Referat "Yazılı gagauz artistik literaturasının 2-nci periodu"

KOMRAT DEVLET UNİVERSİTETİ

MİLLİ KULTURA FAKULTETİ

GAGAUZ FİLOLOGİYA HEM İSTORİYA KAFEDRASI

REFERAT

«Yazılı gagauz artistik literaturasının 2-nci periodu»

Hazırlayan:

MPG-20 grupadan

Anna Gümüşlü

Üüretmen:

Vitaliy İvanoviç Sırf

Komrat kasabası

2021-ci yıl

Önsöz

Gagauz yazılı literatura baalı aazdan halk yaradıcılıınnan. Literatura hem folklor ilk etabın genişletmesindä biri-birindän ayırılmaz hem nicä bir bütün varolȇrlar. İlk gagauz dilindä kiyat, angısı 1959-cü yılda tiparlandı gagauz alfabetini kullandı, follklor-literatura toplumuydu. Herbir gagauz yazıcısı var nicä kendini folklorcu saysın. D. Tanasoglu, N. Baboglu hem M. Durbaylo kendi folklor toplumnarını tiparladılar. Zengin aazdan halk yaradıcılıın yaratma kolekţiyaları arhivlerä toplanılı D. Kara Çobanda, S. Kurogluda, G. Gaydarcıda, E. Kolţada, M. Kösedä. Gagauz yazıcıların yaradıcılıında aazdan halk yaradıcılıı bir önemni rolu oynȇȇr. Folklordan literatorlar alȇrlar adama hem tabiata bakışı. Gagauz literaturasında 50-ci - 80-ci yıllarda çalışardılar yaratmaa hem tiparlamaa kendi kiyatlarını: N.Tanasoglu, D.Tanasoglu, D.Kara Çoban, M.Kösä, N.Baboglu, G.Gaydarcı, S.Kuroglu h.b.

N. G. Tanasoglu

İlk gagauz yazıcı-aydınnadıcılardan literaturada N.G.Tanasoglu peydalanȇr. Onun literatura çalışmaları taa gagauz yazısını kabletmedän çekeder (1957), ama 50-nci yılların bitkisindä - 60-nci yıllarda en yaradıcılı işleer. Yazıcının küçüklüü geçti Kiriyet küüyündä. Taa küçüktän ana-bobasına yardım edärdi diil kolay çiftçi işindä. Küülü şkolada ilktän üürendi, sora Komrat kasabasının Real uçileşesinä girdi üürenmää, angısını 1917-ci yılda bitirdi. 1918-1940-ci yıllarda üüredici işledi. 1940-ci yılda N.Tanasogluyu direktor koydular işlemää. O hemen çeketti ana-bobalara annatmaa neçin onnarın uşakları lääzım üürensinnär şkolada. Hep bu vakıt toplum çalışmasına aktivli katıldı. Cenk vakıdı (1941-1944) üüredicilik yapmadı. 1944 yılın avgust ayından sora Nikolay G. Genä üüredicilik çalışmasına döndü: enidän şkolanın direktoru işledi, savaşardı küülüleri gramotaya üüretmää, 1-ci üüredicilerin respublika syezdına delegat seçildi. Literatura çalışmasına N.G.Tanasoglu 40-ci yıllarda çeketti danışmaa, etişmiş yaşlardaykana. Denedi kendini çevirmelerdä, şiir, annatma yazmasında, folklor toplamasında, gagauz laflıına deyni leksika materialını topladı hem sistemaladı. Ama onun bütün literatura-aydınnadıcı çalışması aslı maanayı kabletti ozaman, açan gagauz yazısını koydular şkola üürenicilerin önündä, televidiniyada, radioda sözleşmää, yaratmaları tiparlamaa kolaylıı peydalandı. Bu yıllarda yazıcı bir sıra masal, legenda, balada yazdı. Motivleri hem süjetleri avtor aazdan halk yaradıcılıından aldı. Örnek için alalım şiirli-masalı «Kuşlar bey seçerlär».Masalın süjetı sadä. Çoktan-çoktan toplanȇrlar hepsi kuşlar hem kendilerinä beyi kararlȇȇrlar ayırmaa. Çok vakıt kavgalaşmışlar, gelincesinä bir fikirä, kim bey onnarın arasında olacek. Bitkidä gelmişlär bir fikirä kim en üüsää uçacek, o da kuşların beyi olacek. Açan yarışmak çeketmiş, cıvırliga kartalın arkasına konmuş, da sora açan kartal dinmiş, çıkmış taa yukarı kartaldan. Kalan kuşlar çok geeri kalmışlar uçmakta. Ama kuşlar cıvırliganın şalverliini çözmüşlär hem bey adını hepokadar kartala vermişlär. Masalda sölener, ani cıvırliga büündä hep barȇr: «Bänim kuşların beyi». Bu masalda terbietmäk ideyası var. Yaşamakta olȇr ölä, ani insannarın arasından var öleleri, angıları başkasının sırtından kalkınmaa savaşȇrlar. N.Tanasoglunun baladalarında «Hayduk Yuvan» hem «Andrey» gagauz halkın Balkannarda zor yaşamasını açıklanȇr. Temellenmiş olaylar halkın serbest ruhunu hem da dooruluunu aynalȇrlar. «Andrey» baladasında çeketmedä düün sţenası resimni: baş personaj bir gözäl kıza Tudorkaya evlener. Gençlär biri-birini beenerlär, onnar kısmetli. Ansızdan küüyä osman askerleri girerlär da gelini esir alȇrlar. Şennik sesleri alamaklara diişerlär. Askercilerä dooru betvalar uçȇrlar. Güvää bir kahramannık yapȇr. Sevdaylan dolu, o piner beygirinä, osman lagerinä dooru yortarak gider, duşmannarlan düşer, gelini kurtarȇr. Bu baladada folklordan motiv razgeler, açan hayvan kahramana yardım eder. 50-ci yıllarda N. Tanasoglu şiir avtoru gibi söz tutardı. «Bucaktan seslär» (1959) toplumuna onun üç şiiri koyuldu. Halk poeziyasından maani janrasında dörtlüklär yazılı.Yaşamasının bitkinci günnerindä yazıcı prozaya danıştı. Fevralin 9-da 1970 –ci yılda toplum «Bucak, Bucak» tipara verildi, ama 13 gündän sora yazıcı geçindi, ölä dä görmeyip kendi kiyadını. Kiyat «Bucak, Bucak» avtorun çalışmasında oldu bir sonuç gibi. Kiyadın var artistik, etnografiya, istoriya-tanımak maanası. Annatmada «Sofi» işlem olȇr 40-ci yılların bitkisindä, bir gagauz küüyündä Sarılık adında. Dört yıl geçti nicä cenk bitti. Aaçlık geeridä kaldı, angısı çok insanın canını aldı. Küülülär yavaş-yavaş normal yaşamaya savaşardılar geçmää. Bu diildi bir kolay vakıt Basarabiyaya deyni, açan kolhozlar kurulardılar, partiya hem komsomol zümreleri kaavileşärdilär. Annatmada çiftçi Harçu Motinin aylesi yazdırılȇr. Baş personajlar Harçu Moti, onun karısı Matrona hem kızı Sofi. Dışandan N.Tanasoglu isteer göstermää o fikirleri, ani eni sıralık küüdä lääzım üstelesin, ama arada-saatta belli olȇr yaratmada onun eskicä düşünmesi. Örnek, açan klub açıldı da eski adetlär, nicä horu, dernek unudulmaa başladılar, onnarın erinä bişey islää gelmedi. Avtor var angı temalara savaştı ilişmemää, biz annȇȇrız neçin o onu yaptı, ama annatma aslı işleri gösterän oldu. Topluma «Bucak, Bucak» taa iki annatma girdi. Biri «Yuvanoglular», öbürü «Başka gagauzlar».

D. N. Tanasoglu

50-nci yılların sonunda D.Tanasoglu geniştän literatura-üüredicili çalışmayı çekettirdi. 1957-1960 yıllarda «Moldova Soţialistȇ» gazetasına baalı bir sayfa gagauzça çıkmaa başladı. Radioda kolverimnär gagauzça işidilmää çeketti. D.Tanasoglu ilk çevirdi halklar arası proletariyatın «İnternaţional» gimını gagauz dilinä. Bu hem taa başka olayların sırasında gagauz literaturası dirilmää çeketti. 1958-ci yıl sayilȇr literaturanın duuma yılı, ozaman açan Kişinövda 2-ci Moldaviya yazıcıların syezdı geçti. Hep o yılda D.Tanasogluyu gagauz yazıcıların arasından ilk kablettilär SSSR-nın yazıcılar birliinä. 1959-cu yılda yazıcı hazırladı hem tiparladı folklor-literatura toplumunu «Bucaktan seslär». «Bucaktan seslär» toplumu - ilk tiparlı yayın, neredä gagauz alfabeti kullanıldı. Toplumun temel payına taa çok baladalar, türkülär, masallar, söleyişlär, maanilär koyuldular. İkinci payın «Bucaktan seslär» kiyadına gagauz avtorların yaratmaları girdilär: D.Tanasoglu, N.Tanasoglu, N.Arabacı, N.Baboglu, K.Vasilioglu, D.Kara Çoban, M.Kösä, F.Popaz, A.Tukan, İ.Çakir. 1962-ci yılda milli şkolalar kapandılar da gagauz dili başka üüredilmedi, D. Tanasoglu kendi kuvedini literatura yaradıcılıına geçirdi. On yılın içindä dört şiir toplumunu tiparladı: «Çal, türküm» (1966), «Adamın işleri» (1969), «Hoşluk» (1970), «Gençlik türküleri» (1975). «Çal türküm» kiyadında ilk şiir «Lenina türkü», angısını var angı küülerdä büünkü gün da türkü gibi çalȇrlar. En islää avtorun şiirlerindän birisi «Ana dilim». Kendi ikinci kiyadında «Adamın işleri» istoriya tematikasına danışȇr. Peydalanȇrlar şiirlär, angıları istoriya olaylarına hem kahramannarına adanȇrlar. «Andrey Galaţan», «Emelian Stoykov», «Stuyan-hayduk». «Hoşluk» toplumu şiir kiyatların arasından ayırılȇr bir özel erlän. Onda kullanılı şiirlär maani formasında. İlk kerä avtor yumoru şiirlerindä kullanȇr, angısı okuyucuyu pek şaştırȇr. «Gençlik türküleri» toplumunda avtor gösterer kendi bakışını halkına, eski adetlerä hem tradiţiyalara. 1975-nci yıllardan sora D.Tanasoglu büük bir epik yaratmasını çekeder yazmaa. 1985-ci yılda ilk gagauz romanı «Uzun kervan» dünneyi görer. Bu kiyat toplu üç paydan: «Uzak dedelär», «Balkanda yurtluk», «Bucak kırı». Yazıcı kullanȇr kauşçu-peetçi däduyu hem kervanı, ani kiyadın bölümnerini baalamaa bireri. Bu romanda verili gagauzların etnik kökeni oguz gipotezası, angısını K. İçerek gagauz etnogenezın annamasında koyuldu.

N. İ. Baboglu

Nikolay İ. Baboglu taa çok nekadar kalan gagauz literaturacılar zanaatlandı prozaylan. «Allahın izinnän» annatmasında avtor annadȇr kendisi için, gülmää alȇr ozamankı öndercileri. N. Baboglunun ilk literatura denemekleri 1950-ci yıllarda peydalanȇr. «Bucaktan seslär» toplumuna girdi şiiri «Şükür, partiya sana!» N. Baboglu tiparladı «Gagauz folkloru» toplumunu, nereyi koyuldular baladalar, masallar, maanilär, legendalar, söleyişlär, bilmeycelär, cümbüşlär Hoca Nastradin için. Avtorun ilk kiyadı «Legendanın izi». Bu annatma pek büük, onda verili bir şalver akıllı süjet, neredä gösterili aslıdan olan olayın hronikası. Burada annadılȇr nicä gagauzlar Bucak kırlarında erleşmişlär. Ölä annatma nicä «Buruk beyin eceli» baalı öbür annatmaylan tematikasına hem kompoziţiyasına görä. 1979 –cu yılda N.Baboglunun ikinci annatma toplumu «Bucak ecelleri» tiparlandı, angısı sora yazıcının en islää kiyatlarından biri oldu. Bu topluma girdilär te bu annatmalar: «Tabeet», «Traktorcular» h.b. Prozada N.Baboglu taa çok annatma janrasında çalışȇr. «Karanfillär açtılar enidän» yaratmasında annadılȇr iki olay için Bucakta. Basarabiyanın girmesi Sovet Birliinä hem Büük Vatan cengin önündä yıl için. Avtorun taa bir annatması «Gaydacı» girdi üürenmäk kiyadına. N.Baboglu pay tutȇr talantlı insandan, isteer gagauzların muzıka için düşünmeklerini diiştirmää. Annatmada «Ecel» okuyucu annȇȇr cengin önündä hem cenktän sora gagauz küüyündä yaşaması için, kolektivizaţiya için. Bir ayırı eri kaplȇȇr annatma «Demirçu», angısı temellener drama olayınnan. Demirçu – o bir baş personaj, angısı bütün gagauz literaturasında sayılȇr ii personaj. O savaşȇr buncak insanı kurtarmaa büük yaamurdan, sellerdän. 1988-ci yılda şiir toplumunu «Tarafımın peetleri» tipardan çıktı. Kiyat pay edili dört bölümä: «Asirim», «Poemalar, legendalar, masallar», «İncä duygular», «Gölgelär». N. Baboglunun poeziyanın dili yakın halk dilinä. Tekstin içindä pek çok söleyiş, frazeologizma kullanılı. Bütün yaradıcılık için sölärkän, var nicä demää, ani bütün epoha aynalandı onda. Avtor verer gagauz folklor varlıın görüşünü bizä. Leksika fondu ölä zengin hem hertürlü, ani leksikograflara var zengin material.

D. N. Kara Çoban

Genç şairin literatura debütü 1957-ci yılda başladı, açan gazetada «Moldova Soţialistȇ» ilk yaratmaları tiparlandı ana dilindä. Taa ilk adımnarından belli oldu, ani şair süretli, düşünmeli poeziyaya çekiler. 1959-cu yılda gagauz yazısında çıktı ilk şiir kiyadı «Буджакские голоса». «İlk laf» şiir kiyadı 1963-cü yılda avtor toplumu gagauz dilindä tiparlandı. Ona 60 şiir girdi, angıları pay ediliydi dört ţıklaya. D.Kara Çoban da nicä başka gagauz yazıcıları maani folklor janrasını şiirlerindä kullanȇr. Bu toplumda en islää lirik şiirleri: «Sölä bana», «İsteyiş», «Aarȇȇrım bän», «Avşam üstü». Ayırı lääzım bakmaa üç şiiri, angılarında duygucular kullanıldı «Ça-hȇys», «Läk-tık», «Yortu oyunu». D. Kara Çobanı dalgalandırȇr nravlı konfliktlär. Sevda temasında yazarkana gücenik duygu çıkȇr. Cuvapsız sevda yada tragediya olayı, açan gençlär yakışmȇȇr birerdä olsunnar – avtorun sevgili temaları. Şiirdä «Eski türkü» taman bunun için annadılȇr. Var onda türlü lirika janralarında şiirlär, ölä nicä «Sallangaç türküsü», neredä o isteer göstermää bizä, ani bu dünnedä kimäseydi diil pek şen, kimsä acıdan er bulamȇȇr kendinä. Yazıcı «Stihlär» hem «Proza» kiyatlarında yalvarȇr gelecek vakıtta tiparlamamaa o yaratmaları, angıları girmedilär bu iki onun kiyadına. Dimitriy Kara Çoban poeziyasında çeketti yazmaa, ama geldi vakıt da prozayı denedi. Prozada klasik annatmaya, yazdırmaya, küçeräk oçerka seçmesini durguttu. Bir kerä denedi roman janrasını, ama beenmedi nicä onu yazdı da yaratmayı yaktı. Annatmaları «Düşär yıldız», «Kudal», «Okolcu», «Dua», «Bir çift çarık», «Sopa cinkmesindä» şiir tematikasını hep tekrarlȇȇrlar. Var angı annatmaları avtobiografiyalı. («Fanatik») D. Kara Çoban insanı beenärdi selämlaşmak için, utanmak için. O dayanamazdı kavgacı insannarı, savaşardı lafetmemää onnarlan. Yazıcı annadardı, ani yaşamak o daymalı güreşmäk. Bürokratizmaylan, kulturasızlıklan cenk edärdi. Avtor bakardı personajların içyankı dünnesinä. O «ekologiya kulturanın» aktiv tarafıcısıydı.

M. V. Kösä

Mina Kösä ilk şiirlerini tiparladı 1959-cu yılda «Bucaktan seslär» toplumunda. 1973-cü yılda çıktı onun şiir toplumu «Kısmet». Sora taa iki şiir toplumnarı tıparlandılar («Hazır ol!» 1986, «Sabansȇȇrsın gün» 1990).

G. A. Gaydarcı

G.A. Gaydarcı artistik yaradıcılıınnan zanaatlandı. Şiir toplumu «Ana tarafım» baskıdan çıktı. Şiiri «Afet beni» en ii şiirlerindän biri. Annatması «İki ool» (1962), şiirleri «Sensiz sıkıntılı», «Cengä yok er», «Büüdün ekmek», «Çörek» h.b.

S. S. Kuroglu

Literatura debütü S.Kuroglunun 60-nci yıllarda oldu. Genç avtor sıravardı iki kiyat tiparladı, şiir toplumunu «Bir kucak güneş» (1969), annatma toplumu «Yollar» (1970). Yazıcının ilk kiyadı proza kiyadı oldu bitkinci, o başka annatma yazmadı. Taa dört poeziya toplumnarı onun yazalından çıktılar. «Kızgın çiilär» (1974), «Kauş avaları» (1977), «Üüsek kuşlar» (1982), «Родословное дерево» (1988). Avtor şiir kurulmasında kendi romantik manerasını kullanȇr. S. Kuroglunun şiirleri ayırılȇrlar başka avtorların şiirlerindän incä lirizmaylan, artistik kolaylıkların parlaklıınnan. Cenk teması da bir ayrı eri kaplȇȇr şairin yaradıcılıında. Şiirlerdä «Dokuz laapsız», «Menevşa», «Uyer soldat», «Mezar başında», «Sus aalama» avtor andırȇr kahramannarı, angıları pay aldılar Büük Vatan cengindä. Yazıcının herbir kiyadında göstürüler sevgi küçük vatana - Bucaa. S. Kuroglunun yaradıcılıı yakın adetlerä, inanca, onnar göstererlär gagauzların material kulturasını, folklorunu. Yazıcının beş kiyadından sadece birisindä var koyulu annatmalar. O küçeräk annatma toplumu «Yollar». En ii annatması «Zor yollar». S. Kuroglu hazırladı hem tiparladı kiyadı «İlkyaz türküleri» (1989).

Sonucu

Gagauz dilinin ofiţialca yazısının kabletmesindän 64 yıl geçti, gagauz literaturamız ilerledi. Pek çok poeziya hem proza kiyatları çıktı. Nekadar kiyadımız var, onnarı lääzım kullanalım. Okuyucu uşak başçasından lääzım çeketsin terbiedilmää. İlk kim uşaklara deyni masal gagauzça okuyȇr - o terbiedici. Git-gidä uşaklar taa çok şiir, masal, bilmeycä gagauz dilindä bilerlär. İkinci erdä durȇr şkolamız. Bän açan 1998-ci yılda çekedärdim şkolada işlemää, pek az artistik literaturası vardı. Gagauz yazıcıların biografiyalarını, yaratmalarını bulardık gazetalarda «Gagauz sesi», «Ana sözü» yada rayon gazetalarında. Ama şindiki vakıtta artistik kiyatları eterli oldular herbir yaşamak erindä, kasabalarda da, küülerdä dä. Bizim büünkü neetimiz üüretmää üürenicileri gagauzça okumaa, beenmää okumayı, havezlän okumaa. Üürenicileri üüredäysedik okumaya, ozaman kim üürener koledjda, universitettä onnar kendileri dä lääzımnı kiyatları bulaceklar, okuyaceklar. Bän kayılım gagauz bilim adamnarın fikirlerinnän, ani var pek üüsek uurda yazılı literaturamız. Hem da var veran yazılı yaratmalarımız. Ama buna bakmayarak, herbir yaratma neyasä üüreder. Biz var nicä beenmeyelim o yaratmaları, ama o hep okadar bizä deyni faydalı olȇr. Zeräm literatura – o haliz yaşamak. Gagauzların yaşamasından bu yaratmalar dünneyä çıkȇr, onuştan ne var bizim- o bizä pek yakın. Ana dilindän hem literaturadan biz gagauzluumuzu tanıyȇrız. İdeya-estetik paalılıkları, angılarını isteerlär bizä göstermää yazıcılar, halkının zenginnii olȇrlar. Pek islää ani gagauzların arasında var gençlär, ani büünkü gündä yaradȇrlar, kiyatlarını tiparlȇȇrlar, şükür deeriz aksakallarımıza da yaratmalar için. Eer alarsaydık da uydurarsaydık 50-80 yılları şindiki vakıtlan, bizim bibliotekalarımızda pek çok kiyat var. Ama kiyatlar diil lääzım bu erlerdä, nicä biblioteka, tozu toplasınnar. Kiyatlar bizä gösterelär kaç eldän onnar geçti, kaç okuyucu onnarı okudu. Bän ilk kerä gagauz artistik literaturasını elimä aldıı zaman, bobam bana deedi: «Kızım, kiyadı dünneyä çıkardılar, ani biz onu okuyalım hem da gagauz olalım. Eer sän istärseydin annamaa kim o gagauzlar, oku te bu kiyatları». Da irmidän zeedä kiyat başladı bana, onnarı büünkü gündä uroklarımda kullanȇrım. Herzaman, açan bizä evä musaafirlär gelärdilär, yada birkimseyä biz gidärdik musaafirlää, bobam çıkarardı torbasından gagauz yazıcıların küçeräk kiyatçıklarını da oradan şiir, cümbüş, şaka, annatma okuyardı. Bän dä (10-14 yaşında) uşak seslärdim bobamın okumasını. Tä şindiki vakıtta annȇȇrım, ani busoy o beendirärdi gagauz dilini, literaturasını hem örnek gösterärdi kendi uşaklarına. Ana-boba kendi örneklerinnän lääzım örnek versinnär uşaklarına. Zoruna dili, literaturayi okutturmaa, beendirmää yakışmȇȇr.

Bibliografiya

Гагаузская художественная литература (50-80 гг. 20 в.) Очерки. П.А. Чеботарь, Кишинев, 1993 г.

İçindekilär

Önsöz..............................................................................................................................2

N.G.Tanasoglu................................................................................................................3

D.N.Tanasoglu................................................................................................................4

N.İ.Baboglu....................................................................................................................5

D.N.Kara Çoban.............................................................................................................6

M.V.Kösä.......................................................................................................................6

G.A.Gaydarcı.................................................................................................................6

S. S.Kuroglu...................................................................................................................7

Sonucu............................................................................................................................8

Bibliografiya...................................................................................................................8

4