Алтай Республиканын ÿредÿ, билим ле jашöскÿрим политиканын министерствозы,
«Шабалин аймак» муниципал тöзöлмöнин ÿредÿ бöлÿги,
Муниципал бюджет ÿредÿлик учреждение «Чичке – Чаргынын тöс текши ÿредÿлÿ школы»
Öчöмик ижемjи берген сакылта… («Улдалар jуртаган Улаган» деп бичик аайынча).
Тургузаачызы: Тыдыкова Л.А.,
алтай тил ле
литературанын ÿредÿчизи, МБŸУ
«Чичке – Чаргынын тöс текши
ÿредÿлÿ школы»
Чичке – Чаргы, 2016 jыл
«Улдалар jуртаган Улаган»… Бу бичикте Наталья Николаевна Санинанын jакшынак баштанкайыла Улаган аймактын ÿренчиктеринин jууган материалдары салылган. Иш öткÿрилгенинен бери тоолу jыл öдö берди, jе бу неден де баалу ла агару иш. Калганчы öйдö ФГОС – тын амадуларынын бир канчазы ÿредÿ jетирÿни шиндеер, талдаар, бойынын кöрÿм – шÿÿлтезин чыгарар айалга тöзööри болуп jат. Ÿренчиктерди тöрöлчи кÿÿн – санаалу, jÿрÿмде ичкери алтамду болорын некейт. Балдар урокто эмес иште танынан иштеер, ишти тöзöп лö öткÿрип билери база учурлу. Айдарда, Наталья Николаевнанын бу öткÿрген ижи öйлö тен алтап барган деп айтсабыс, бир де jастыра болбос. Öзÿп jаткан ÿйени бойынын тöрöл тилиле албатынын jуу öйинде кÿÿн – санаазын, jÿрÿмин кöргÿзерге амадаган. Иште турушкан балдар бичимелдерди шиндеп, бойынын кÿÿнин, ич кöрÿмин jетирген. Бу статьяларды бичиген кажы ла автор тöс геройдын эткен керектериле оморкоп, олордын ады – jолын ÿргÿлjикке арттырарына иженген.
Политикалык jанынан репрессиялардын öйи, Ада – Тöрöл учун Улу jуу… Бу jылдар Тöрöлистин кажы ла билезин кыйа öтпöгöн. «Улдалар jуртаган Улаган» деп бичикте кöп саба эске алыныштар Ада – Тöрöл учун Улу jууга да учурлалган болзо, jе олордын ортозында тоолу статьяда политический jанынан актуга бурулаткандардын салымы кызыл чийÿле öдÿп калган. Темдектезе: «Алтайында адынын тибирти торгулып арткан» Санин В.К., Санина Лилия, «Jенÿни аттын ÿстинде уткыган» Конушева Даша, «Кÿч öйлöрди öткÿре» Чалчиков Айсур, «Jуудан арткан каргандарысты кичеейли» Чалчиков Айсур, «Эjелер, энелер, jааналар тöс арга болгон» Чулчушев И., «Уур – кÿчтерди jенген кижи» Бадыкин А., «Ол Ленинградты jайымдаарында турушкан» Белеев В., «Jуруктан биленин тÿÿкизиле таныжып…» Токоекова М., «Jенÿ экелген таайларыс» Казакпаева Р., «Эки салым» Самалова В.
1937 – чи jылдар Арасей орооннын тÿÿкизинде ле албатызынын jÿрегинде анылу ис артырып койгон. Бу коркышту jылдарда кандый ла кижини jамандап – каралап, айдап, кату эжикке отургызар jан ээленген. Ол «jан» кемге де килебеген: угы – тöзин де аjаруга албаган, албатыга jеткен быйанына да кöрбöгöн. Карамы jок кырышка jаныс ла jайымын jылыйткан ла айдуларда бурузы jоктон аттырткандар ла öлтÿрткендер кирген эмес, анайда ок бойлорынын ада – энелеринен, эш – нöкöрлöринен, карындаштарынан ла эjе – сыйындарынан, jуучыл нöкöрлöринен ле наjыларынан албан – кÿчле мойношкон улустар база jоголтуга киргендер. Бистин Алтайыстан канча кире албаты – jон айдаттырган ла кырдырткан, чике тоозын кем де билбес…Ненин учун «албатынын öштÿзи»? Темдектезе «Алтайында адынын тибирти торгулып арткан» деп стаьяда бу öй керегинде мынайда бичилет: «…37 jыл келген. Тÿÿкиде эн ле коркышту, казыр jылдардын бирÿзи улдамнын билезин туура öтпöгöн. Кичÿ изÿ айдын 27 – чи кÿнинде улдамды «контр» дейле, айдаарга келгилеген…Кийнинде улдас Уралдын тайгаларында агаш ижинде болуп, анда öлгöни керегинде айдуда кожо болгон Боделуков деп кижи айдып келген эмтир…». «Jенÿни аттын ÿстинде уткыган» деп статьяда бичилгени «Орооныста 30 – чы jылдар… Бай – кулактадып, албатынын öштÿзи деп буруладып, канча кижи актуга айдатпаган. Тайдамды азырап – чыдаткан кару эjези, Анна, аргалу – чакту кижиге барган. Бай кижидин келди деп, оны, jаш балалу кижини, кожо айдагылаган. Тöрööндöри ого мен öскÿс öскöн кижи деп айдынып артып кал деп айдарда, олордын сöзине кирбеген. «Барган jуртымнан, кару эш – нöкöримнен артпазым» деп айдып, актуга барааткан эжиле, jаш балазын кучактанып, jÿре берген…Jаан эjези качан бирде jанып келер деп тегин – калас иженген…». Буруны илезине чыгаратан шылунын эп – сÿмелерине прокурордын чындык шинжÿзи jок болгонын тузаланып, кöп лö сабазында шыладып турган улусты «бурузын акту jÿрегинен бойына алынганы керегинде» ажындыра белетеп салган протоколдорго кол салдыртып, бойлорын ла öскö дö улусты акту jерге бурулаарында jедип алып тургандар. «Кÿч öйлöрди öткÿре» деп статьяда мынайда бичилет: «Ол öйдö мынан кöп лö улус апарган. Кемизи де кайра jанбаган. Эмди угуп jÿрер болзо, апарала бойлорына орозын кастырала, оронын кырына тургузала, ончозын бир уунда кöп солдаттар аткылап ийип турган болтыр…Кезигин öрö заставада ээн складка канча кÿнге курсак бербей апарар. Мылтыкту солдаттар каруулдар. Ол застава деп jерге тирÿ неме jууктатпас, ол улусты тÿн ичиле улустан jажырып апарар. Jе коркышту ла кижи айдып болбос öйлöр болгон…Бис кöргöн кыйын – шыраны эмдиги бала – барка качан да кöрбöйтöн лö болзо деп, Алтай jерге, Агару Кудайга бажырып jÿрÿп турбай база...».
Албатыны каралаган шылтак сок ло jаныс: «Контрреволюционный националистический jаннын члендери jуу – jепселдÿ тÿймеен кöдÿрип, совет jанды антарып, Тулу Алтайды совет Арасей ороонынан айрыырга амадап jат.» Тегин албатыга мыны ондоорго кÿч болгон.
Репрессиялардын ла jуунын кату jылдарында, ÿй улус уур – кÿчтерди öдÿп чыгарга ла jенÿни jууктадарга, кандый ла иш бÿдÿргендер. Темдектезе «Эjелер, энелер, jааналар тöс арга болгон» деп стаьяда бичлгени кижинин куйка бажын jимиредер. Бу бичимел Россиянын ат нерелÿ jурукчызы Игнатий Иванович Ортонуловтын энези Мария Петровнага учурлалган. Мария Петровна эчкичи ле сарлыкчынын jенил эмес ижин бÿдÿрген. Бу кижинин чыдамкайын, jана баспазын, неден де коркыбазын ла эпчилин мындый jолдыктар керелейт: «…Эртен тура тан jарыгалакта, турдыс ла. «Кажааннын эжигин ач деерде, мен тÿргендеп туруп ачтым ла. Эчкилер кайыр кайалар jаар ууланды. Онон ол кижи будына темир така кийип турарда, мен оны чек кайкап кöрдим. «Така jок кижи jылым кайа jаар чыгып та, онон тÿжÿп те болбос, ого ÿзеери, эчкилерди jаантайын jандырар керек. Олорды кÿнÿн ле jум одордон откорор керек» деп, меге Мария Петровна jартады. Онон кайа jаар чыга берген эчкилердин кийнинен такалу кижи jÿре берди.».
Бистин алтай улус комыдап билбес… Кöп унчукпас…Ол öйдöги jÿрген улустын эске алыныштарын уксан, кандый ла улус болгон, кем де кÿчин кысканбай тÿни – тÿжиле колхозтын ижин иштеген, а кем де кемди де jабарлап саткан, эмезе айдаган ла артып калган бала – барказын jаман кöргöн. Jе канай ла кыйналып jÿрген де болзо, кöп сабазы «Öй андый болгон» деп айдар, ол эмезе «Кудай ла кöргöй оны» дежер.
1937 – 1946 jылдарда болгон кара керектер «Улдалар jуртаган Улаган» деп бичикте тÿÿкинин кезеле чачып болбос бÿги болуп, айдылып калган. Мындый керектер качан да ойто такып jÿрÿмде туштабазын. Улу эрикчелге ле кунукка тул келиндер бастырбазын, öскÿс арткан балдардын кöзинин jажы качан да тöгÿлбезин. Бичиктин учалга сöзинде мынайда бичилет: «1945 jылдын 9 – чы кÿнинен бери албаты – jонго ЭЗЕМ айылдап келген. Эземди бойыла кожо алып jÿргендер кереестер тургускан, келетен ÿйелерге учурлу сöзин айтканандар. Бу бичикте келер ÿйелер jуунын öйин эзедип jÿрзин деп бичигенин база ЭЗЕМ деп ондогор, кару наjылар!ЭЗЕМ, сеге быйаныс!». Политический jанынан актуга бурулаткандарды актаганы керегинде Эземнин ÿч том бичиги чыгарылган. Jе айдаткандардын текши тоозы эмди тургуза чокымдалбаган. Кöп улустын ады – jолдоры бу бичикке кийдирилбеген. Андый да болзо, jÿрÿм мында токтобогон, бу иш улалып ла jат…
Наталья Николаевнанын эткен ижи тузалу. Балдар ÿредÿчизинен кöпкö ÿренип, jÿрÿмде чын тузаланып jÿрер деп аланзу jок. Кружокко jÿрÿп, ÿренчиктердин бÿдÿрген ижинин таскамал учуры сÿрекей jаан:ÿйелер ортодо колбулар ÿзÿлбези; jаанду – jаштуны тооп jÿрери; Тöрöлинин тÿÿкизин терен билери; тöрöл тилиле албатынын jуу öйинде кÿÿн – санаазын, jÿрÿмин кöргÿскени.
Кандый ла уур – кÿчтерди öдöринде öчöмик ижемjи берген сакылта бар…
Ончогорды – эске аладыс.
Кородоп – эске аладыс.
Корогондорго – эзем.
Эзен jÿргендерге – кереес.
Р. Рождественский
496
86 711 
