Рабочая тетрадь по калмыцкой литературе для учащихся 6-8 классов

Федеральное агентство образования рф

мАЛОДЕРБЕТОВСКОЕ РМО

ЗУРГАНОВСКАЯ СРЕДНЯЯ ШКОЛА

Г.Л. Даваева

Р А Б О Ч А Я Т Е Т Р А Д Ь

по калмыцкой литературе

для учащихся 6 класса

составлена учителем калмыцкого языка и литературы Зургановской средней школы Даваевой Г.Л.

Үлгүрмүд

Амн үгин зөөр гисн эврән үүдәсн тоотан хадһлад, уйәс уйдән келәд тодлад бүрдәгдсн ик чинртә, соньн өвәрцтә фольклоринə эңг.

Теднә негнь үлгүрмүд.

1. Сурһулин экн-җирһл, залхуһин экн-зовлң.

2. …

3. …

Эврән кех көдлмш

1. Сурһуль – ухани булг.

2. Заагар салькн ордг, … … …

Наадн – марһан

Кен цугтаһаснь икәр үгмүд тогтах?

1. Амн үгин зөөр

а) т р

а м

р а

а м н м ө р н н у р

л л һ ө ө у а

ь ь с ө с һ а

ч м н р н с д

у н с н н

р н

н к

а р

б) ү г и н з ө ө р

н и р о а ө ө

р н г о н к м

н с

н

1. Үлгүрмүд

үсн, үүлн, үнр…

лам, лавк …

гесн, гиҗг, гөрясн …

үүрсн, үр …

р

мөсн, махн, махла, маңна …

үүдн, үвл …

дааһн, дөң, диилвр, деесн, дер …

Тееҗг үгмүд

1. Цаадкинчн мөрн гүүҗәнә – временный успех

2. Зуурм алсн моһа мет – легкомысленное отношение к делу.

3. Көк зу көндлң хатхҗ чаддго – о человеке, который ничего не может делать.

4. Нохан көл көндәһәд – поднимать проблему по мелочи.

Тәәлвртә туульс

1. Бичкн хар мөрн бийдән зөв эмәлтә (иигтә утцн).

2. Көл уга гүүдг, җивр уга нисдг (салькн).

3. Үүдн, терз уга герт ү-түмн дән (тарвсин ясн).

4. Таг харңһу буднд тавн көвүн төөрч (көлин тавн хурһн)

Эврән кех көдлмш

Орс олн әмтнә тәәлвртә туульс

1.

2.

3.

Хальмг ут туульс

илвтә (волшебные)

баатрмудын туск ут туульс

аң-адусна туск

дамбрллһна (бытовые)

Һурвн алтн наадһа

(индийск тууль)

Зура

1. Бадшахин белг.

2. Султана зовлң.

3. Цецн залу.

Үгин көдлмш

Бадшах – орн-нутгин зәәсң (глава), султан – хан, кимд – дешевый, үнтә - дорогой, шинҗ – анализ, сөөвң-зарц – слуга.

Барс, чон, арат, темән дөрвн

Зура

1. Аңгудын шиидвр.

2. Темәнә зөв. Эн зураг орс келнд орчулх

3. Цүүгән.

4. Аратын мек

Үгин көдлмш

1. Зөв – согласие, право.

2. Цүүән – ссора, спор.

3. Мек – обман, ложь.

Бакльг, арат, зурмн һурвн

Үгин көдлмш

Бакльг – баклан – хар һалун

бурһсн модн – верба

булг – родник, усна экн.

зо – спина – нурһн.

зуһу

му тоолврта мектә

ухата

ухата

Һурвлһ хамртан яһад нүкн уга болсмб?

Зура

1. Шар шовуна шиидвр.

2. Хан һәрдин закан.

3. һурвлһин шинҗс.

Үгин көдлмш

Келкх – хамднь боох – связывать;

хатн – хана гергн – ханша;

элгч – хана зарц – слуга;

будн – туман;

философск чинр – гүн ухата – мергн шинҗтә.

Меклә шорһлҗн хойр

Үгин көдлмш

Һундх – обижаться;

цүүгнә - ссориться, ругаться;

сотив - өңгрв – умер;

өшә көөх – мстить;

таша – бедро.

Зура

1. Шорһлҗна көдлмш.

2. Меклән бәәдл.

3. Үвлин аш.

Үлгүр: ошә көөһәд, ташаһан авна (мстить, будучи неправым).

Товчлвр:

Долан наста зарһч

(илвтә тууль)

Үгин көдлмш

Түшмл – хана зарц (слуга);

Саначркх – страдать (зовх);

харшлх – мешать (гем, зовлң учрах);

зарһ – суд, судебное дело.

Зура

1. Һурвн зарһ.

2. Заран зовлң.

3. Цецн көвүн.

Графическ схем

Хан

эмгн өвгн хойр

түшмл Зара

Заран көвүн

һурвн зарһ

гемтә күн

аңһуч

Хан

Җаңһрин Эклц

Җаңһр – баатрлг эпос.

Бумбин орн – олн әмтнә ухан-тоолвр, сананд бәәх байн, кишгтә, ончта орн-нутг.

Зура

1. Җаңһр.

2. Алтн Чееҗ.

3. Хоңһр.

4. Баатрмудин магтал.

5. Аһ Шавдл.

6. Бумбин орна нутг.

Графическ зура

Җаңһр

Үгин көдлмш

Эклц – начало, вступление;

магтал – прославление;

бәәшң – дворец;

бөкнр – богатыри (бодңгуд;

хуур – музыкальный инструмент;

арз – калмыцкая водка.

«Җаһрин» һол ухан: орн-нутган дәәснәс харсҗ, амулң – төвкнүн җирһлин төлә зүтклһн.

Җаһрин баатрмуд: Алтн Чееҗ, Хоңһр, Санл, Савр, Мингъян, Гүзән Гүмб …. (6012 баатрмуд).

1миңһн – 2 миңһн – 3 миңһн – 4 миңһн – 5 миңһн – 6012 – …

Алтн Чееҗ Җаңһр хойрин бәәр бәрлдсн бөлг.

Үгин көдлмш

Зер-зев – оружие;

цол-нерн – звание;

хортн-өшәтн – враг;

бәәр – поединок, битва;

хату киивр саадг –с тугой тетивой лук;

Арнзл Зеерд – Җаңһрин мөрн;

Агсг Улан – Алт Чеежин мөрн;

Көк һалзн – Хоңһрин мөрн;

Буурл Һалзн – Санлын мөрн;

Күрң Һалзн – Саврин мөрн;

Алтн Шарһ – Мингийәнә мөрн;

Жаңһрин хатн – аһ Шавдл;

Хоңһрин эк – Зандн-Герл;

Хоңһрин эцк – Бөк Мөңгн Шигшрһ.

Алтн Чееҗин туск бөлг.

1. Күүндвр:

- Хоңһрин йовдл ямаран?

- Җаңһрин мөрн яһҗ эзндән дөң болв?

- Кениг алдр ик заята күн болх гинә?

- Кен Җаңһриг шавтав?

- Алтн Чееҗин келсн үг?

- Кенә нилчәр Җаңһр әмдрв?

- Алтн Чееҗин тааҗ келсн үгмүд?

- Бумбин орн – ямаран орн?

2. Зөрмг баатрмудин туск үлгүрмүд олх (Дегтрәс: хальмг үлгүрмүд болн тәәлвртә туульс).

3. Наадн: шин үгмүд тогтах.

н г . н

л с ь . р

у ө н . а

Б У М Б И Н О Р Н

а р ө . . . л . .

л л р . . . з . .

т н . . .

а

А л ь м н, …

Р -

Н у р, …

З а я н, …

Л а м, …

З а м, …

Е

Е

Р –

Д е м, …

1913 Инҗин Лиҗ Нарма 1995

Урн үгин литератур – художественная литература,

үүдәврмүд – произведения,

келвр-түүк,

тууҗ – история.

Зура

1. Инҗин Лиҗ – нертә бичәч.

2. «Нарма» - гражданск дәәнә цаг үзүлҗәх келвр.

3. Келврин һол төр: тууҗин некврәр тогтсн Советин йос харссн күүкд күүнә дүр үзүллһн.

Инҗин Лиҗ. Нарма

Үгин көдлмш

Негдгч Мөрн Церг, Семен Буденный, Ока Городовиков, Василий Хомутников, Нарма Шапшукова …

Зура

1. Москваһур дуудуллһн.

2. Нарман бичкндк цаг.

3. Нарма күүкн – Мөрн цергт.

4. Күүкнә зөрмг йовдл.

5. Байрта нульмсн.

Манҗин Нимгр. Ик Герин бичкн эзн

Манҗин Нимгр 1905 жилд төрсмн.

1924 җиләс авн литературн хаалһд орсмн.

Түрүн үүдәврмүднь: «Һашута үнн», «Улан одн», «Манна дуд», «Колхозин туск келврмүд».

«Ик герин бичкн эзн» - «Һашута үнн» хураңһун нег келврнь.

Келврин һол төрнь: угатя күүкд улсин җирһл урдк цагт.

Зура

1. Теегин өрүн.

2. Цаһан күүкн.

3. Бичкн эзнә көдлмш.

Манҗин Нимгр. Ик Герин бичкн эзн

(1905-1936)

Зура

1. Нарма күүкнә көдлмш.

2. Хург.

3. Цаһана шин керг.

Дамшлһна көдлмш

1. Өдгә цагин күүкд улсин көдлмш ямаран?

2. Цагин гүүдл ямаран?

Ээҗин көдлмш.

Экин көдлмш.

Чини көдлмш.

1. Чини заң-бәрц, өңг-бәәдл, хувцн – хунр, герин көдлмш юуһарн Цаһана җирһлəс йилһрнә?

2. Ахр наадн: хойр күүк үзүлх:

урдк цага – Цаһан

өдгә цагин – Цаһан.

Эрнҗәнә Константин. Һалан хадһл.

Зура (Угатя күн)

1. Хаврин тег.

2. Муузран өрк-бүлг.

3. Өрк-бүлин шиидвр (Батаг көдлмшт өглһн).

4. Эцкин селвг.

Түрүн ишкдл

1. Байн Ноонин бәәдл-җирһл.

2. Баячуд болн угатьнр.

Эздүд болн зарцнр

1. Бата хөөдин ард.

2. Ноонин көвүд.

3. Батан зовлң.

4. Зарцнрин көдлмш.

Үгин көдлмш

Сәрсн – хәәчлчксн арсн, шкурка – голяк;

килнц – грех;

цус шимдг шигдәч – пиявки.

Эрҗәнә Константин

Һалан хадһл (тасрха)

1. Дамшлтын көдлмш.

1). Эн романа тасрхан – һол дүрнь? Дөңцл дүрмүд - ?

2) Муузран өрк-бүл?

3) Ноонин өрк-бүл?

4)

Угатьнрин көдлмш	Баячудын көдлмш
мал хәрүлһ, чолу зөөх… …. …	унтх, сүүдрт серүцх, әмт дөөглх… … …

5) «Хальмг үлгүрмүд» - гидг дегтрәр көдлх: баячудин болн угатьнрин туск үлгүрмүд олҗ бичх.

Эрҗәнә Константин

Һалан хадһл (тасрха)

1. Эврән кех көдлмш.

   1. «Нәр» гидг әңгәр зура тогталһн.

   2. «Батан күсл» гидг әңгәр зура тогталһн: (эврәннь вариант немх)

а) Бата сурһульд.

б) Школын багш.

в) Көвүнә күсл.

г) Батан байр.

2. Сурһулин туск үлгүрмүд (чееҗәр медсән) бичх:

а) Ухан – сурһульд йозур уга, эрдм – сурһульд …

б) Сурһмҗиг әмтнәс авдг, ухаг - …

в) … …

г) … …

3. Наадн – марһан

а) Эн дассн романа тасрхад кедү дүрмүд бәәнә? (Цуг нердинь тоолад бичх).

б) Эн тасрха кедү әңгәс тогтна? (нердинь бичх)

- Ноонин ик көвүн ямаран селәнд сурһуль сурна? (нернь)

- Ноонин ач көвүнә нерн?

- Бата кедү ахта-дүүтә?

- Зарц Дорҗин гергнә нерн?

- Кенә күүкнә хүрм болв?

- Батан үүрмүд кемб?

- Кедү җилин бәәдл эн романа тасрхад үзүлгдҗ бәәнә?

- Угатьнрин хот?

4. а) Хальмг залу улсин нерд бичх: Бата, Муузр, Ноони, Дорҗ, Манҗ, Бемб, Окн, … … …. ….

б) күүкд улсин нерд бичх: Цаһан, Киштә, Нүүдлә, … … …..

1. Схем зурх:

а) ? ? б) ? ?

? ?

? ?

? ?

? ? ? ? ? ?

6) То бичх: неҗәдәр арвн күртл;

арвадар зун күртл;

зууһадар миңһн күртл.

Калян Санҗ (1905-1985)

Шүлгүд

1. «Теегин асхн»

2. «Хавр»

3. «Йөрәл»

4. «Һол йосн».

Калян Санҗ литературн зөөрнь һурвн батьта үүдәврмүдин хураңһуд (1980-1981) оршсн болдг.

Калян Санҗ

Йөрәл

Үгин көдлмш

төрнә - һарна, рождается;

йовц – гүүдл, бег, движение;

тууҗ – история;

туңһасн – ухалсн – думающий;

дөрлдән – урлдан, соревнование.

Зура

1. Җиләс җил төрнә…

2. Манна тууҗ.

3. Малчнрин нерн туурәс.

4. Демнәд босхла – диилдән.

5. Теегин өслт.

6. Байсадсг седкл.

Һол йосн

1. Җирһлин бат үл – җигтә цагин уул йосн.

2. Конституц – һол йосн.

3. Олн әмтнә байр.

4. Хәәрлсн йосн.

Наадн:

1. Калян Санҗ – шүлгчмн нер-ус олзлад, шин үгмүд тогтах: җал, насн, санан, … ….

2. Тоолгч нерд олзлад, эсв тогтатн: 1905, 1980, 1981, 1985…

1915 Нармин Морхаҗ. Олна күчн. 1993

1. Номт болн бичәч.

2. 1916 җ. Манцин кецин Манҗикнә сельсоветд.

3. Багш.

4. Цергч.

5. Журналист.

6. 1966 җ. – түрүн шүлгүд.

7. 1958 җ. – селәнә эдл-ахун номин кандидат.

8. 1974 җ. – Э.Деликовин нертә мөрән лауреат.

9. Профессор, селәнә эдл-ахун номин доктор.

«Олна күчн» гидг үүдәврин һол ухань: селәнә эдл-ахун төриг Делә хөөчин дүрәр дамҗулад, олна күч, иньгллт үзүлжәнә.

Сөөни өрәллә.

Зура

1. Хөөчин тоолвр.

2. Түүмр.

3. Ик һару.

Үгин көдлмш

Олн – народ;

күчн – сила и мощь;

һару – потеря, убыток;

дөң – помощь;

заян – судьба;

засг – выговор, наказание.

Нармин Морхаҗ. Олна күчн

Хөөчин тоолвр

Хөн болһснас зурһан кило ноос авх

? ? ?

(хургин шиидвр бичтн)

Нармин Морхаҗ. Олна күчн

1. Олна күчнә туск үлгүрмүд бичтн: … … …

2.

(Эврәннь медсән бичтн)

Нармин Морхаҗ. Олна күчн

1. Күүндвр:

- Юунас түүмр болв?

- Делән үүрмүд?

- Яһҗ түүмр унтрав?

- Түүмрин һару?

- Делән бичкндк цаг?

- Олн әмтнә шиидвр

- Үнн седкләрн көдлҗ йовсн хөөчд әмтн яһҗ нөкд болцхав?

- Өдгә цагт хөөчин көдлмш сольгдв?

- Гертән тадн яһҗ мал хәләдвт

- Мал өсклһнә тускар ю келҗ болх?

- Мана селәнә нертә малчнр меддвт?

Көглтин Дава. Шүлгүд.

1. «Седкл».

2. «Зусм өдмг».

3. «Бичкн малчнр» (поэм)

1922 җ. – төрсн җил.

1940 җ. – түрүн шүлгүд.

Үгин көдлмш

Седкл – душа, думы;

арһта – сильный, богатый, смелый;

ундн - напиток (вода, чай);

көдә - пространство;

зүсм өдмг – кусок хлеба;

үнн – цена, правда.

Седкл

Шүлгин һол төр: дурн – төрскн теегтән.

Зура

1. Гермүд бәрлһн.

1. Тег көкрүлһн

1. Тохмта мал өсклһн

2. Цугтнь күцәхиг итклһн.

Көглтин Дава. Шүлгүд.

Зүсм өдмг

Зура

1. Нәәмтә көвүн Бадм.

2. Үүрмүд болн футбол.

3. Тоста өдмг – һазрт.

4. Эцкин шиидвр.

5. Бадм кеер.

6. Комбайнермудин көдлмш.

Шүлгин һол төр: өдмг – үнтә зөөр.

Үгин көдлмш

зүсм – кусок;

җилв, җилвтх – желание (желать, хотеть)

Наадн

(үгмүд тогталһн)

1. К үмсг, киилг, кир …

Ө дмг, өөмсн …

Г ер, гиҗг, гүлмн …

Л у

Т өмр, тиирцг, түүмр …

И ньг, ирвск …

Н аадһа, насн, намр …

Д иилвр, дү …

А ав, арһмҗ …

В –

А рһсн, аралҗн …

1. Көглтин Дава: аав, нөр, көг, лавк, кит, диг …

2. Зүсм өдмг: үг, зөг, сү, сүм, дү, зөд, үд …

Шуугран Вера. Шүлгүд

Шин үгмүд тогтах:

Ш ам, шил, …

У ул, ул, …

Г ерл, гиич, …

Р –

А схн, альмн, …

Н асн, …

В -

Е -

Р -

А льчур, …

18