Открытый урок «Табасаран чIал»

Открытый урок

учителя родного (табасаранского) языка и литературы

Сеидагаевой Светланы Сеидагаевны

на тему:

«Табасаран чIал»

Огни. 2021

ДарснанкIул : Табасаран чIал.

Дарснанметлеб :ЧIалнангьякьнаангъаврикккауб;

чIалнууьрхюрайилишнар;чIалартмишапIбарикансарпирТемирхан Шалбузов.

Дарснангидишат :

1. БицIидартешкилапIуб.

Салам аллейкум.

1. Гъидарсузузккибгъузккундузуз

ГьльбикеУьмаровайинцIарарилан:

«ГьапIриава, йипвушфици

ЙизчIалаьгъюинсанккуни

Хасиятнанлишанмарцци

ВувайизчIал, вартIанккуни».

ГъийиндарсбахшапIурзатабасаранчIалназ.

1. ЦIийидарс :

Сар – сарихъдиулхбанбадали, сар – сарингъавриъахъбанбадалиинсанарсабчIалнииндидулхнуккунду.Гьархалкьдиз чан хусусичIал а.

ИхьхалкьдинчIал-табасаранчIалву.

Вари жил,ин али инсанаризсар – сарингъавриъахъбанбадали,сабуьмумичIалаьгъядидубхьнуккунду. Ихьгьюкуматдиътабасаранар, даргйир, лезгйир, аварар, гъумугъар, лакар, урсар, гуржйир, узбекарва жара чвйирсияшамишшулайихалкьар

чиб – чпингъавриъужудиахъра, фицикидураризваридаризжвуванбабанчIалнангъайриурусчIалрааьгъя.

ИхьфикрарухьуихьчIалнииндиачухъапIуришулхьа. ФикирадруйишваъчIалрашулдар, чIаладруйишваъфикиррашулдар. Дюздиулхбанбадали, дюздификирдапIнуккунду, гьаддизчIалаьгъюдапIнуккунду.

Мялумвуйиси, чIалинсанаринарайиъаьлакьауьбхруэгьемиятлуалатву. ЧIалжвуванфикирмялумапIбаналатву. ЧIалинсанарияратмишгъапIувартIангюрчегкультурайинуьмаратву.

ЧIалгафарикан, гафариканибарйирикан, дурумлуибарйириканвапредложенйириканарайиздуфна. ДураринкюмекнииндисабчIалнииндиулхурайидаринмутмйир, дураринлишнаргьяракатар, кьадарва жара фикрарвагьиссапIбарулупуру. ЧIалнангафар, ибарйир, предложенйирулхбаъчIалнансесерииндивабикIбаъгьярфарииндидюзмишшулавактитура.

Гафар, дураринжюрйир, ибарйир, предложенйирвачIалнансесерчиб – чпихъдисигъдиаьлакьайиъ а. ГьарчIалнаъгафарижмикъанунарииндиарайизгъюравадигишшула. ЧIалнанкъанунарииндидюзмишшулапредложенйирра. ГьарчIалназ чан хусусигафарвапредложенйиирпубанвадюздидикIбанхусусикъанунар а.

Табасаран чIал

гьарсабтерефнаангъюблан – гъюбазбезетмишшула, чан артмишхьпаъхъанаразаандережайихьнагъюра. Иллахьки, дидин лексикааьхиримживахтарихайлиндигишвадевлетлугъабхьну. Морфологияйинваорфографияйинкъайдйир, синтаксисдингъурулушар дюз вуйикъайдйирхура.

Табасаран чIал - мутабасаранмиллетдинчIалву. ГъитабасаранчIалнииндимектебариъурхуб – бикIубгъябгъюра, кIул,индивуйиурхбанпредметсипедколледждиънавузариъкивра, ихьчIалнииндихудожествойинэсерардикIура, газетар, журналар, учебникарважюрбежюрпособйирчапдианадагъура, дид,индиерливареспубликайинрадиойихъанвателевидениейианулхура, халкьдинарайиъбикIубваулхубгъябгъюра.

1932 – пи йисантабасаранчIалнииндиубхуб – бикIубарайизгъюбланкьяляхъ думу артмишапIбиинчIалнанхайлинаьлимар, шаирар, писателарвамялимаргълихнувагьамусранатижалудилихура.

ГьамусузузучвутанишапIузккундизсабнагъилихъди. ДагъустандизчIалариндагъракIуру.

Гьаз? МушваъсумчIурнакьюбдихьначIал а.

СасдарчIаларииндигизафинсанарулхура, сасдариинди - цIиб. Саб гъулаътIандулулхручIаларра а. Аьламатву, гьазмицигъабхьнийкIан?

Дюн, яйиъсарунжарабгьамцибвилаятадар, хъамугьамцигъабшиляхинву.

Дегьзаманйириъхлинццаркайигьяйвниинди,

халкьаризчIалар пай апIури, жилиланпайгъанбарилтIикIуригъахьну. ПайгъамбарДагъустандилантинатIирхурайиган, дугъангьюрбйиринсабпIипIдагъдинкIакIнахъхъабсну, чIябгъюру. ГьюрбйирингъячIябгъюпIипIнахъгагьмудагъдиинди, гагьтмунутаблихъинди, гагьмунутепейииндичIаларадахьузхъюгъру. ГьамциихьхалкьдизгизафчIаларкьисматгъахьну, кIур.

УхьуДагъустандиъсумчIурнакьюбдихьначIалар а гъапнийишра, гьамусрагизафдарииндиулхуритIанадар, дурарихъгьелелигбикIбанчIалхътар. Думу ляхниинаьлимаригизафзегьметзигура. ХъаухьурадупнуккундуихьчIалартмишгъапIдарикансарпиаьлим Темирхан Шалбузовву.

4.ЦIийи дарсмюгькамапIуб:

Биография ТемирханШалбузовдин.

ШиирарЮсуф Базутаевдин « Вардиндевлет » ва

ШамилКъазиевдин « БабанчIал ».

Доклад : « БабанчIал ».

Ашкьваринсюгьбат.

5.Дарснан аьхир:

дарснаннатижа;

бицIидаризкьимат;

хуланляхин.

Темирхан Шалбузов.

Т. Шалбузов 1895 - пи йисанХивгъулаънежбринхизандиъбабкангъахьну. Дугъан гагаШалбуз, учвгъурхурдаршра, илимдихъюкIвхъайир, дидинкьувватлуваликан, уж,валикан хабар айикасвуйи.

Бай сацIибаьхюгъахьиган, дугъанзиреквал, чан яшнаъайидаризхасдарусибфагьумлувалваилимдихьнавуйиаьшкьгъябкъюгагайи думу гъулаъайимистанмектебдизгьаъру.Мектебдиъ думу вахтарибегьемдисавадлумялимарадигъахьундар. АммаурхбахъюкIвхъайибалидушваъвардитIанулихьаьрабчIалаьгъюапIуру, урхуз – бикIуздубгъуру. МектебдианудучIу Темирхан, тюрк чIалрадудубгъну, думу чIалнииндитабасарангъулариъдарсаркивузхъюгъю.

Магьа Советдевиргъафи. Совет гьюкуматдизсавадлуинсанарчарасузлазимдивуйи. Т. Шалбузов

КьасумрингъулаъачмишгъапIумектебдиздиректордигьаъру.Мушваъ думу, бицIидариздарсарракиври,табасарангъуларизцIийимялимаргьязурапIузхъюгъру.ЦIийичIалардугъазцIийиаьгъюваларадагъузшлумяднарсигъахньу. Гьазгъапиштабасарангъулариъ,Дербентдиъ думу чIаларииндидидикIнайикитабарадигъахну. Гьамусаьлимдихьандурариканрамянфяаьткадабгъузшуйи.

СумчIурпийисариДагъустанСовнаркомдиъдагъустанчIаларинмесэлйиргьялапIуригъахьну. ДушваътабасаранчIалихьхалкьдинсабвуйихусусичIалситяйиндарапIригъахьну.

Т.Шалбузовди чан аьлимдустаринкюмекнииндитабасаранчIал жара чIаларизбарабарчIалвуйивалтасдикьгъапIну. ЭгердугъугъацигъапIундайиш, гъираихьчIалнииндиурхуб–бикIубадардигъубзубмумкинвуйи.

Гьадмувахтналанккебгъну, Т. ШалбузовтабасаранчIалнииндикитабар, учебникаргьязурапIузхъюгъну. Дугъутабасаран алфавит вадидинбинайииналдисабпитабасаран« Букварь» яратмишапIуру. Дидхъантина Т. ШалбузовдидюзмишгъапIуучебникар тап ургцIурпийисаризмектебариъишлетмишапIуриимийи.

Т.Шалбузовсарпитабасарантаржумачиравудигъахьну.

Дугъу А. Пушкиндин, М. Лермонтовдин, М. Горькийинвагизаф жарахалкьаринписателаринэсерарихьчIалназилтIикIну. ДидихъдисабсиаьлимдичаврабицIидаризжюрбежюрихтилатар, шиърардикIузхъюгъю. Дугъансабшиир, мумкинву, гъираявабайиз, гагайиз, дадайизкIваиндиимишул.

Гъюнихъ юртхъа, хилиъ – чамах,

КIул, ин ал сабаьхюпIапIах,

Кьюб – шубубхумугъангъвалахъ –

Бахтаварйигъмарччлихъан,яв.

ЮкIвачухъшул, беден явсагъ,

Чру майдан, дамагъсанчагъ.

Хьадилицрухъагъабгъажагъ

Бахтаварйигъар, марччлихъан, яв.

Темирхан ШалбузовихьхалкьсавадлуапIбанбадалигизафзегьметгъизигукасву. ДугъуихьлитературайинчIаланбинадивну, ихь алфавит, сабпи « Букварь » ва жара учебникардюзмишгъапIну. Гъидугъанляхингизафаьлимари, малимаридавамапIура. Гьацивуйигандугъанччвургъирахалкьдинмелзниин ал ва думу даимавудихалкьдинкIваъгъубзиди.