Нарын облусунун климаттык географиялык муноздомо

Нарын облусуна климаттык географиялык муноздомо.

Нарын областы татаал рельефтуу тоолуу аймакта жайгашкан. Дениз денгээлинен 5982 мге чейинки (Какшаал тоо тизмегиндеги Данков чокусу) бийиктикте жатып аймагынын 70% ке жакынын тоолор ээлейт. Алардын ирилери: Какшаал (Кыргызстан менен Кытайды чектеп жаткан эн узун тоо тизмеги) Ат-Башы, Нарын, Жетим, Молдо-Тоо,Жумгал, Суусамыр кырка тоолор басымдуу бийиктиктери 3000-4000м Орографиялык тузулушу кендик багытта жарыш созулган тоо кыркалары менен аларды болуп турган тоо аралык ороондордон турат. Эн ири ороону Нарын. Аны туштуктон Байбиче, Нарын тундуктон Кабак, Жетим тоолору курчап жатат.Бул кырка тоолор бири бирине жакындашып, Кичи жана Чон Нарындын кошулган жеринде биригишет ал эми батышты карай Нарын ороону Алабуганын чатына чейин кенейе берет.Байбичетоо, Жаман-Тоо, Ак-Шыйрак, Ала-мышык тоолорунун капталдары тик, капчыгайлары чолок, ал эми жээгиндеги Жетим тоо, Нура, Боор-Албарс, Кабак, Молдотоо батышта Кок-Ирим, тоосунан Нарын дарыясынын капчыгайы менен болунот. Ак-Шыйтак (Чаарташ) кырыа тоосу Нарын ороонун экиге (алабука Тогузтороо)болот. Атбашы ороонун туштуктон атбашы кырка тоосу тундуктон Нарын тоо менен Байбиче тоо, батыштан Жаман тоо чектейт. Атбашы кырка тоосунун туштугундо Ак-Сай жана Чатыр-Кол ороондору батышта Арпа ороону жайгашкан. Облустун тундугундо Каражорго Сон-Кол, Кабак, Жумгал тоолору Жумгал жана Кочкор тоо аралык ороондору жайгашкан. Облустун климаты континенттик. Кышы суук, узак, жайы салкын, Январдын орточо температурасы кочкордо -10,⁰ С, Ак-Сайда -27⁰ С , эн томонку температура (-50⁰ С) Ак-Сай ороонундо, Чатыр-колдун аймагында катталган. Ак-Сай, Арпа, ороондорундо, Нарындын башында, Сонколдо кыш дайыма суук, жайы жылуу, бирок кыска болот.жана Жумгал ороондорунун батышында вегетациялык мезгил 5 айга созулуп эн жогорку температурасы-34⁰Сге чейин жетет. Нарын, Жумгал, Кочокр ороондорундо Атбашы ороонунун борбордук болугундо юльдун орточо температурасы 15⁰Сге жакын. Суусамыр ороонундо январдыкы -22⁰С июльдуку 13⁰С. Жылдык жаан-чачыны басымдуу болугундо 200-300мм тоолордо арбыныраак жаайт. Кардын калындыгы Нарын, Жумгал ороондорундо 15,20см Арпа ороонундо 60смге чейин; Кочкор ороонундо катуу шамалдын таасиринен кар аз жаайт жана копко жатпайт.

Нарын облусунун социалдык экономикалык абалы.

Калкы 2002-ж облустун аймагында республиканын калкынын 5,2%и (257,9 мин) жашаган. Алардын 98,8% кыгыздар, калгандары орус (0,2%), озбек (0,3%)ж .б улуттар Жумгал, Кочкор, Нарын ороондорундо калк салыштырмалуу жышыраак жайгашкан. Негзинен автомобил жолдору жана суулары бойлой жайгашкан. Шаар калкы облустун калкынын 18,1% ин тузот (4,6мин) шаарчаларында жашайт. Облустун ири кыштактары Атбашы, Кочкор, Баетов, Чаек, Байзак, Кара-Суу Кош-Добо ж. б облустун калкынын 42,7%ин эмгек курагына кете элек жаштар, 50,5%ин эмгек курагындагы адамдар, 8,8 ин улуу муундагы карылар тузот.

Экономикасы: Облус республикадагы бийик тооолу, социялдык жана экономикалык жактан салыштырмалуу анча онукпогон аймак. Акыркы жылдарда облуста базар экономикасынын шартына ылайык менчиктин турдуу формасындагы ондуруш жана тейлоо ишканалары пайда боло баштады. Облустун аймагында 1991-ж . атайын мыйзам менен республикадагы биринчин Нарын эркин экономикалык аймагы (ЭЭА) тузулгон. Мында ондуруш жана тейлоо тармактарын остуруу учун чет олколордун каражатары ошондой эле дуйнодогу алдынкы ондуруштук технологияны пайдаланууда коп женилдиктер(бажы , акы толоо ж б ) берилип облустун социялдык жана экономикалык денгээлин жогорулатуу учун ынгайлуу шарт тузулгон. ЭЭАда субьект катары 54 биргелеш ишкана катталган. Алардын 19 ишканасы экономиканын ар турдуу тармактарында иштешип, алтын концентратын этиленге каптоо, минералдуу суу, чыгаруу, сырелорун, айрыкча жунду жууп тазалоо, ун тартуу, жашылча консервалоо, ж. б продукцияларды ондурот. Ишканалар Кытай, АКШ, Ливан, Кипр, Мальта, Болгария, жана Орусия менен биргелешип уюшулган. «Нарын» АЭЭ нын ишканаларында 1999-жылы 938 адам иштеп алар 13,4 млн сомдук продукця ондургон б. а Нарын облусунун онор жайында ондургон продукциянын 11,0%ин тузгон. Облуста 2003 жылга карата базар экономикасынын шартында чарба жургузуунун жаны формасында уюшулган статистикалык бирдиктин мамлекеттин регистрине киргизилген ээлик кылуучу субьектерден (юридикалык жактар) 2133 ишкана, уюум жана мекемелер катталган 9( алардын ичинен иштегендери 985) бул ишканалар турдуу менчикте болуп, экономиканын дээрлик баардык тармактарына тиешелуу. Жогоруда корсотулгон 2133ишкананын 294 (иштегендери 245) мамлекеттик менчике жеке менчикке таандык. Облустун онор жай тармактары начар онуккондуктон республикадагы орду датомон. 2000-жылы облуста анча чон эмес 26 онор жай ишканасы болуп аларда 1527 жумушчу иштеген(республикадагы жумушчулардын2,1%и). Облуста 2003-жылы 367,7 млн сомдук продукция ондурулгон. Онор жай ишканаларынын салыштырмалуу ирилери Ат-Башы геси, Солтон сары рудниги, Мин-Куштагы огретехника. Нарын Дан азык аксионерди к коомдору, Акулак коммур кени мамлекеттик аксионердик кому,Ак-Талаа районундагы Турук, Бастов атындагы ишканалар. Облустун жери бийик тоолуу болгондуктан ага ылайык айыл чарба тармагы мал анын ичинен кой, жылкы, жана топоз асыроого адистешкен. Дыйканчылык болсо акыркы жылдарга чейин негизинен мал чарбасын тоют менен камсыздандырууга ылайыкташтырылып арпа жана тоют осумдукторун остуруп келишкен.Базар экономикасынын шартына ылайык ар бир аймак турдуу азык тулуктор менен озун озу камсыздоого мажбур болуп кийинки жылдарда облуста буудай картошка жашылча май осумдукторун остурууго кобуроок конул бурула баштады. Облуста жургунчулорду жана эл чарба жукторун ташууда, сырткы жана ички экономикалык байланыштарды тейлоодо авто транспорттун мааниси зор. Ал аркылуу 2003-жылы 326,4 мин тонна жук ташылып жана 48,9 млн жургунчу километрди (1,3%) тузгон. Негизги автомобил жолдору: Бишкек, Балыкчы, Нарын,Торугарт, Кашкар, (Кытай), Балыкчы, Кочкор, Чаек, Тунук (Суусамыр ороону) Нарын, Куланак, Баетов,Казарман, Когарт, Жалал-Абад ж. б.

Кыргызстанда экологиялык туризмдин турлору же онугушу. 1 Туризм индустриясынын тармактарын калыптандырууга жана ийгилитуу онуктурууго жаратылыш шарттары олуттуу таасирин тийгизет.Жаратылыш шарттары копчулук учурда турисстик рекреация комплексинин тигил же бул турун жайгаштырууну адистештирууну аныктайт. Ушундай жагдай Кыргызстанга да туздон туз тиешелуу. Кыргызстандын аймагы Тянь-Шань тоо кыркаларынын батыш жана Памир- Алай тоо кыркаларынын тундук-чыгыш болукторунон орун алган. Республиканын территориясынын 93% 1000метрден 70% аянты 2000 метрден жогорку бийиктикте жайгашкан. Бийиктик алкактын корсоткучу боюнча Кыргызстан дуйнодогу эн бийик тоолуу региондордун катарына кирет. Мисалы Тажикистандын 43,8% Грузиянын 19,4% армениянын 40,6% Азербайжандын 9,9% Афганистандын39,4% иурдагы Югославиянын0,55% аянты 2000метрден жогорку бийиктикте орун алган. Кыргыз жеринин абсалюттук бийиктиги 394 метрден 7439 метрге чейин жетип орточо бийиктиги 2750 метрди тузот.Ушундай жагдайды эске алып, курорт туризм боюнча дуйнодогу эн мыкты адистердин бири В. А Александров 20 кылымдын отузунчу жылдарынын башында Кыргызстандын аймагын «Азианын Швейцатиясы» деп атап кеткен.Чындыгында эле Тянь-Шань тоолорунун климат шарты, табигый рекреация байлыктары, геоморфологиялык озгочолуктору жагынан альпы тоо кыркаларна айрым жалпы окшоштуктары бар. Албетте Тянь-Шань тоолору Альпыдан кыла туштук тарапта жайгашкандыгы, бийик тоолорго таандык туркун осумдуктору, жаныбарлары тоо капталдарын тегиз каптаган арчалары, жангак токойлору, минералдык суулары баткактары, табигый ункурлору, тоолорду аралап откон суулары, колдру, жаратылыш-рекреация ресурстарынын али начар оздоштурулушу, экологиялык жактан салыштырмалуу тазалыгы менен кыйла озгочолонот. Жаратылыш шартынын ушундай бийиктик боюнча озорулушу жана турдуулугу туризмди онуктурууго ынгайлуу шарт тузот. Кыргызстандын тоолуу аймагынан ландшафтын ар кыл туру орун алган. Табиятынын кооздугу, тоо ландшафтынын сапаты жана турдуулугу, жаратылыш-рекреация ресурстарынын молдугу, адамдын денсоолугуна тийгизген дарылык касиетинин кучтуулугу боюнча республика аймагында 100дон ашуун жер аныкталган. Алардын басымдуу копчулугу дениз денгээлинен 1000-2000м бийиктик алкагында жайгашкан. Буларга Ысык-Кол калаасы Фергана тоо кыркасындагы табигый жангак жана арча токой тилкелери Абшир, Кара-Шоро, Арсланбап, Сары-Челек, Ысык-Ата, Ак-Суу, Жети-Огуз, Ала-арча, Сон-Кол, Чаткал, Талас сыяктуу жаратылыш комплекстери кирет. Айрымдарына азыр туризмдин бир катар курорттору, 2 санаторийлери жана эс алуу мекемелери жайгаштырылган. Кыргызстандын тоолуу аймагынын климаттык шарты туризм тармактарын калыптандырууга олуттуу таасирин тийгизет. Климаты кескин континенталдуу келип, кургакчылык устомдук кылат. Жыл мезгили бири экинчисинен олуттуу айырмаланып турат. Анткени республиканын тоолуу аймагы Евроазия материгинин борборундагы чол зонасында жайгашып, дуйнолук океан жана дениздерден кыйла алыс. Ушундай жагдайдан калыптанган жаратылыш-рекреация потенциялынын молдугу жана турдуулугу республикада туризмдин ар кыл тармактарын бийиктик алкактуулук боюнча онуктурууго ойдогудай шарт тузот. Тоолуу жерлердин климатынын адамдын ден соолугуна, эмгек ондурумдуулугуно тийгизген таасири бийиктик алкактар боюнча айырмаланат. Тоо канчалык бийиктеген сайын атмосферанын басымы томондоп адамдын дем алуусу кыйындайт кандын составында кычкылтектин улушу кыйла томондойт. Натыйжада адам тутокко чалдыгып, денеси шалдырайт, энтигуу пайда болуп журоктун согушу катуулайт, уйкусу качып тамакка табити тарпай калат. Ырас туток дуйнодогу ири тоо кыркаларында турдуу бийиктиктен тартып кармай тургандыгын адистер учурунда жеткиликтуу иликтешкен. Алсак оорунун мындай туру Альпы жана Кавказ тоо кыркаларында 3000м, Тянь-Шаньда 3500м, Андыда 4000м, Памир жана Гималайда 5000м бийиктиктен тартып башталат. Ал эми бир эле тоо кыркасында оорунун мындай туру жылдын жылуу мезгилине караганда кышкысын салыштырмалуу томонку бийиктикте кездеше тургандыгы илимий жактан аныкталган Тоо жаратылыш климат шартынын ушундай озгочолугу республиканын туризм тармактарын калыптандрыууга чейин тиешелуу иш жургузуу учурунда эске алынат. Кыргызстандын жаратылыш климаттык шарттары туризм тармактарын жайгаштырууга жана онуктурууго жалпысынан ынгайлуу. Адистердин талдоосуна ылайык республиканын айиагы томондогудой бийиктик климат алкактарына ажырайт: тоо этеги жана боксо тоо (394-1000м); орто тоо(1000-2000м); бийик тоо(2000 метрден жогору). Булардын ичинен орто тоо бийиктик алкагы ич ара томонку (1000-1500 м) жана жогорку болугуно(1500-2000) ажырайт . Ушундай тоо алкактарынын бийиктешинен улам абанын температурасы томондоп, атмосферанын басымы жогорулай баштайт. Такталган маалыматтарга ылайык ар бир 100 м бийиктикте абанын температурасы орточо 0,6 -0,8 градуска томондойт.акталган маалыматтарга ылайык ар бир 100 м бийиктикте абанын температурасы орточо 0,6 -0,8 градуска томондойт. Кыргызстандын материктин тупкурундо жайгашуусунан улам анын аймагына 3 кундун тийши кыйла узак (жылына 2537-2880 саат) асман чайыттай ачык болуп, кун радияциясы жалпысынан бир топ интенсивдуу (115,2кВт/куб метрге чейин жетет) жылдын жылуу мезгили узакка (жылына 188 кунго чейин) созулат. Кун радияциясынын басымдуу улушу жылдын жылуу мезгилине (май, июль) тура келет. Кыргызстанда абанын жылдык орточо температурасы тоо этектеринде 10-13⁰ С, бийик тоолуу райондордо -8⁰С тузот. Бийиктик алкактын абанын температурасына тийгизген таасири айрыкча жылдын жылуу учурунда даана байкалат да мейкиндик боюнча озгорулот. Республиканын туштук батышында температура тундук болугуно салыштырмалуу кыйла жогору келет. Ферган ороонунун этегинде июль айынын температурасы 25-27⁰ С жетсе, Борбордук Тянь-Шаньдын 3600 м бийиктик алкагында температура 4⁰С чейин томондойт. Эн жогорку температура (43-44⁰С) Чуй боорунда жана Фергана тоо кыркасынын этегинде кездешет. Ал эми эн суук жер бийик тоолуу Ак-Сай ороону. Бул жерде температура -53,6⁰С чейин жеткен. Кундун бил кылка тийбеши, аба температурасынын олуттуу озгорулушу туризм тармактарын жайгаштырууга , аларды адистештирууго олуттуу таасирин тийгизет. Кыргызстан бийик тоо кыркаларынын эсебинен Борбордук Азиядагы эн нымдуу аймак болкп эсептелет. Жыл ичинде орточо эсеп менен 200-900 мм жаан- чачын тушот. Республика боюнча жаан Фергана тоо кыркаларынын туштук –батыш капталдарында эн коп жааса, (2000мм чейин ), Ысык-Колдун батышында эн эле аз (100 мм) жаайт. Республикада кардын тушуусу да бийикитик алкак жана мейкиндик боюнча озгорулуп турат. Кар тоо этектеринде 90 кунго чейин жатса, бийик тоолуу жерлерде 200 кунго чейин кетпейт да туризмдин кышкы турлорун онуктурууго шарт тузот мына ушундай алкактарда туризм тармагын онуктуруунун келчеги чон негизи эле мындай шартта туризмдин ар кыл турлорун онуктурууго боло тургандыгын айгинелеп турат. Туристик бай ресурстары бар региондордун келечеги кенен . Эл аралык туризм мына ошондой региондордо тез онугот . Кыргызстандын жеринин шарты туризмге абдан ылайыктуу. Кадрлар даярдалып, туризмдин турлоруно жараша зоналар да тура тандалып, туура пайдаланылса, ар бир регион учун абдан пайдалуу болот. Кыргызстан аймагын азырынча негизинен 5 ири турисстик районго болсо болот: тундук болугу , Ысык-Кол ороону, туштук болугу, батыш болугу, жана борбордук Тянь-Шань. Кийинки мезгилдерде, кобунчо областтар боюнча артыкчылыгына байланыштуу эл аралык туризмди томонкудой зоналарга болуп журобуз. Бул зоналар туризмдин осушу менен улам оркундоп, адистешип озгорулушу мумкун . Чуй областы: Улуу Жибек жолундагы туризм (Бишкек Ош)-альпинизм, тоо туризми, экскурсиялык туризм, тоо лыжасы мергенчилик(анчылык) ж. б.

Ысык-Кол областы: Ысык-Колдун тундук жана туштук жээгинин борбордук болугу рекреациялык (эс алуу ) туризм. Туштук чыгыш болугу (Ак-Суу, Жэти –Огуз райондору ) альпинизм, тоо туризми, монгулордо тоо лыжасы, анчылык, балык кармоо, экотуризм, этнотуризм ж .б.

Ош областы: Улуу жибек жолундагы туризм (Ош Экештам , Бишкек-Ош,Самарканд-Кокон), экскурсиялык туризм,альпинизм, тоо туризми, (Чон-Алай, Лейлек, Кадамжай райондору ), экотуризм, спелотуризм, (Араван, Ноокат райондору), ж б.

Жалал-Абад обдласты: рекреациялык туризм (Жалал-Абад курорту ), тоо туризми,(Чаткал), экотуризм, (Сары-Челек, Арсланбап, Кызыл-Ункур), анчылык, этнографилык туризм, ж.б .

Баткен областы: экотуризм, спелотуризм, тоо туризми.

Талас областы: ички туризм, экскурсиялык туризм, (Манас ордосу Шекер айылы, Айтматов музейи) анчылык (Беш-Таш коругу).

Нарын облусу: Улуу Жибек жолундагы туризм (Бишкек, Нарын, Торугарт), экскурсиялык туризм, экологиялык туризм, анчылык, этнографиялык туризм. Жогорудагы аталган ар бир аймак озунун кучагына туристик зонаны камтыйт, алардын ар бири оз алдынча территория, ар-кандай ресурстарды баш коштуруп, туристик экскурсиялык пайдаланууга ыншайлаштырылган. Республиканын аймагында туристик 80 зона бар. Турисстик зоналардын бири-бири менен жалпылыгы коп ошону менен бирге аткара турган рольдору боюнча, бир топ муноздомолору боюнча айырмаланып турат. Туристик зоналардын маниси, функциялык адистештируу жана туризм системасындагы ролу боюнча системалык жактан класификациялоого болот. Туристик зоналарды оздоштуруу ал зона орношкон жерлерге, туристик ресурстардын мунозу жана денгээлине, бару мумкунчулугуно (транспорт менен, же жоо) жараша болот. Кыргызстандагы туристтик зоналар мааниси боюнча эл аралык, КМШ олколору жана республикалык болуп болунот. Эл аралык маанидеги туризм зонасына Кыргызстандын эн мыкты жана кызыктуу зоналары-озунун тарыхый- маданий эстеликтери, жаратылыштын керемет кооз жерлери конул бурууга татыктуу маанилуу жайлары, тарыхый этнографиялык муноздогу окуяларга байланышкан аймактар кирет. Мындай зоналар эл аралык край таануу туризминин маршрутуна кошулушу мумкун. Андан башк, чет олколук туризм зонасына келечекте тоо лыжа спорту эл аралык жогорку денгээлде онуктуруло турган, ошондой эле чет локодон келгендер учун анчылык турларын уюштурууга шарты бар зоналарды да кошсо болот. Республикалык (Ата мекендик ички) туризм зонасына туристтердин агымы кобунчо жергиликтуу жерлерге болок-болок кочуруп жайгаштыруу системасынан тузулгон зоналар кирет. Туристик ресурстардын мумкунчулугуно ылайык зоналар томондогудой функциялык нукта адистештирилет:

Край таануу туризми;

Тоо лыжасы туризми;

Спорттук денсоолукту чындоо туризми;

Автомобил туризми;

Спело туризм (карст ункурлору);

Анчылык туризми;

Туристик зоналарды пайдалануунун ар турдуу жолдору бар. Мисалы, тоо лыжасы туризминин зонасын жайында спорттук ден соолукту чындоо туризми учун пайдаланса болот. Ошону менен бирге, алардын край таануу функциясын да унутпоо керек. Тоо капчыгайларынан жаратылыштын тан калаарлык эстеликтерин жолуктурасын (шамалдын таасиринен пайда болгон аскачалар, шаркыратмалар, ункурлор, ото сейрек учуроочу осумдуктор осчу аянттар ж.б), ошондой эле тарыхый маданий эстеликтер (аскалардагы суроттор, таштан жасалган балбалдар, илгерки кумбоздор ж.б) акыркы мезгилде Улуу Жибек жолундагы туризмге конул бурууда. Бул жаратылышты коруу, ат, жоо туризм, кочмондор цивилизациясы, ал Кыргызстандын осумдуктору жана жаныбарлары, тарыхый окуялары жана эстеликтери. Кызыкчылыктар коп, демек туристтер узагыраак болууну каалашат. Айылдык туризм булл туризмдин жаны формасы. Ал биздин турмушубузду кандай болсо ошондой боёогу жок корсотот. Кыргызстандын тур фирмалары элибиздин салты менен тааныштырып ырым, жырымдары, фольклордук кечелерди уюштурушат.Коп ассортименттен турган улуттук ишкананы, андагы натуралдык экологиялык жактан таза тамк ашты, боз уйду таанытат. Элибиздин кол онорчулугунун жыйынтыктары, сувенирлер корсотулот.

Анчылык:Кыргыз эли байыртадан кочмон турмушта жашоо кечирип, тону жердеп, буркут таптап, тайган агытып, Кожожаштай козго атар мергендери эллин багып келген. Экономикалык реформалардын убагында, откол мезгилде элибиздин булл потенциялын дагы пайдаланганга неге болбосун.

Мергенчилик туризм бул Кыргызстандын рекреация комплексинин эн келечектуу тармактарынын бири. Кыргызстанада мергенчилик кылууга ынгайлуу жердин аянты 14,5 млн га. Мунун ичинен 1 млн га аянтты токой ээлейт. Бул аянттарда айбанаттардын 82 туру, канаттуулардын 342 туру, сут эмуучулордун 26 туру, балыктардын 60 тан ашык туру бар. Ал эми чет олколук туристтердин ичинде элитардык туризм боюнча анчылык жасаганды абдан жакшы корушкондору коп, атайчлап келуучулор аз эмес. Эл аралык туризм боюнча тажырыйбасы бар фирмалар анны жакшыбилишет. Мисалы Россия федерациясында чет локолук туристтер Сибирде аюуларга анчылык кылышат. Камчаткада лосос балыгын кармашат. Африканын коп аймактарында жапайы айбандарга анчылык кылышат. Туризмдин булл турунон коп валюта тушот. Мында й анчылык биздин республикада деле болуп жургон. Бир жылдарда Ирандын шахы Реза Пехлевинин ишин улантуучу уулу анчылыкка келип, Тянь-Шань тоолорунан бир аркар аткандыгы учун 12 мин америка долларын берген. Лицензия менен ан уулаган. Кийин Ысык-Кол областында деле америкалык бизнесмендер анчылык жасашкан ошондой эле валюталарды толошкон. Кыргызстандын тоолорунда батышта аз калган же жок болуп кеткен, чет олколук туристтер кумарланагн жаныбарлар коп. Алар айрыкча алардын муйуздоруно, терисине кызыгышат, фотоаппарат, видеокамераларына тартышат, чон кумардан чыгат, эстелик кылат. Оздоруно барып реклама жасашат. Туура булл анчылыктын коркунуч менен байланыштуу жагы бар, бирок тобокелге салыш керек, ансыз эч иш жасоого болбойт. Республика элитардык туризмге адистеше турган болсо, коп маселелерди конкреттуу турдо карап чыгуу зарыл. Баарыдан мурда кадр даярдашыбыз керек. Айылдагы анча мынча куш кармап, буркут салгагн адамдардын козу барда ошол айылдарда туристтик клубдарды ачып алардын жолун улантуучу балдарды даярдап аларды бул багытта иш алып барышына шар тузуш керек. Мисалы внчылык туризмди уюштуруучулар ал туризмди алып барган туристтик фирмалар анчылыктын турлорун сыйлуу анчылык, анчылыктын улуттук туру, алгыр куштар менен анчылык, кадимки эле анчылык, балык кармоону оздору билиши керек, жонокой эле эмес теориясын да, практикасын да терен билу зарыл. Бул туризмди уюштура турган адам озу ошол анчылыкка кызыккан, кумарланган адам болсо жакшы болор эле. Анчыларды тарбиалоону мектептен баштоо зарыл. Алар каманга (жапайы чочкого) 15-августан 15-ноябрга чейин анчылык жасоого, тоо эчкиге, аркар, 15- августан 15 ноябрга чейин, эликке, 1- октябрдан 15-ноябрга чейин уруксаат берилери (Кыргыз республикасынын окмотунун 19-апрель 1993-жылкы №159 токтому) билиши зарыл Бул токтом менен чет олколук туристтердин анчылык кылуу эрежеси да бекиген. Ал эми мында анчылык мооноту корсотулбогон жаныбарлардын, канаттуулардын турлоруно анчылык кылуу моонот республиканын жаратылышты коргоо министрлиги тарабынан бекитилген. Кээде анчылыкты онуктуруу жаныбарлардын санынын келечектке азайып кетишине алып келуу коркунучу бар. Бул маселени компетенттуу органдар: окмот менен бирге айыл жана суу чарба министрлиги, Кыргыз окмотунун алдындагы токой чарбасын онукуруу департаменти, туризм боюнча мамлекеттик агенттик адистештирилген анчылык чарбаларын уюштуруу жолу менен чечсе болор эле. Бул багытта республикадагы оозгочо корголуучу жерлер (заповедник, заказник, улуттук парктар ж.б ) да пайдаланылса тура болмок. Алар озун актоого толук мумкунчулуктору бар. Чет олкодо ушундай. Мисалы нигерия, Коста-Рика, АКШ, Мексика ж. б. Кыргыз элинин таарыхында жигиттер чогулушуп, жаа камдап, куш таптап, тайгандар менен ууга барышкандары салбуурун деп аташкан. Элибиздин улуттук онорун калыбына келтируу максатында жана дуйного даназалоо боюнча республикада акыркы эки жылдан бери «Салбуурун» фестивалы откорулуп келе жатат. 2008-жылы октябр айында Ысык-Кол областынын Тон районунун Боконбаев айылындагы ат майданында республиканын негизги бардык аймактарынан окулдор келип, «Салбурун» фестивалы откорулду. Казакстандан да буркутчулор келип катышты. Кыргызстандын аймактарынан тайгандарын, буркутторун, ат чабыш оюндарынын турлоруно суутуп таптап, улукторун алып кайсы областан экенин атайын тактап жазып алып, жогорку даярдык менен келишкен. Монголияда кочмон элдин илгертен келе жаткан каада-салтын, улутту айырмалап турган баардык баба мурастарын калгандыктары учун дуйно туристтеринин ошол олкого кобуроок кызыгуусу корунуп турат. Испаниялыктардын бука челиш улуттук оюнуна дуйно эли кызыгып,анны алардын бренди катары санашат.Аталган фестивальды баштан- аяк уюштурууга, каржылоо иштерине чон салым кошу, салбуурунду жакынкы келечекте туризмди онуктуруудогу Кыргызстандын бирден бир бренди болуп калуусу учун курошкон. Кыргыз республикасынын окмотунун алдындагы туризм мамлекеттик агенттиги болуп эсептелет.Фестивалбдагы оюндардын турлоруно: жааны алыстыкка атуу, коёнго, тулкуго, карышкырга тайган агытуу, ушул эле айбанаттарга буркут салу оюндары баарынын адаттан тыш кызыгуусун жаратты. Андан кийин программада ат оюндары: кунан чабыш, жорго салыш, кыз куумай оюндары, байгелуу оюндарга атайын белектер даярддалган. Улуттук оюндардын майрамына киргенэлдин конулун жергиликтуу онорпоздордун ырлары коштоп турду. Салбуурун фестивалын коргону Япония, Америка, Нарвегия, Австрия, Улуу британия жана Россиядан меймандар келишкен. Таластан жети тайган алынып келинген. Асыл тукум Кыргыз тайгандарын бакканына он беш жыл болгонун айткан Канат Тажыканов деген адам, тайгандарды карышкырга, тулкуго, салаарын айткан. Мергенчилик, мунушкордук, саяпкердик онордун бары кыргыздын турмуш тиричилигине, тыгыз байланышып келген. Ал кочмон цивилизациясынын айрылгыс бир болугу. Жаш муундарга спорттун туру катары жайылтып онуктуруу кажет. Орто Аазия аймагы боюнча асыл тукум кулукторду багып остуруп алдыга чыккан да ушул Тон районундагы «Айкол» жылкы чарбасы. Андан асырап чыгараган жорголордун алды бакан ээсине ушул сыяктуу мелдештерден коптогон жеништерди алып берген.

Ушул сыяктуу Кыгыздын улуттук оюндарын жакшылап онуктуруп, чет элдиктерди озубузго тартып ушул оюндардын турлору менен тааныштрып корсок алар биздин бул оюндарыбызды кызыгуу менен коруп, алар кийинки жылдары оздорунун досторун, туугандарын алып келиши толук мумкун анткени мындай оюндар алар учун жанылык деп ойлойм.

Тоо туризми жана альпинизм:

Кыргызстан Чыгыш жарым шардагы эн чон материк Евразиянын борбордук болугунон орун алып, анын аймагы Евразияны Атлантика океанынан Тынч океанга чейин курчаган кендик боюнча созулган эбегейсиз зор тоо системаларынын тундук жагынын чет жакасын ээлейт. Кыргызстан ээлеген аймактан тундукто карай бийик тоолор жапыздап, Казакстандын боксо тоолоруна жана андан ары Батыш Сибирдин туздугуно отот. Туштукту карай тоолордун бийиктиги улам артып, Памир, Киндикуштун чыгышы, Кара- Корум, Тибет жана Гималайдын батышы аркылу Индостан жарым аралынын туздугуно чыгат. Тянь-Шань тоо системасы батыштан чыгышка карай 2450 километрге созулган борбордук Азиядагы ири тоо системасы. Памир Алай тоо системасынын тундук болугун да Кыргызстан ээлейт. Какшаал тоо тизмеги Хан-Тенир тоо тоомунун туштук батыш болугун ээлейт. Какшаал тоосунун эн бийик жери айтылуу Жениш чокусу -7439 м Чон-Алай тоолорунун (Ленин чокусу) бийиктиги 7137м, Кан-Тоо (Хан-Тенир ) -6995 м Алай тоолорунун эн бийик жери 5539 м, Алай-Куу -4754 т, Сары-Жаз -5816 т, Нарын тоо -4499м, Фергана тоолору 4893, Кыргыз Ала-Тоосу (Аламудун ) 4865, кунгой Ала-Тоо -4470, булар республикада тоо туризмин жана альпинизмди онуктуруудо дуйнолук мааниге ээ. Кыргызстандын белгилуу географтарынын маалыматы боюнча республиканын аймагында аянты 0,1 чарчы километрден жогору болгон 6516 монгу катталган. Алардын ээлеп турган аянты 8047,8 чарчы километр башкача айтканда республиканын жалпы аянтынын 4 пайызын ээлейт. Кыргызстан аймагында жайгашкан республикалык маанидеги «Тянь-Шань », «Ала-Арча», «Лейлек», «Дружба», «Ала-Тоо», «Алай», жана эл аралык масштабдагы «Памир» альплагери жылына 2000 альпинистти кабыл алуга жарамдуу. Бирок алардын кубаттуулугу жеткиликтуу пайдаланылбай калууда. Кыргыз республикасынын белгилуу географ-илимпоздорунун жана альпинизм боюнча адисттердин пикири боюнча Кыргызстандын аймагында келечекте азыркы бар альплагерлерди кенейтип, жакшыртып жана талапка ылайык жаныларын куруу аркылуу альпинистердин олуттуу эки борборун калыптандыруу керек. Алардын бирин борбордук Тянь-Шаньдын Хан-тенир, Жениш чокуларынын аймагына топтоштурса, келечекте жылына чет олколук беш мин альпинистти тейлоого жеткируу менен, жыл сайын 8 милион доллар киреше алууга толук мумкунчулук болот. Мурда альпинисттер буткул Советтер союзунан клуучу. Союз жоюлгандан кийин дымы чыкпай, Кыргызстандын бийик чокулары, кооз капчыгайлары бош калды. Бирок Кыргызстан эгемендуу олко болгону альпинизм боюнча нормативдуу укуктук актылар иштелип чыгып, жеке менчик фирмалар пайда болуп, ал чойрону тейлей баштады. Дуйнолук рынокко Кыргызстандын типтик чокулары, аскасы, асман тиреген Ала-Тоолору, токойлору, колдору, туптунук суулары таштан-ташка урунуп, бийик аскалардан кулап тушуп, озунчо бир симфония чалышы реклама болуп жетти. Натыйжада, 1996-жылы алыскы чет олколордон Кыргызстанга келген альпинисттердин жана тоо туристтеринин саны 2000ге жакын болду. Ал эми 1997-жылы Кыргызстанга 3000ден ашык альпинисттер жана тоо туристтери келишип, 20 кундон болушуп, жаратылышыбызга суктанып, элибизди, кымызыбызды, боз уйлорубузду, улуттук тамак ашыбызды корушуп, музвкалык маданиятыбызды, улуттук оюндарыбыз, каада салтыбыз менен таанышып 3 милион АКШ долларын таштап кетишти. 900дон ашык альпинисттер жана туристтер альпинисттик, туристтик зоналарда болушуп, республиканын бюджетине 10 мин доллардан ашык каражат алып келишти.
Ат туризми:

«Ат адамдын канаты» дешет кыргыздар. Адамга жакын эти кымызы дары Аккула, Тайтору, деген тулпарлар Айкол Манаска, Семетейге канат болгон. Кыргыз эли кочмон болуп, кылымдардан кылымга ат менен жургон, анны жанындай коргон. Ат-адамдын жолжошу досу. Кыргыз элинин эпосторундагы баатырлардын аттары алардын биринчи жардамчылары болушкан. Бугунку куну да, атом жана планетарлар аралык ракеталардын кылымында ат адамга ишенимдуу кызмат кылып жатат. Элибиз жылкыны дайыма сыйлап, кастарлап келет. Ал эми ондурушто болсо, бугун дыйкан чарбасы атты арабага, трашманкага чегип алып, бээсин байлап, кымызын ичип, малын багып, тоодон того, жайлоого, кыштоого кочуп иштерин бутуруп жатпайбы.

Мына ушундай абройу бар жылкыны ат туризмине пайдаланып, валюта алууга аракеттер болду. Айрыкча Апаз Жумагулов окмоттун башында турганда кыргыздын улуттук туризминин онугушу учун коп куч жумшады. Анын Кыргыз туризминин бекем фундаментин куруп кеткендигин эч качан унутпашыбыз керек. Ат спорту боюнча федерация тузуп, озу козомолдоду. Окмоттун жыйындарында туризм боюнча эн коп маселелер каралды. Анын ичинде айыл чарбасынын жетишкендиктеринин республикалык коргозмосундогу ат спортун онуктуруу, комокчу чарбада аттарды остуруу, аттарлын тукумун жакшыртуу, биздин республикага кайсы жылкынын тукуму керек жана башка ушул сыяктуу маселелер. Ысык-Кол районундагы №54 жылкы заводунан баштап, жылкысы бар колхоз, совхоздордун баарын туристтик уюмдарга бекитип, жооптуу адамдарды коюп, Чолпон-Атадагы, Бишкектеги ат майдандарын ремонттотуп, Ош, Ысык-Кол облаткомдоруна , мамлеккеттик агропромго ат туризминин базаларын тузууго жер болуп берууну тапшырган. Мамлеккеттик пландоо комитетине ат туризминин обьектилерин, базаларын тузууго курулуш материялдарын берууну тапшырган. Ат прокат пунктарын, ат минууго манеждерди, ат бага турган жайларды куруу, жаш, жаны туристтерди атка минууну, бастырууну уйротуу, ижарага аттарды алуу ж.б коп маселелер каралып, Ысык-Кол, Ош областарынын туристтик уюмдарында ат туризминин маршруттары даярдалып, алгачкы туристтик топтор ат минип чыга башташкан. Ээр токум, боз уй, фаетон чаналарды даярдоого кам коргон. Эл чарбасынын жетишкендиктеринин республикалык коргозмосунон жана республикалык профсоюз федерациясынын ВДФСО уюмуна ат спрот мектебин уюштуруу тапшырылып, каражат болунуп, имарат курула баштап, иши жолго салынып калган. Аламудун районундагы Ленин атындагы колхозго асыл тукум жылкылар берилип, аларды АКШ долларларына сатуу жонундогу маселелер чечилегн. Асыл тукум жылкылардын ауксионун ачып, сатуу когозмосу уюштурлган. Андай иш чаралар элдик музыка, концерттер менен коштолуп, эл ошол жерде эс алып, шаардыктар кызыгып, атка акча толоп мине башташкан эле. Ат туризми, ижара прокат инструкторлор дайындалып, туристтер ат минууну уйроно баштаган. Аламудун районундагы Орто-Сай, Чон-Арык, Аламудун капчыгайы, Чун-Курчак жайлоосунда, Ала-Арча жаратылыш паркында бир сааттык бир же бир нече кундук ат маршруту уюштурулган. Мамлеккеттик теле корсотуудо, радиодо рекламаларды уюштурган. Ат туризми Кыргызстандын улуттук туристтик кыймылынын ажырагыс болугу болуп эсептелет. Элибиз атка жакын, каныбызда бар, ага кызыгышат. Чет олколуктор деле буга абдан кызыгып турат, бирок башкы маселе бул ишти талапка жараша уюштурууда гана калды.

Кыргызстанда биринчи ат туризми кочмон элдин тарыхы менен бирге жаралган. Кыргыз баласы туулгандан эле ат менен жургон, ат туризмин билген. Ат чапкан, жорго салдырган, тыйын энмей, кыз куумай ойношкоон. Документалдуу биринчи ат туризми Ош областынын Ош турбазасынын «Алгабас» турприютунда областык туризм кенешинин торогасы Султанов Дадан Султановичтин жетекчилиги астында башталган. Ош шаарынын интеллигенциясы, чет олколуктор, Тажикистанга, Озбекстанга, Памир жолу менен кетип бара жаткандар ал жерден кымыз, чай ичип, кыргыздын улуттук тамактарынын даамын татып,ат минип, демалыш кундорундо эс алышкан. Экинчи ат туризми Ысык-Кол областынын Байсоорун турбазасында Ананеводо уюшулган. Ага чейин Чолпон-Ата иподромунда, №54 жылкы заводунда азыраак, плансыз туризм болгон. Меймандар келгенде манежде, ат майданында прокатка алы пат минишкен, анчылыкка чыгышкан. Бирок официалдуу иш Ананеводо болгон. Инструкторлор даярдалып,маршруттар тузулуп, жаныдан иш башталган. Эн башкысы ал туристтик уюмдарда компетенттуу адамдар болгон, кандай уюштурууну билишкен. Оздорунун ат байлоочу жайы, жылкычысы, тоют базасы болгон, ээр токум менен камсыз кылынган. Алар Орусия Федерациясынын Алтай крайынын «Катун» туристик базасынын, Башкырстандагы «Арский камень» Чувашиядагы «Сурские зори» турбазасынын тажрыйбаларын уйронушкон. Алар менен тыгыз байланыштары, достук катнаштары бар болуучу. Ат туризминин кыскача таарыхы мына ушундай. Эми ал ишканалар, чарбалар жок. Бирок жылкыбыз, рекреациялык байлыгыбыз, адистерибиз бар. Ар бир Кыргыз жана Кыргызстандык жылкынын этин, кымызын жакшы корот эмеспи. Эмне учун илгери биздин ак сакалдарыбыз узак жашашкан, эмне учун дуйного белгилуу офтальмолок М.Ф Федоров дайыма ат минген, Эмне учун А.с Пушкин, С.М Буденный, Г.К Жуков атты суйушкон. Маршрут боюнча жайлоодо, таза абада, туристтик журушто, ат минип журуу активдуу эс алуу саякатына толук жооп берет; ал адамдын буткул булчундарына жана ички органдарына таасир берип, баарын кыймылга келтирет жана канн тамырларынын баарын активдуу иштетет. Атка дайыма минип жургон чабандын, малчынын, геолоктун, чек арачы аскердин, токойчунун, ден соолугу башкалар менен салыштырмалуу такыр башка.Демек ат, ат туризми эн пайдалуу экен. Ден соолук булл маселенин бир гана жагы. Экинчиси иш орундарын тузот, каражат алып келет, туризм эл чарбасынын бир тармагы, ошол тармакта дагы бир жаны тур кошулат. Айрыкча борбор калаабыз Бишкектин айланасында ушул ишти уюштурсак жакшы болмок,. Чет олколук коп меймандар шаарыбызда турат, алар алтынчы, демалыш кундору ат мингенден качпайт го деп ойлойбуз. Ошондой эле Ысык-Кол областынын Чолпон-Ата шаарында, Ош областынын Ош, Жалал-Абад областынын Жалал-Абад шаарында, алардын айланасында мурдакы чарбаларда уюштурууну тиешелуу уюмдар ойлонуп корсо да болмок. Биздин олко тоолуу богондуктан ат менен журуу тоолого ат менен чыгуу бул бир четинен ынгайлуу бир четинен адамга кандайдыр бир рахат тартуулайт. Транспорт бара албаган жерлерге ат менен бару бул жакшы нерсе ошондуктан биз чет элден келген туристтерди ат менен кыдыртып коргозссок биздин адам буту баспаган жерлерге чейин барып биздин кооз жерлерибизди коруп озулоруно табияттын сырын ачкандай рахат алып эс алып кетип турмак. Азыркы кезде ат туризминин атайын базалары анча коп болбосо да жайлоолордо жергиликтуу эл барган туристтерди тосуп алып аттарын берип жада калса аларды коштоп барып жер коргозуп, кыдыртып келип озулоруно киреше алып келип жаткандыгы белгилуу.

Кыргызстандын туризминин келечектуу багыттары.

Кыргызстан туризм боюнча чон келечеги бар олко. Анын кол тийбеген кооз жаратылышы элибиздин каада-салттары, урпадаттары. Кочмондор маданияты, меймандостугу Улуу Жибек жолундагы эстеликтер анны далилдеп турат. Туризмдм онуктуруунун 2010-жылга чейинки программасында анын келечектуу турлору болунуп корсотулгон.

А)муштуу окуяларга байланышкан тоо туризми жана альпинизм. Азыркы мезгилде дуйнодогу туристтерди эн алыскы жерлер, бийик тоолор, терен колдор, кызыктырат, алардын романтакасы ошол. Андыктан Кыргызстандын туроператорлору, фирмалары, чет олко менен бириккен уюмдар ошол талаптарды жакшы билип, ага жараша турпродуктаны даярдоолору зарыл. Келечекте Кыргыз туризминин алдында башталган тоо туризмин калыптандырып, дуйнодогу булл багыттагы жанылыктарды оздоштуруп, элибиздин руп-адат, каада салттарына туура келген багытта оркундотконубуз он. Кыргызстанда бул туризмдин ресурстук потенциялы кучтуу. 7000метрлик атактуу чокулар, тан калаарлык ункурлор, дарыялар, колдор, тоолордогу кооз ландшафтар, аларга жоо техникаларды пайдалануу менен ат менен чыгууга болот. Тик учак болсо андан жакшы болмок. Тренинг уюштура турган боксо тоолор абдан ынгайлуу жана таза аба, андан баардык ороон корунуп турат. Кыргызстандын климаттык шарттары, физика, географиялык мунозу, геологиялык тузулушу, жана релефи кышкы туризмдин турлорун онуктурууго шарт тузот. Анын аймагында бугунку кундо 20-дан ашык тоо лыжа баазалары, курорттор, альпинизм, муз тебуучу аянттар пайда болду мында чон келечек бар.

Б) Кыргызстанда экинчи келечектуу туризм Улуу Жибек жолундагы туримз болуп саналат. Бул 15кылым жашаган Кербен –соода жолу чыгыш менен батышты кошуп турган. Ал биздин эрага чейинки кылымда Кытайда башталып, Рим империясынын борборуна чейин барган. Анын аралыгы 7000 километрди тузгон. Бул жол менен ташылган товардын негизгиси Кытай жибеги болгон. Ошондуктан ал континенттер аралык сода жолу деп аталган. Бул жолдо коп эл, маданият жаралып, улуу державалар пайда болуп, уланып соода борборлору гулдоп жана жоголуп, империялардын борборлору ураган. Улуу Жибек жолундагы кербен маршруттарынын ортосундагы пункттар коп жолу алмашылып, Чыгш-Батыш жана кайра келуу негизги багыттары озгоргон эмес. Бирок бийик Тянь-Шань жана Памир тоолорундагы жаратылыш географиялык шарттарга байланыштуу жуздогон жылдар бою эч озгоруусуз сакталып келген. Кыргызстандын географиялык абалы Улуу-Жибек Жолунда анын маанилуу ордун аныктайт. Айрыкча орун Кыргызстандын туштугунун башкы шары Ошко таандык болгон. Ал озунун ото ынгайлуу жерге жайгашкандыгы менен миндеген жылдар бою башкы Жибек багытында Фергана ороонунон Кашкарга баруучу пункт болуп турган. Улуу Жибек Жолунун доору Манастын жергесинде ошол мезгилдеги коп эстеликтерди калтырган. Улуу Жибек Жолу доорундагы Баласагун шары азыркы Токмоктун туштук жагында 12км жайгашкан. Баласагун шары 9 ,10 кылымдарда пада болуп, 11 кылымда караханид каганатынын тундук борбору болуп турган. Илгерки Баласагун шаарынын урандысынан 6км жерде «Бурана » тарыхый маданий зонасы орун алган. Анын эн сонун минарети жана эки катар коргонуучу дубалдары бар. Азыр маданияттын осушу менен ал Улуу Жибек Жолу деген мурдагы маанисин жоготуп , туристтик деген жаны мааниге ээ болгон. Кыргызстандагы ал доордогу сакталып калган эстеликтерге томонкулорду кошууга болот: Озгон шаарындагы тарыхый архитектуралык комплекс, Жалал-Абад обласындагы Шах-Фазиль мовзолейи, Нарын областындагы Таш-Рабат Кербен-сарайы, ошондой эле Талас областындагы жалпы элге белгилуу, мыкты эстелик Манастын кумбозу.

В) Курорттук –рекреациялык туризм.

Бул Кыргызстандын маанилуу, онуккон туризми. Азыр Ысык-Колдогу рекреациялык жайлардын баары менчиктештирилген. Азырынча 180 дей курорт, пансионат, санаториялар. Дан соолукту чындоочу, спорттук борборлор, эс алуу уйлору тейлеп жатат. Жеке сектор дагы кулачын кенен жайууда. Ал оьектилерде туристтер эс алышат, ден соолуктарын чындашат. Ресурстук базалары кол тийбеген жаратылыш, таза тоо абасы, мунун бары туристер учун экологиялык жактан таза жана тиру жаратылыш болуп саналат. Рекреация эс алуу жана эмгек процесинде сарпталган адамдын кубатын калыбына келтируу. Ал эми Ычык-Колдун рекреациялык ресурсу булл озгочо климат, жаратылыш обьектилери жана пейзаж, колдун балык жана осумбуктор ресурсу, мейманканалар жана турбазалар, эс алуу уйлору жана коомдук тамактануу жайлары, транспорт, минералдуу суулар, жана дары баткактар.

Г) Экологиялык туризм.

Республикада 72 жаратылышты коргоо обьектиси, анын ичинде 3 улуттук жаратылыш паркы, 6 озгочо корголуучу жай (заповедник корук) 49 убактылуу корголуучу аймактар (заказник), анын ичинен 10 токойчулук-анчылык, 2 комплекстуу, 22 ботаникалык, 18 геологиялык жайлалр бар. Мунун бары экологиялык туризмди онуктуруунун материялдык баазалары болуп эсептелет.

Чет олколлук туристтерге республикада саякат жасоонун моонотун узартууга боло турганын жана атайын уюштурулган кошумча программаларды сунуш кыла тургандыгын билдируу керек. Ал продуктулар жайлоо туризми, бийик тоодон лыжа менен тушуу, дем алуу органдарын дарылоо Кочкордун жанында Чон-Туз ункурундо, дарылоо, тоолордо анчылык, балык кармоо, дары чопторду жыйноо. Кыргызстанда сувенерлик индустриянын элдик прикладдык искуствосунун, тарыхый жана азыркы замандын архитектурасынын туризминин чон потенциялы бар. Кыскасы бул республикадагы туризмдин жаны туру жогорудагы коруктарга негизинен осумдуктор менен жаныбарларды коргоону камсыз кылуу, алар боюнча илимий иштерди жургузуу, баалуу осумдуктор, же тукуму узулуп бара жаткан жаныбарлардын турлорун кайра калыбына келтируу маселелери турат. Кыргызстанадагы ушул иштердин бары аткарылып эки тарапта пайда алып келиши керек анткени биз ошол осумдукторду, жаныбарларды, жана дары сууларыбызды, дары баткактарды азайтпай сактап калу менен бирге туристерди да ушул байлыктарыбыз менен озубузго тарта алабыз эгерде ушул байлыктарыбыз азайып же жок болуп кете турган болсо биздин олкого кызыга турган туристердин саны азайып кетиши толук мумкун. Кыргызстандын ар бир жери озунчо бир сыр берип турат жана андагы жашаган жаныбарлары, осумдуктору майда жаныбарлары да табиятты кооздоп турат ушул байлыктарыбызды сактап калуунун жолдору коп Мисалы; экологиялык туризмди онуктурсок жана коруктарды кобойтсок ушул жаныбрларды, осумдукторду туристтер учун биздин олкобуздун кооздгу учун колдонсок, ото жакшы болмок.Республикада туризмди онуктуруунун маанилуу иштеринин бири бул кадрларды даярдоо программасы. Биринчи кезекте туристтерди туздон-туз тейлоочу жумушчу кадрларды лицейлерде, орто звенодогу кадрларды колледждерде, атайын уюшулган институт, университеттерде, туристтик академияда жетекчи кадрларды даярдоо.

Кыргызстанда Туризм. Кыргызстандын туристтик ресурстарын, туризм менен эс алуунун колдо турган инфраструктурасын жана объекттерин эске алуу менен туризмдин төмөндөгүдөй түрлөрүн: Улуу жибек жолунун негизги багыттары боюнча өтүүчү рекреациялык, эл аралык, Дүйнөлүк туристтик уюмдун жана ЮНЕСКОнун «Жибек жолу» биргелешкен долбоорунун чегинде тобекелдүү (альпинизм, тоо туризми, рафтинг, спелеология, тоо лыжасы, аңчылык, экотуризм ж. б.), анын ичинде аңчылык туризмин өнүктүрүүгө басым жасоо болжолдонууда. Республиканын тоолуу мүнөзүнө ылайык, туристтик сунуштун маанилүү бөлүгү капиталдык чоң салымдарды талап кылбаган жана чет өлкөлүктөргө кеңири тараган тобокелдүү туризм болуп эсептелет. Алардын бири 2003-ж. июнь айында Кыргызстандын жерлери аркылуу өткөрүлгөн экстремалдык жарышынын 14 чет өлкөнүн топтору «Рейд Голуаз» аттуу дүйнөлүк чемпионаты болуп саналат. Туризмдин ушундай түрлөрүн өнүктүрүү үчүн келүүчүлөргө чек коюлган атайын аймактар –альпинистик-туристтик зоналар негиз болуп берүүгө тийиш, аларда туризмдин тобокелдүү түрүн өнүктүрүү үчүн таяныч түйүндөр жайгаштырылат.

Кыргызстанда Туризм. Кыргызстандын туристтик ресурстарын, туризм менен эс алуунун колдо турган инфраструктурасын жана объекттерин эске алуу менен туризмдин төмөндөгүдөй түрлөрүн: Улуу жибек жолунун негизги багыттары боюнча өтүүчү рекреациялык, эл аралык, Дүйнөлүк туристтик уюмдун жана ЮНЕСКОнун «Жибек жолу» биргелешкен долбоорунун чегинде тобекелдүү (альпинизм, тоо туризми, рафтинг, спелеология, тоо лыжасы, аңчылык, экотуризм ж. б.), анын ичинде аңчылык туризмин өнүктүрүүгө басым жасоо болжолдонууда. Республиканын тоолуу мүнөзүнө ылайык, туристтик сунуштун маанилүү бөлүгү капиталдык чоң салымдарды талап кылбаган жана чет өлкөлүктөргө кеңири тараган тобокелдүү туризм болуп эсептелет. Алардын бири 2003-ж. июнь айында Кыргызстандын жерлери аркылуу өткөрүлгөн экстремалдык жарышынын 14 чет өлкөнүн топтору «Рейд Голуаз» аттуу дүйнөлүк чемпионаты болуп саналат. Туризмдин ушундай түрлөрүн өнүктүрүү үчүн келүүчүлөргө чек коюлган атайын аймактар –альпинистик-туристтик зоналар негиз болуп берүүгө тийиш, аларда туризмдин тобокелдүү түрүн өнүктүрүү үчүн таяныч түйүндөр жайгаштырылат

. Республиканын тоолуу мүнөзүнө ылайык, туристтик сунуштун маанилүү бөлүгү капиталдык чоң салымдарды талап кылбаган жана чет өлкөлүктөргө кеңири тараган тобокелдүү туризм болуп эсептелет. Алардын бири 2003-ж. июнь айында Кыргызстандын жерлери аркылуу өткөрүлгөн экстремалдык жарышынын 14 чет өлкөнүн топтору «Рейд Голуаз» аттуу дүйнөлүк чемпионаты болуп саналат. Туризмдин ушундай түрлөрүн өнүктүрүү үчүн келүүчүлөргө чек коюлган атайын аймактар –альпинистик-туристтик зоналар негиз болуп берүүгө тийиш, аларда туризмдин тобокелдүү түрүн өнүктүрүү үчүн таяныч түйүндөр жайгаштырылат.

Кыргызстанда Туризм. Кыргызстандын туристтик ресурстарын, туризм менен эс алуунун колдо турган инфраструктурасын жана объекттерин эске алуу менен туризмдин төмөндөгүдөй түрлөрүн: Улуу жибек жолунун негизги багыттары боюнча өтүүчү рекреациялык, эл аралык, Дүйнөлүк туристтик уюмдун жана ЮНЕСКОнун «Жибек жолу» биргелешкен долбоорунун чегинде тобекелдүү (альпинизм, тоо туризми, рафтинг, спелеология, тоо лыжасы, аңчылык, экотуризм ж. б.), анын ичинде аңчылык туризмин өнүктүрүүгө басым жасоо болжолдонууда. Республиканын тоолуу мүнөзүнө ылайык, туристтик сунуштун маанилүү бөлүгү капиталдык чоң салымдарды талап кылбаган жана чет өлкөлүктөргө кеңири тараган тобокелдүү туризм болуп эсептелет. Алардын бири 2003-ж. июнь айында Кыргызстандын жерлери аркылуу өткөрүлгөн экстремалдык жарышынын 14 чет өлкөнүн топтору «Рейд Голуаз» аттуу дүйнөлүк чемпионаты болуп саналат. Туризмдин ушундай түрлөрүн өнүктүрүү үчүн келүүчүлөргө чек коюлган атайын аймактар –альпинистик-туристтик зоналар негиз болуп берүүгө тийиш, аларда туризмдин тобокелдүү түрүн өнүктүрүү үчүн таяныч түйүндөр жайгаштырылат.

Лжжжьдд

Туризм жана экология

Жыйырманчы кылымдын аяк ченинде дуйнолук денгээлде калктын, илим менен техниканын тез осушунон улам чарба тармактарында жаратылыш байлыктарынын ар кыл турун пайдалануу ото арбып жатат. Мындай корунуш кыргызстандын жаратылыш ресурстарын керектоого да толук тиешелуу. Табигый байлыктарды экстенсивдуу ыкмада коромжу пайдалануу экономикалык, жана экологиялык жактан дагы базар мамилелеринин шартында толук жарамсыз калпыс экендиги азыр толук ашкереленип олтурат. Андыктан эл чарба тармактарына жаратылыштын бут байлыктарындай эле рекреация ресурстарын керектоодо интенсивдуу ыкмага толук отуу, сарамжалдоо аркылуу уномдуу пайдалануу, айлана чойрону таза сактоонун экономикалык ыкмасына толук отуу иши тигил же бул олчомдо жургузулуп жатат. Ушундан улам табигый кооз жерлерди, рекреация курорт ресурстарын туризм индустриясын калыптандырууга чегеруу жана айлана чойрону коргоо республиканын жаратылыш комплексин сарамжалдуу пайдалануу маселесинин олуттуу бир болугуно айланууда. Ырас туризм тармактары жаратылышка тийгизген терс таасиринин олчому жагынан онор жай, айыл чарба, транспорт комплекстерине тен келбейт. Бирок туризм индустриясын калыптандырууда экологиянын тигил же бул олуттуу, кыйла эмгек жумшап иштоону талап кылган маселелери келип чыгат. Анткени курорт эс алуу, альпинизм жайларын салууда турист маршруттарын калыптандырууда жаратылышка турдуу олчомдо, кобунчосу терс таасирин тийгизет. Андыктан ал региондун туризм тармактарынын озгочолугун жер шартына ынгайлай алдын ала иликтоо аркылуу турдуу калпыстыктан арылууга, табигатты жакшыртууга тиешелуу чаралар корулот. Жаратылыш рекреация байлыктарын оздоштуруудо калпыс огой мамиленин ылдамдашынын кесепетинен улам милиондогон жылдардын ичинде акырындык менен калыптанган экосистеманын турдуу элементтерине олуттуу доо кетирип, келечекте тилекке каршы, ушундай терс корунуштун куч алуусу кучой тургандыгын атайын илимий иликтоолор да толук ырастап жатат.