Тема: Жизнь и творчество Дим. Орая. Народ и война.
ЦЕЛЬ: 1.Писательын биографийже дене палдараш;
2.Писательын произведенийже-влакым лудаш тараташ;
3.Тунемше-влакым марий калыкын эргыж ден ўдыржº-влакын сар корнысо да тылысе геройлыкышт дене палдараш;
4. Тулан жапын е‰ышт деке пагалымаш кумылым лукташ.
Ешартыш материал: Дим. Орайын портретше, книга выставке, илышыже да творчествыж нерген материал-влак, презентаций
Урокын эртымыже.
Оргмомент.
У темым рашемдымаш.
Темын урокшым палашлан изи ребусым ышташ кўлеш.
Шагат сурет почеш темым пален налына: цифр олмеш буква-лвак, цифрлан келыштарен буквам шындаш кўлеш.
(Дмитрий Фёдорович Орай). Тыгеракын урокын темыже: Дмитрий Орайын илыш-корныжо да творчествыжо.
А). ПРЕЗЕНТАЦИЙ Дим. Орай (Димитрий Федорович Богословский) 1901 ий 18 сентябрьыште Косолоп район Марий Пижай ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Ачаже йорлын илен, садлан Метрийлан изинекак мланде пашам ышташ пернен. Кандаш ий эртымеке, шке ялже деч кок ме‰ге наре тораште улшо Удельный Пижай ялысе начальный школыш тунемаш пурен. 1913 ийыште тудым сайын тунем пытарен. Тидлан рвезын тыршымашыже, шинчымашым кыртмен налаш шонымыжо полшеныт.
Умбакыже Димитрий Федорович тунем кертын огыл. Писательын ачаже моткоч йорло лийын, тўрлє пашам ыштен коштын, ешартышлан тудо черле улмаш. 1914 ийыште сар ту‰алмылан кєра йорло ешын илышыже эше начарештын. Димитрийланат пашам кычалаш логалеш. Латныл ийыш пурышо рвезын пиалешыже волостной правленийыште вер лектеш.
Революций лиймекат, Орай волисполкомыштак ышта. 1920 ий февральыште тудым армийыш налыт. Ик ий гыч тазалыкше начаремешат, Марий кундемыш пєртылеш.
Ончыч вол.исполкомын секретарьже лиеш, вара Шернур райземотделышке пашам ышташ пура, вараракше райисполкомыш секретарьжыланат ыштен. Тиде пашаште Д. Богословскийын журналист корныжо тў‰алеш. Тудын возымо статья ден заметке-влакше 1925 ий гыч «Йошкар-кече» газетыште лектыныт.
1929 ийыште шошым Орай шочмо ялышкыже пєртылеш. Тиде жапыште элыштына коллективизаций тў‰алын. Писатель тиде паша деч єрдыжтє шоген кертын огыл: шке ялыштыже «У Пижай» колхозым почаш полша, тудын первый председательже лиеш. 1936—1941 ийлаште Димитрий Федорович Косолаповский районысо «Путь Сталина» газет редакцийыште секретарьлан пашам ышта. 1941 ий октябрьыште тудым Совет Армий радамыш налыт.
Армий гыч пєртылмеке, 1944 ий гыч Дим. Орай уэш газет редакцийыште пашам ышта. 1946—1950 ийлаште «Марий коммуна» ден «Марийская правда» газетлан собкорыштлан ыштен.
1950 ий 22 январьыште Дим. Орай ўмыр лугыч колен.
Д. Ф. Орай марий литературыш газетыште пашам ыштымаш гоч толын. Тудын «Йошкар обоз» первый ойлымашыже 1929 ий 31 мартыште Москваште «Марий ял» газетеш савыкталтын. Тудо Орай псевдоним дене возалтын. Кушеч лектын тиде псевдоним? Тидын нерген М. Сергеев тыге воза: «Тў‰алтыш жапыште Димитрий Федорович газетыште шке возымыжым Богословский фамилий дене подписатлен, варарак гына Орай псевдонимым налын. Псевдоним воктене скобкеш «Шолем» лўмымат шынден. Кушеч вара писательын псевдонимже лектын? Сергей Эман тыге умылтара:
«Моло марий писатель семынак Д. Ф. Богословский ончычшым ялкор, вара журналист лиеш. Первый заметкыжым Дим. Чорай лўм дене возен колтен. Но печатлыме годым тиде шолыплўмын первый букваже лектын возын улмаш, сандене вучыдымын у псевдоним — Дим. Орай — лектын шинчын.
У лўм ялкорлан келшен, умбакыже тудо шке статьяжым, ойлымаш ден очеркше-влакымат тиде лум дене печатлаш тў‰алын». (Сергей Эман.. Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, 1971, 81 стр.)
«Дим. Орайын возымо произведений-влакше тема шот дене ныл турлє улыт:
1-ше тема самырык совет учрежденийлаште уто-сите койыш, бюрократизм ваштареш кучедалмаш. Тыгайлан «Сола мучаш дене», «Йомшо кагаз», «Кырманай ден эргыже», «Кє керте?» ойлымаш-влак шотлалтыт. А «Осып Ваня» ойлымаштыже писатель тыге маннеже: тунемдыме марий е‰-влак дене кутыраш йылмым сайын палаш кўлеш, а умылыдымо-влаклан сайынрак умылтараш тыршыман.
2-шо тема — ялысе кресаньык илыш-йўла, ун тошто коса ваштареш кучедалмыже да се‰ымыже. Тыгайлан «Ача-ава кумыл», «Немде кугыза» ойлымаш-влак, «Йотештше» повесть, «Тўтыра вошт» роман шотлалтыт.
3-шо тема — коллективизаций, класс кучедалмаш, пиалан колхоз илыш: «Карш корно» повесть, «Уждымо уна», «Тевыс илыш кушто улмаш», «Йытын мастар», «Куралмаште», «Йєратем мый тиде мландым» ойлымаш-влак.
4-ше тема — шочмо элым йєратымаш, тудым тушман деч аралымаш, совет патриотизм: «Оляна», «Чолга шўдыр» повесть-влак, «Родина верч» ойлымаш.
Дим. Орай марий литературышто келге кышам коден, уста писатель улмыжым раш ончыктен. Тудо шагал илен гынат, шуко коден: газет ден журналлаште тўрлє корреспонденцийым, сылнымутан произведений-влакым, ятыр книгам, литератур ден искусство нерген статьялам, эн тў‰жє — поро шарнымашым. Д. Ф. Орайын творчествыже марий литературын историйыштыже пе‰гыде верым налын.
2011 ийыште Йошкар-Олаште поэтын 110-ий юбилейжым ыштеныт. Марий книга издательстве сборникым луктын "Лўм верч огыл возенам: Дим. Орай: писатель, журналист, айдеме: статья, ой-шомак, серыш, шарнымаш".
Марий калык да сар жап.
4-ше тема тўшкажым рашрак ончалына. Тиде тема шочмо элым аралымаш, йєратымаш.
(1 тунемше почеламутым ойла)
«Сар тў‰алын...» тиде кок шомак
Керылте шўм-кылыш умдо семын.
Тыманмеш вашталте шонымат,
Тыманмешке чурият весеме.
Тиде неле шучко шем увер
Тыныс кечым петырен каваште;
Пуйто шурнывече да садер
Лывыжген шогальыч иканаште.
Бомбыла пудештын тиде ой.
Калык шыде нєлтын чыла вечын.
Тиде кечын лач тў‰алын бой
Тўнямбалсе тыныс илыш верчын.
М. Казаков. («1941 ий, 22 июнь».)
3. Сар тў‰алме историй, тудын вўран корныж нерген каласкалымаш.
(1 йоча ойла)
1418 кече ден йўд мучко шуйнышо тиде сар калыкнан коло утла миллион ўдыр ден эргыжым пытарен. Тидын годымак совет е‰-влак але марте уждымо патырлыкым, пе‰гыдылыкым ончыктеныт. Нунын тыршымашышт чакнен кайыше тў‰ вийын ятырлан тєрлымекшат, фашист тылыште кучедалаш полшен. Тыге Брест крепость 30 кече кредалын, Ленинград —900, Севастополь —250, Сталинград—163, Москва—90 сутка утла, Одесса ден Киев — 73 йўд-кече дене.
Посна е‰-влакын лўддымылыкыштым, чолгалыкыштым, героизмыштым шочмо эл-ава ятыр орден да медаль дене палемден. Тўням єрыктарыше подвиг-влак кажне боецлан пример, тыл пашае‰лан ўнарым ешарыше вий лийыныт. Теве, мутлан, Александр Матросов семын 300 наре воин дот ден дзот амбразур-влакым эн яндар вўран шўмышт дене петыреныт. Капитан Николай Гастеллон самолет экипажшыла 74 летчик йўлышє тулан машинажым тушман ўмбак сумырен. Виктор Талалихинла мемнан чапланыше 200 утла авиаторна южышто фашист самолетыш керылтын, тараным ыштен.
Марий калыкынат шуко тўжем эргыж ден ўдыржє, кидыш сарўзгарым налын, шучко фашизм ваштареш кредалын. Нунын кокла гыч 14 тўжем еє тўрл‰ орден да медаль дене палемдалтын, 40 утла е‰лан Совет Союз Герой луўмым пуымо.
Верысе материал.
Александр Матросовын курымешлан чапланен кодшо подвигше почеш
Миннигали Губайдуллин каен. (ПАМЯТНИК СУРЕТЫМ ОНЧЫКТЫМАШ)
Василий Николаевич Горшков Днепр э‰ер гоч мемнан салтакна-влакым вес серыш луктеден. (ГАЗЕТ ВЫРЕЗКАМ, БРОШЮРКАМ, ФОТО-ВЛАКЫМ ОНЧЫМАШ)
5.Сар каен шогымо жапыште тылеш кодшо ўдырамаш, йоча да шо‰го-влаклан вий шутыдымо паша пернен. Пўйым пурлын, шукыж годым пеле шужен, ял ден оласе калык се‰ымашым лишемдаш полшен.
Фронтлан чыла денат полшаш ужмашым шуктен, марий шемер-влак шуко оксам, шєртньє да ший ўзгарым погеныт, шокшо вургемымат колтен шогеныт.
Сар каен шогымо ийлаште кинде верч кучедалмаште ўдырамаш-влак чот тыршеныт. Нунын кокла гыч шукышт, фронтыш кайыше-влакым алмаштен, тракторым але ком-байным виктараш тў‰алыныт. Вийым чаманыде ыштыме пашаштлан нуным кугу почетан е‰ семын пагален онченыт. Машина вий ситыдыме годым имне але ўшкыж по-лышкаленыт. Плуг ше‰геч изиш гына койшо куралше нигємат єрыктарен огыл. Неле паша, канен шуктыдымаш, кочкыш укелык сар жапысе йочан тазалыкшым начарештен. Садланак дыр тудо жапысе самырык тукымын е‰же-влак шукыж годым жап шуде илыш дене чеверласат.
Мемнан ялысе калыкат тылыште пеш кугу полышым шуктен шогеныт. (АЛЬБОМ-ВЛАКЫМ ОНЧЫМАШ - «Ветераны тыла»).
А.Новиков «Обелиск» (ЙОЧА ОЙЛА)
Тўтырам ал кече ло‰дыш
Мландым, вўдыжгым кошта.
Ик йоча висвисым кондыш,
Обелиск пелен пышта.
Йўштє да чатка гранитым
Уныка пеш кучылтеш
Очыни, кочажын кидшым,
Шокшым, порым, кычалеш…
Тендан шочшыда-влак, кочада, ковада кокла гыч кє сарыште лийын, але тылыште полышым шуктен шоген? (ЙОЧА-ВЛАКЫН ОЙЛЫМЫШТ)
5. Иктешлымаш.
Сар — моткоч шучко вий. Тудо айдемын эн шерге поянлыкшым — илышым — на‰гая але курымешлан тудым йєсландараш кода. Шуко миллион колышо, йєршеш шалатен пытарыме ял ден ола-влак, курал-ўдаш йєрдымо мланде... Калыкнан ойгыжо нимучашдыме. Но тиде сар калык-влакын келшен илымыштым, тўшка вий дене кеч-могай тушманымат се‰ен кертмашым ончыктен. Моло дене пырля марий калыкат шке лўмжым волтен огыл. Тудын патыр эргыж ден удыржє-влак се‰ымашым сарыштат, тылыштат таптен шогеныт.
Алевтина Григорьеван «Тыныс илыш- чылалан» (ЙОЧА ЛУДЕШ)
Кўшыч кече онча шыргыжалын,
Шуялта ший йоллажым тораш.
Мурена тыныслан моктеммурым-
Мўндыр калыклан тидым колаш…
Лийже кинде эре ўстембалне,
Куанна, пиална, шўм тулна.
Лийже мир эре тўнямбалне,
Тек ила веселан калыкна.
6. Мє‰гылан паша: коча-ковам, пошкудо-влакым тўслен ончалаш, нунын самырык годсо илышышт нерген пален налаш тыршаш. Нунын шарнымашыштым возен налаш.
10 552
3 118 
