Послелоги и окончания в бурятском языке

Открытый урок 28.04.2023

Дахуул γгэнγγд ба залгалтанууд

Хэшээлэй зорилго:

hургаалгын зорилго:

Туhалагша хэлэлгын хубинууд тухай мэдэлгэнγγдые бэхижγγлжэ, дахуул γгэнγγдэй ба залгалтануудай адли байhыень илгааень харуулха, хамта ба тусгаар бэшэгдэhэнииень ойлгуулха

Хγгжθθлгын зорилго :

Туhалагша хэлэлгын хубинуудай γгэнγγдые яагаад γгэ хэлэлгэдээ хэрэглэхым гэжэ харуулха, хэлэ хγгжэлгын хγдэлмэри дγγргэжэ, hанамжаяа тайлбарихые hургаажа γргэлжэлхэ, ондо ондоо наукын холбоотой байхые γзγγлхэ

Хγмγγжэлгын зорилго:

Тγрэл буряад хэлэндээ дурыень ехэ болгоожо , буряад хэлээ гамнахыень хγмγγжэлхэ

Зэбсэгγγд :

Самбарта зурагуудаар презентаци

карточкад;

толи , маркер

бэдээрээ дγγргэhэн словарна дэбтэрхэнγγд

Хэшээлэй ябадал

1. Мэндэшэлгэ

Сайн байна, хγндэтэ hурагшад! Сайна байна , хγндэтэ багшанар!

hурагшад , Хэшээлэй эхиндэ би танда мγнθθ γдэрэй классай ажал hайн hайнаар дγγргэхые хγсэнэб:

Халуун зγрхθθр

Эрдэмэй Орьел дээгγγр

Дабшажа гарая!

Хабатнай ехэ болог.

Ухаантнай хурса болог!

Б) Мγнθθ саг бэшэгту.– Апрелиин хорин найман

Классай ажал гэжэ дэбтэрнγγдтээ бэшэгту.

1. Гэрэй даабариин шалгалга

Урид гэрэй даабари шалгалъя

Гэртээ таа

Ондо ондоо хэлэлгын хубинуудай удхые частицануудай хγсθθр буруушааха гэжэ даабари дγγргэхэ байгаат

Частицанууд тусгааршье хамташье бэшэгдэдэг !

1. Словарна ажал

Хγйтэн зантай бэшэ гэжэ тэмдэгэй нэрэдэ урид синонимуудые , саашань антонимуудые тааруулагты:

А) Синонимууд : ильдам, урин

Б) Антонимууд: анхаралгγй, hанаа амар

- Ильдам… Угаа hайхан дулаан γгэ

-Ильдам зан хγндэ ямар туhа абарал асарнаб?

(Харюусанууд)

Шиихэйн фразеологизмууд гэжэ нэрэтэй θθрθθ дγγргэhэн толи тухай богонихон γгэ

hайн даа, hанамжа бодолгоео тайлбарилан хэлэжэ шадаха байнат, энэ шадабари манай hургаарта угаа туhатай байна

Саашань ябая

1. Темэдэ оролго

Самбарай зγγн гараар нэгэн зураг хадаатай: Юун бэ энэ?

-Гγγн.

- Зγб. Гγγн зураатай байна. Энэмнай юумэнэй нэрэ. Баруун гараар юун харуулаатай байнаб?

- хоер γбгэн харуулаатай.

- Зγб. γбгэд юу хэжэ байнаб?

- Зугаалжа hуунад – худалдахаа хэлсэнэд

Гγγн зугаалжа hуунад

худалдахаа хэлсэнэд

юумэнэй нэрэ глаголнуудаар холбохын тγлθθ хоорондонь юумэ табиха байнабди

- Юу табихабибди?

( ТУХАЙ) – Энэ дахуул γгэ. Дахуул γгэнγγд тусгаар бэшэгдэдэг . энэ γгэ ямар падеж татанаб?

hурагша: Нэрын, хамаанай падеж татана.

Багша: ямар глаголой урай удхаараа зохижо бэшэгдэхэб?

hурагша : зугаалжа hуунад.

Багша: Зγб, энэ глаголдо зохихо. Тиигээд иимэ мэдγγлэл бии болобо:

Гγγн тухай γбгэд зугаалжа hуунад . = бэшэгты

( хооhон залгалта харуулнаб) Энэ hонин γгын γе болоно . Энэмнай хооhон (ондоогоор нулевой) залгалта.

Залгалтанууд бэеэ дааhан γгэнγγдээр хамта бэшэгдэдэг. Ямар падежэй залгалтаб?

(γйлын)

Багша: Ямар глаголой урай бэшэгдэхэб гэжэ ойлгобот хая .

Тиигээд хоердохи мэдγγлэл иимэ бγридэбэ :

Гγγ худалдахаа γбгэд хэлсэнэд = бэшэгты

hурагшад, тиигээд мγнθθ хэшээлэй темэ: Дахуул γгэнγγд ба залгалтанууд

1. Темын тайлбарилга

Темэ бэшэгты

Дахуул γгэнγγдые ба залгалтануудые адляар тэмдэглэхэбди: тэбхэрээр.

Саашань энэ таблица тээшэ анхаралаа табигту.

Би танда нэжээдээр дахуул γгэнγγдые ба залгалтануудые харуулхаб, таа ямар γгэнγγд хоорондо удхаараа зохиноб гэжэ тодорхойлон, зγбθθр байха hууридань хадагты.

Ямар холбоо γгэнγγд бии болооб гэжэ аман γгθθр хэлэжэ γгэгты.

hγγлшын холбоо γгэhθθ мэдγγлэл зохеогты

hурагша: Шоноhоо айгаа hаа, ойдо орожо болохогγйбди.

Багша: зγб даа,

Багша: Дахуул γгэнγγдшье, залгалтануудшье нюурта ба θθртэ хамаадалтай байдаг, харагты:

тура – тура соо – тура соошни (энээниие самбарта бэшэнэб)

ябаhан γзэhэн тухай (θθртэ хамаадалда табигты)– ябаhанаа γзэhэнθθ тухайгаа

6) Физкультминутка

- физкультминутка (хγшэ, шэнээ, тамируун нэмэхын тγлθθ зарядка дγγргэе)

- hайрид! Гоеор дγγргэбэт

7 Синквейн

Саашаань юу хэхэбди гэхэдэ, танай гээн дуратай хγдмэртэ хγрθθбди. Синквейн бэшэе!

1. Нэгэдэхи шатада Юун? гэжэ асуудалда харюусаhан γгэ

2. Хоердохи шатада Ямар? гэжэ асуудалда харюусаhан γгэ нэмэе

3. Гурбадахи шатада ямар нэгэн Дахуул γгэ табигты.

4. Дγрбэдэхи шатада Яагаабибди? гэжэ асуудалда харюусаhан глагол зурагты

5. Табадахи шатада Хаана? гэжэ асуудалда харюусаhан ушарлагшые оруулагты.

1. Юун? Эрдэмγγд

2. Ямар? Байгаалиин эрдэмγγд Нарин Соелой

3. Дахуул γгэ = Байгаалиин эрдэмγγд тухай

4. Яагаабибди? Байгаалиин эрдэмγγд тухай мэдэжэ абаабди

5. Хаана? Хэшээлдэ байгаалиин эрдэмγγд тухай мэдэжэ абаабди.

Зγб, синквейн зохеоходоо, нэгэ γгэhθθ захалаад, дэлгэрэнгы мэдγγлэлдэ хγрэнэбди.

8) Хэшээлэй интегрированно хуби

- Саашанхи даабари гурбан предмедэй талаhаа дγγргэхэ байнат. Буряад хэлээр синтаксическэ шγγлбэри , математикаар уравнени, логическэ талаhаа богонихон тест дγγргэхэт.

Задачиин байдалые шагнагты

Хоер городой хоорондохи тала 120 км. А городhоо Б город хγрэтэр Дарима Дана Алмагуль гурбан машинуудаараа ябаба. ( - энэ мэдγγлэл бэшэхэб -Синтаксическа шγγлбэри)

Дарима нэгэ часта 30 километр барина, Дана 40, Алмагуль 60. Нэгэ час hγγлээрнь Эдик мотоциклаараа басагадай хойно 120 километр частаа барижа гγйгθθ. Басагадай хэдыдэхи километр ябажа байтарнь Эдик тэдээниие хγсэхэ?

4х-30=х (+?)

3х -40 = х (+?)

2х – 60 = х (+?)

hурагша самбарта гаража:

Эдигэй хурдан Даримайн хурданhаа Дγрбэн γлγγ ехэ = 4х

Эдигэй хурдан Данайн хурданhаа Гурбан γлγγ ехэ = 3х

Эдигэй хурдан Алмагулиин хурданhаа Хоер γлγγ ехэ = 2х

hурагша самбарта гаража:

Эдигэй ябажа захалха сагта Дарима Гушан километр гараа = -30

Дана Душэн километр гараа = -40

Алмагуль Ёрон километр гараа = -60

hурагша самбарта гаража : Уравнениин баруун тээhээ энэ х (иксээр) юу олохобди гэхэдэ, нэгэдэхи часhаа хойшо замыень олохо, хэды километр гарааба

Багша: - Тиигээд дγγргэгту! (Багшанар, баhа хэлдэгты)

Логическэ талаhаа : нэгэ пунктhээ бγридэhэн тест

А) Даримые удаан соо хγлеэгθθ

Б) Энэ угаа эбтэй класс

В) Алмагуль Эдик хоер Б городто хамта хγрθθ

Энэ гурбан сооhоо Логическэ бэшэ дγнгые ологту

9) Темые саашань тайлбарилга, тэрээн дээрэhээ диалект тухай тайлбарилга, θθрθθ дγγргэхэ ажал

Дахуул γгэнγγдэй гээн ехэ группа – байрын дахуул γгэнγγд болоно. (Гэрэй) (Саашанхи) даабари дγγргэхэдээ, байрын удхатай дахуул γгэнγγдые ба залгалтануудые оложо , тэмдэглэхэт

- γшθθ нэгэ тала – лексическэ ( нэгэ хэhэг оригинал гэжэ , литературна хэлэн дээрэ, нγгθθдэ – эхирид нютаг хэлэн дээрэ)

Работа с текстом «Хангай тайгын оёорто»

(карточка дээрэ)

Байгал далайн үндэрхэн эрье дээрэ жэбжэгэр томо нарhадай hүүдэр доро онигорхон хоер онгоошхотой налшагар жаахан гэр набтайхадажа hууна . Нэгэ онгоошхонь далай руу харанхай , нүгөөдэнь урагшаа , нариихан зүргын годирон ерэhэн зүг руу шагаанхай . Гэртэ ойрохон хуушан сарай орбойжо, хүрзэ hэлюур болон бэшэ бусад зэр зэмсэгүүд тэрээндэ түшүүлээтэй ябтарна...

(Барадий Мунгонов «Хара hалхин»)

«Хангай тайгын оёорто»

Байгал далайн үндэрхэн эрье дээрэ тэб-тэгшэ мандагар нарhадай hүүдэртэ онииhон хоер шабаагартай набтархан бишайхан гэр hанжажа байна . Нэгэ шабаагарынь далай тээшэ харадаг, нүгөөдэнь урайгшаа, нариихан ябаган харгын хотирон ерэhэн заха тээшэ шагаадаг. Гэрэй ойрохоно хуушан сарай орбойжо, хүрзэ hэлюур тиигээд бэшэ ондоо зэбсэгүүд тэрээндэ түшүүлээд табяатай…

(Барадий Мунгонов «Хара hалхин»)

10) Гэрэй даабари

Оршуулга дүүргэхэ хүдмэр

Ородоор бэшүүлhэн текст карточка дээрэ

Поход

Однажды осенью мы всем классом ходили в поход. С утра было солнечно, но днем стало пасмурно, ветрено и холодно. Тем не менее мы не отказались от задуманного и пошли к холму на запад от деревни. На вершине холма есть овраг, там мы укрылись, развели костер, приготовили обед. Было очень интересно. (50 слов)

Рефлексия:

_ Зэ, хэшээлнай дγγрэхэнь

- Юу шэнымэе hонимые мэдэжэ абаабта?

- Намда юун hанагдааб гэхэдэ, дахуул γгэнγγд тусгаар, залгалтанууд бэе дааhан γгэнγγдээр хамта бэшэгдэхэ дγрим hанагдаа.

- Мγнθθ хэшээлдэ ондо ондоо даабаринуудые дγγргээбди, hонирхолтой байгаа

- синквейн бэшэжэ дабтажа, мэдγγлэлнγγдые зохеожо hуранабди

- математикын талаар hонин задача бодожо гараабди

Сэгнэлтэнууд

9) итоги урока, самоанализ:

Мγнθθ хэшээлдэ бидэ ехэ шэнэ hонимые мэдэhэн байнабди,

Мγнθθ хэшээлэй темэ Дахуул γгэнγγд ба залгалтанууд.

Урогой эхиндэ туhалагша хэлэлгын нэрэнγγд ямар γγргэ дγγргэнэб общёор hануулhанhаа гадна, буруушааhан частицануудай хамта ба тусгаар бэшэгдэhэниие дабтаабди

Саашань частицые хэрэглэлhэн нэгэ γгын холбоо лексическа талаhаа γзэбэбди. Синонимуудые ба антонимуудые зγбθθр тааруулhан байнад. hурагшадта Ажабайдалай нэгэн асуудал табяаб. Тэдэ θθрын hанаа бодолгоёо тайлбарилан хэлэжэ шадаhан байгаа. Энэ шадабаринь хэлэ хγгжθθлгын ажал дγγргэхэдэнь , бэшэг зохеобори тиигээд бэшэг найруулга , тэрэ тоодо хуряангы найруулга бэшэхэдэнь, ехэ туhатай байха

Презентаци , зурагуудай, карточкадай, таблицын туhаар Хэшээлэй гол темэдэ зθθлэн тэгшээр гарабабди.

Дахуул γгэнγγдэй хамта бэшэгдэхэ гэжэ дγрим, залгалтануудай тусгаар бэшэгдэхэ дγрим, тэдэнэй нюурта ба θθртэ хамаадалые шэнжэлэн γзθθбди

Синквейн юундэ hурагшадта гээн дуратай хγдмэр бэ гэхэдэ hураhан ёhоороо синквейнйдэ нэжээд алхамаар нэгэ γгэhθθ захлаад дэлгэрынгы мэдγγлэлдэ хγрэжэ, ород хэлэнhээ буряад хэлэндэ оршуулга дγγргэнэбди

Мγнθθ Хэшээл интегрированна хубитай байгаа. Буряад хэлээр синтаксическа шγγлбэри, математикаар задача бодолго, информатика талаhаа бишайхан тест дγγргэhэн байнабди. Иимэ ажал хододоо hурагшадые hонирхооhон, анхаралыень hэргээhэн бодхооhон байдаг. Иимэ ажал дγγргэхэ хододоо ехэ дуратай байдаг. Тиигээд энээнhээ шалтагаалан минии дурадхал тиимэ байна: Буряад хэлэ γзэдэг hургуулинуудта ямаршье урогуудта: математикадашье, физикадашье, биологидашье гэхэ мэтэ урогуудта неделиин сагай нэгтэшье буряад хэлээр табан минутын ажал хэхэ хуби тусхайлха. Словарна ажал байна гγ, богонихон диктант, буряад хэлэн дээрэ тест, али аман γгθθр асуудалнуудта харюусаhан бодолго гγ. Тиигээ hаа буряад хэлэндэ дура таталга ехэ болохо гэжэ hанана.

γшθθ нэгэн хэшээлэй γе тухай. Диалект тухай. Барадий Мунгоновой повестиин нэгэ хэhэгые θθрын эхирид нютаг хэлэн дээрэ оршуулгаhан байнаб. Хара hалхин гэжэ детективнэ повесть угаа hонирхолтой байна. Тиигээд иигэжэ нютаг хэлэн дээрээ оруулхада, манай хγбγγд басагадта ойлгосотой , hонирхолтой болоно. Шэхээр хэлээ hаа, нютаг хэлэн дээрэ оруулхамнай митии бэшэ, хγндэ байна, ехэ саг абаха хγдэлмэри байна, харин тиигээ гγй hаа, удхыень ойлгоогγй наагуур дээгγγрээр абажал саашаа, аминдаа зохеолой олзыень абаагγй, туhыень хγсθθгγй ябаха байна. Хэшээлнγγдтэ Нютаг хэлэн дээрэ хγдмэрθθ дγγргэхэмнай буряад арадай нэгэдэлые hалгааха бэшэ, харин тад ондоогоор, буряад арадай нэгэдэхэ эб найрамдалай зам гэжэ hананаб, индэб гэхэдэ, hурагшадай буряад хэлэ γзэхэ, θθрын еhо заншал, соел, арадай зан мэдэхын тγлθθ анхарал hонирхолые татаагуй hаа зорилгоео дγγргэжэ шадахагγйбди

Дахуул γгэнγγдэй, залгалтануудай хэлбэринγγдые, морфологическэ шэнжэнγγдые, тэдээнэй ямар синтаксическэ γγргэ дγγргэхые мэдэжэ абаhан байнад, гээн шухалынь , наукын , эрдэм бэлигэй зγйлнγγд θθр соогоо таhаршагγй бγхэ холбоотой, ажабайдал тухай гайхамшагта мэдэсэ энэ холбоо хажуугаар γргэдхэхые мγнθθ хэшээлдээ ойлгоhон байна; мγнθθ дγγргэhэн хэшээл hурагшадай уран зохеодолтойгоор ханамжатайгаар байхые , уран hайханда, ажал хγдэлмэридэ, эб найрамдалда, hайхан тээшэ хγсэлдэ хγмγγжэлхые найданаб.

 Шиихэйн фразеологизмууд (hонин хγγрγγд)

Улаан толто

Толто мухряа

Хоер нюуртай

Үргэ хэлсэхэ

Улаан үргэн

Хүндэ улайха

Яhа зууха

Дура татаха

Ута гар

Элдэндээ орхо

Гасаа буляалдаха

Нарайтаха

Шоно хүлдэхөөр

Хара гүрөөhэн

Шал хогтуу

Латан хара

Уб улаан

Хаб хара

Саб сагаан

Шаб шара

Мощинь үгэхэ

Шуhа гарса ёборолдохо

Нюhа гарса тэбэрэлдэхэ

Онгондо орохо

Ада үзхэ

Нимгэн эльгэтэй

Мяхан тарщи

Нюhаа hанжуулха

Алтан гар

Гартаа дүйтэй

Гартаа дэмтэй

Модондо дэмтэй

Түмэртэ дэмтэй

Амаа ангайха

Наана саана орожо

Хүйтэ дааха

Шара маасха

Нюуртань хэлээвүй, нюргандань хэлнэ

Хүнэhөө гарха

Хархаhаа дурангүй

Яhан арhан

Ёро хүрсрэ Дарбай мэдхүй

Хээли алдаха

hүүдэрhээ айха

улаан үндэгэн

ганса хамараа харха

нэрэ хухаранхаар

гартаа оньhотой

оньhо олохо

унаган дааган нүхэр

хүүртээ хүрхэ

хүүртээ хүрхүй

хаяа хадхажа hууха

ара нэрэ

бүхэ голтой

бүдүүн дуутай

ама алдаха

арщиhаа хогтуу

гилыса харха

хэрүүршэ зантай

харуурша зантай

хара мэхэ

бааhандаа зуураа

амяа хараад байха

нюдэндөө галтай

hайе наашаа мууе саашаа

халамгай уудаатай

аха захаяа мэдхүй

дэмээ ямаа

юушье эдихүйш

зүрхэлдхэ

хүб аа

амаа хабшаад

hанаагаа зобоохо

мэнэ мэнэ

нэгэтэ нэгэтэ

мощёо эдихэ

гэдэргэнь татаха

арщиин пинхуур

нэгэ бээжэйн шаангид