Планирование "Шыдыраа" 1-4 классы

Шыдырааны эге школага ѳѳредири

Эге школага шыдыраага ѳѳредирге, бичии уругларнын аажы-чан талазы-биле ажыл-чорудулгазынга улуг ужур дузалыг; ѳѳренип турар чуулун дурген шингээдип алырынга, кичээнгейлиг болурунга, сактып алырын сайзырадырынга, утпас чоруун быжыглаарынга, быжыг соруктуг, корум-чурумун башкарарынга салдарны чедирер.

Шыдыраа оюну бичи кижиге чогаадыкчы ѳѳрушкуну болгаш сагыш-сеткил талазы-биле кодурлуушкунну шаннаар. Школага шыдырааны ѳѳредирге ѳске эртемнерни шингээдип алырынга дузалыг.

Ниитизи-биле ѳске-даа эртемнер-биле харылзаалыг болур.

Ѳѳреникчилер шыдыраанын кажан, каяа тывылганын, чурт бурузунге эрте-бурунгу уеден бо хунге чедир канчаар сайзырап келгенин билип алыр.

Программада шыдырааны 1-4 класстарга ѳѳредирин киирген. Ол уенин дургузунда ѳѳреникчилер шыдыраа оюнун чедиишкиниг ойнаарынга чедир оюннун кол билиглерин шингээдип алырлар.

Программада ѳѳренир чуулунун кол утказын айыткан болгаш хемчээлин тодараткан.

Оюнга ѳѳредиринин эге чадазы бодун болгаш ѳѳреникчилернин чииги-биле шингээдип алырынга таарымчалыг. Программада кирген темаларнын чижек хуваалдазы база кылдынган.

Неделяда чангыс шак кѳрдунген.

Бирги класска шыдыраа ойнаарынын дурумнерин, чангыс ноянны ударын, оолдарлыг нояннарны ударынын тѳнчу оюннарын ѳѳренири болгаш бодалгалар бодаар.

Ийиги класска оѳѳреникчилер оюннун кол кезээ болур эге кѳъш, тактика болгаш делегей чемпионнары деп эгелерни бир дугаарында ѳѳренир.

3-4 класстарга шыдыраа ойнаарынын янзы- буру аргаларын хандыр ооренир болгаш билип алган чуулдерин ханыладыр.

Ѳѳреникчилернин билиин хынаарынын кол хевирлери: бажынга берген онаалгаларын кууселдези, кичээлдерге айтырыглар, конкурстар, бодалгалар бодаар, практиктиг оюннар болгаш маргылдаа эрттирер.

Чангыс аай программа чокта шыдыраа оюнун ѳѳредири берге,ѳѳредилгенин системазы чок болу бээр болгаш башкыларнын ажылынга улуг шаптараазынны таварыштырар.

Баштай маргылдааны (турнирни) боттарынын аразынга, оон соонда устуку класс ѳѳреникчилери-биле, а шылгаарааннарын школага, кожуунга база республикага чарлаттынган маргылдааларга киириштирер. Маргылдаага уругну сурээдевес кылдыр чоорту ѳѳредир.

Программа. 1 класс

Программада 33 кичээл кирген (неделяда чангыс шак). Бирги класска 6 теманы чыл дургузунда ѳѳренир кылдыр киирген. Кичээлдерде бодаларнын болгаш оолдарнын кожун, оон кужун болгаш чиирин хандыр ооредир. Ооредилгенин баштайгы уезинден эгелеп бодаларнын деннел кужун билген турар кылдыр чанчыктырар. Чижээ: терге аъттан куштуг, а мерзе тергеден куштуг дээн ышкаш.

Чижек темалар:

1. Киирилде. Шыдыраа тѳѳгузу.

2. Шыдыраа холлу. Ак болгаш кара шолдер, горизондаль, вертикаль, диагональ, топ.

3. Шыдыраа фигуралары (бодалары). Ак болгаш кара ноян, мерзе, терге, чаан, аът, оолдар.

4. Фигуранын эге туружу, фигура бурузунун оюн эгезинде турар шѳлдери, « Мерзе бодунун онунге ынак» деп дурум. Эге турушта горизонтальдарнын, вертикальдарнын, диагональдарнын бот-боттарынын аразында харылзаазы.

5. Фигураларнын кожу болгаш чиири. Фигура бурузунун кожеринин болгаш чииринин чуруму. Чиик болгаш аар фигуралар. Терге, аът, теве, мерзе болгаш ноян мурнунун оолдары, эрте халый берген оолду чиири база оолдарнын фигура кылдыр хула бээри.

6. Шыдыраа оюнунун кол сорулгазы. Мат, хайым кыска болгаш узун солуушкун, оон дуруму, чангыс кѳштен удук.

Ѳѳредиглиг оюннар болгаш онаалгалар.

«Шах бе азы шах эвес бе». Коргузуг самбыразынга элээн туруштарны ноян шада турар кылдыр база шада эвес кылдыр салгаш, тодарадыр. Шах дээрин моон сонгаар ынай тыва соске эптии-биле «ша» деп адаары чогумчалыг.

«Шалавыт». Удурланыкчызынын ноянын шалаары негеттинип турар.

«Солчуушкун». Фигураларны ноянны солуур база солуттунмас кылдыр салгаш, ѳѳреникчилерге тодараттырар.

Ѳѳредилге чылынын тончузунде оореникчилер чуну билген алган болурул:

• Шыдыраа хѳлун эки билип алган;

• Фигура бурузу-биле болгаш шупту фигуралар-биле кады шыдыраа дурумун хажытпайн ойнап билир;

• Ойнакчылар аразынга шыдыраа холун шын салып билир;

• Солуп билир;

• Ша чарлаар;

• Маттап билир;

• Бодун чангыс кѳштен удар бодалгалар бодап билир.

Программада кирген темаларнын хуваалдазы

Кичээлдер

Кичээл 1. Киирилде. Шыдыраанын кыска тѳѳгузу. Шыдыраа оюнунун тывылганынын дугайында «Улуг угаанныг кижи» деп тоолчугу чугаа.

Кичээл 2. Шыдыраа хѳлу. Шыдыраа хѳлун нити билип алыры. Ак болгаш кара шѳлдер. Ол шѳлдернин шыдыраа хѳлунде дараалашкаа. Горизондальдыг одуруглар, оларнын саны, шѳлунун саны. Вертикальдыг одуруглар, оларнын саны, шѳлунун саны.

Кичээл 3. Шыдыраа холу. Диагональ. Диагональдарнын горизондальдардан болгаш вертикальдардан ылгалы, диагональда шѳлдернин саны. Улуг ак болгаш кара шолдерлиг диагональдар. Кыска диагональдар. Топ. Топте шолдернин саны.

Кичээл 4. Шыдыраа фигуралары (бодалары). Оолдар, терге, чаан, мерзе, ноян. «Уш чуул эртемниг оол» (тоол). Ак болгаш кара ѳннуг фигуралар.

Кичээл 5. Фигураларнын эге туружу. Оюн мурнунда тургузуп алырынын чуруму. Эге турушта диагональ, горизонталь, вертикальдарнын аразында харылзаазы.

Кичээл 6. Оолдар. Шыдыраа холунде оолдарнын эге туружу. Терге мурнунун, аът мурнунун, теве (чаан) мурнунун, мерзе мурнунун, ноян мурнунун оолдары. Оолдарнын фигураларже шилчий бээри.

Кичээл 7. Оолдар. Фигураларга дегбейн чугле оолдар-биле ойнааш, мурнунда билип алган чуулдерин катаптаар.

Кичээл 8. Терге. Оюн эгезинде шыдыраа холунге турар чери. Тергенин кожу, чиири болгаш кужу.

Кичээл 9. Терге бередиглиг оюн. Чангыс тергеге удур терге. Чангыс терге ийи тергеге удур, ийи терге ийи тергеге удур.

Кичээл 10. Чаан (теве). Оюн эгезинде шыдыраа хѳлунге турар чери, кѳжу болгаш кара шолдуг чааннар. Чангыс оннуг, ангы-ангы оннуг чааннар.

Кичээл 11. Ооредиглиг оюн. Эптиг турушту эжелеп алыры. Бир кош-биле ийи фигураже халдаары. «Дагаа болгаш тараа» деп оюн.

Кичээл 12. Аът. Оюн эгезинде шыдыраа холунге турар чери, кѳжу, чиири, кужу. Аът чиик фигура.

Кичээл 13. Аът. Ѳѳредиглиг оюннар. Эптиг шѳлду ээлээри. Чара шавары (бир кешкеш, ийи боданы чиири). «Дагаа болгаш тараа деп оюн.

Кичээл 14. Мерзе. Шыдыраа холунге турар чери, кѳжу, чиири, кужу. Мерзе аар фигураларга хамааржыр.

Кичээл 15. Мерзе. Ѳѳредиглиг оюннар. «Чара шавары». Мерзе чангыс болгаш ийи тергелерге удур. Мерзе терге болгаш чаанга удур. Мерзе шупту оолдарга удур.

Кичээл 16. Ноян (король). Эге турушта турар чери. Кожу, чиири. Ноянны чип болбас, чиш адаанга арттырып болбас.

Кичээл 17. Ша. Мерзе-биле шалаары, терге, аът, чаан болгаш оол-биле шалаары, шадан камгаланыры.

Кичээл 18. Ша. Ажыдып шалаары. Чара шалаары, ѳѳредиглиг онаалга: «Ажыдып шала», «Чара шала».

Кичээл 19. Оюннун кол сорулгазы. Ноянны удары. Мерзе-биле удары, терге-биле удары, аът, чаан болгаш оолдар-биле удары (чангыс кѳш-биле эн бодун чижектерге кѳргузер).

Кичээл 20. Чангыс кѳштен ударынга бодалгалар. Бодуун чижектер.

Кичээл 21. Элээн хой фигураларлыг болгаш оолдарлыг турда, чангыс кѳштен удары.

Кичээл 22. Ѳѳредиглиг оюннар. Чангыс база ийи терге-биле удары.

Кичээл 23. Ийи чаан-биле ударынга ѳѳредиглиг оюннар.

Кичээл 24. Аът-биле удары, бодуун чижектер.

Кичээл 25. Хайым. Чит. Чит биле хайымнын ылгалы. Чит болурунун чижектери.

Кичээл 26. Шыдыраа партиязы. Шупту фигуралар-биле оюнну эгезинден эгелеп ойнаары. Оюнну ойнап эгелээринин эн бодун аргаларын ажыглап ойнаары. Ноянны солууру.

Кичээл 27. Шыдыраа партиязы. Оюн эгезинде фигураларны сайзырадыры.

Кичээл 28. Шыдыраа партиязы.Фигураларны сайзырадырынга чижек оюннар.

Кичээл 29, 30, 31, 32, 33. Программада кѳрдунген материалдарны катаптаары.

Литература.

1. Голубев А.Н. 744 партии Бобби Фишера. - М.,1993.

2. Линдер В.И.,Линдер И. М. Короли шахматного мира. Большая русская энциклопедия - М., 2000.

3. Журнал Шахматное обозрение 64.-2007. №106.

4. С.К. Ондар. Как научиться играть в шахматы. Кызыл., 2005.