырман үшін қажетті дерек көзі болып табылады. Бұл шығарма Қазақ хандығының тарихы жайындағы ең алғашқы түпкі деректер ішінде ұлағатты орын алады. "Тарихи Рашиди" беттерінде сөз болатын қазақ беделділері жайлы мәлімдемелер, айналып келгенде, құрылуы алдындағы, құрылып жатқан кездегі Қазақ хандығы тарихи жөніндегі ортағасырлық мұсылман тарихы жылнамаларындағы бірден-бір басы бүтін шығарма болып табылады. [20,112] Сөйтіп, сайып келгенде, Мұхаммед Хайдар Дулатиды Алғашқы қазақ мемлекетінің толық хақылы алғашқы тарихшысы деп айтуға біздің де хақымыз бар.

Жоспар бойынша барлық алға қойған негізгі мәселелерді қарастырып, кішігірім зерттеу жүргіздім. Жоғарыда айтылған ойды қорытындылай келе, Қазақ хандығы XIII-XV ғасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Орта Азиядағы әлеуметтік-экономикалық дамудың, саяси-этникалық дамудың заңды қорытындылары нәтижесінде пайда болды. Қазақ хандығының құрылуы бір сәтте болған іс емес, басталуы мен аяқталуы бар тарихи процесс. 1458 жылы Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанға көшіп келуімен Қазақ хандығын құрылу процесі басталса, 1470-71 жылы Жәнібек хан Дешті қыпшақтағы билікті толық өз қолына алуымен Қазақ Хандығының құрылу процесі аяқталады. Яғни хандықтың құрылуы бір жылда ғана емес, бірнеше жылдар ішінде болады.

XV-XVII ғасырда Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде құрылған Қазақ хандығы тарихи оқиға болды. Құрылғаннан кейін Қазақ хандығы Еуразияның шығыс бөлігіндегі күшті мемлекеттердің біріне айналды. 1470-71 жылдардан бастап ХІХ ғасырда патша үкімет кең байтақ қазақ даласындағы хан билігін жойғанға шейін Орыс хан ұрпақтары үнемі бірін-бірі алмастырып келді, бірақ саяси үстемдік енді қайтып Шыңғыс әулетінің басқа тармағының өкілдеріне көшкен емес.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ә.Дербісалиев. "Қазақ даласының жұлдыздары" А.,1995.

2. Ә.Дербісәлиев. "М.Х.Дулати - Өмірбаяндық-библиографиялық анықтамалық" А.,1999.

3. Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр. "Бабырнама" А.,1993.

4. М.Х.Дулати. "Тарихи Рашиди" А., 2003.

5. К.Пищулина, Н.Ағытай. "Тарихи Рашидидің" тәржімесі туралы. //Қазақ тарихы, 2004.

6. Б.Кәрібаев. Қазақ хандығының құрылуы.//Қазақ тарихы, 1995. №4,5,6.

7. Т.И.Сұлтанов. Қазақ хандығының тарихы. А, 2003.

8. Ч.Мусин. Ұлы дала тарихы. А., 1993.

9. М.Қани. Қазақтың көне тарихы. А, 1993.

10. Қазақстан тарихы. ІІ том.

11. Т.И.Сұлтанов. Кочевые племена Приаралье в XV-XVIIв.в. М.,1982.

12. Кляшторный С.Г., Т.И.Сұлтанов. Казахстан. Летопись трехтысячилетии. А,1992.

13. Сыздықова Р. Қойгелдиев М. Қадірғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы А, 1991.

14. Әбілғазы. Түрік шежіресі. А, 1992.

15. Қазақстан тарихының очерктері. А, 1995.

16. С.Кенжеахметұлы. Жеті қазына. Жиған-терген ІІ кітап. А, 2002.

17. А.Асқаров. Ұлы Тұранның ұлдары. А, 1998.

18. Б.Кәрібаев. Түркістан және Қазақ хандығы. А, 1999.

19. Қ.Р.Аманжолов. Түркі халықтарының тарихы.

20. С.Жолдасбайұлы. М.Х.Дулати және XV-XVIғ.ғ. Қазақ хандығы. А: Қазақ университеті 2000.

21. Материалы по истории казахских ханов в XV-XVIIв. А, 1969.

22. Гафуров Б.Г. Таджики. Древняя и средневиковая история. Душанбе, 1989.

23. Бартольд В.В. Улугбек и его время. Соч., 2Т. М., 1964.

24. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. А, 1966.

25. Махмұт Ибн Уәли. Бахр ал-асрар фи Маникаб ал-ахиар.

26. О.Кухистани. Тарихи Абулхайыр хани.

27. Гумилев Л.Н. От Руси к России. М., 1992.

28. Сулейменов Р.Б. В.А.Моисеев. Из истории Казахстана XVIIIв. А.,1988.

29. Петров К.И. Киргизско-Кипчакские отнешение. Известия А.Н.Кир ССР. 1961.

30. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. М., 1965.

59