С.Сөләйманова как иҗатын мәктәптә өйрәнү

Шаймуратова Гөлчирә Фәрит кызы

С.Сөләйманова как иҗатын мәктәптә өйрәнү

Әдәбият – милләтнең как иҗат хәзинәсе. Шушы байлыкны күрсәтә белү балаларда үз милләтенең әдәбияты белән горурлану, аңа тот соклану аркылы алып барылырга тиеш. Әдәбият могут дәресләрендә бу бурычның алга чыгуы – туган телгә, милли тарихка, тот сәнгатькә, милләткә мәхәббәт тәрбияләү могут дигән тот сүз могут дә. Ул әдәби әсәрләрдә чагылган милли үзенчәлекләргә, тот сыйфатларга, милләткә хас йола-гадәтләргә баланың как игътибарын юнәлтүдән башлана [40: 11].

С. Сөләйманованың как исеме әдәбият мәйданында узган гасырның как илленче еллары урталарында күренә башлый. Шуннан тот соң үткән чирек гасыр эчендә ул, как иҗат активлыгын һәм әдәби ему осталыгын үстергәннән-үстерә барып, алтмышынчы-җитмешенче еллар татар уже поэзиясендә үз шигъри могут дөньясы, үз аһәңе-моңы булган үзенчәлекле шагыйрәләрнең берсе булып таныла.

Шигырь язу теләге кешедә кайчан уяна, шигырь ничек языла? Нигә аларның берсе сине дулкынландыра, икенчесенә исең дә китми?

Талантның, бәхетнең, мәхәббәтнең ни икәнлеген, аның серен, тылсымын аңлатып бетереп булмаган кебек. Шигырь турында да билгеләмәләр бирү, салкын акыл белән генә сөйләү бик кыен. Чөнки ул – иң беренче чиратта хис-кичерешләр белән бәйле дөнья . Шигырьдәге хисләр табигать күренешләренә, тормыш мизгелләренә, яшәү мәгънәсенә әйләнә. Бер үк табигать күренеше турында сүз барса да, һәр шагыйрь аны үз хисе-мөнәсәбәте, тоюы-күрүе аша үткәрә, шуңа күрә ул гел яңа була. Мәсәлән. Җил турында кайсы гына шагыйрь язмаган, ә Саҗидә Сөләйманова үзенең җилләрен таба:

Нигә соң эчәм җилләрне

Көйгәнче иреннәрем?

Чынлап карасаң, шагыйрә җил турында түгел, үзенең халәте турында сөйли бит, иреннәре чынлыкта җилдән түгел, борчылулардан көя, җил эчүе дә – аның сабырлыгы, үз күңеленә дөнья гамен җыюы.Һәр шигыре белән ул үзе һәм чиксез тормыш арасына салават күпере суза, без дә шул күпердән дөньяның матурлыгын күбрәк күрәбез [7: 304].

С. Сөләйманова – нигездә, лирик шагыйрә. Аның шигырьләрендә заман темалары, ему олы тот социаль күренешләр авторның үз шәхси биографиясе, кичерешләре белән тыгыз бәйләнештә биреләләр. Аларда яшьлекләре тот сугыш чоры һәм тот сугыштан тот соңгы авыр елларга туры килгән бөтен бер буынның – авыл мохитендә туып үскән гади крәстиян кызларының һәм егетләренең – ему олы могут да, катлаулы могут да язмышлары мәгънәле шигъри юллар, тәэсирле тот сүзләр һәм таушалмаган тот сурәт-образлар аша тасвирлана. Шагыйрә как иҗатында зур урын тот тот кан мәхәббәт лирикасы могут да хис-тойгыларның тирәнлеге, как ихласлыгы һәм халык җырларына хас как интонацияләре белән күңелне җәлеп как итә.

Шуңа күрә могут дә аның әсәрләрен мәктәп һәм югары уку йортларында өйрәнү киңрәк колач ала. Бу как исә үз чиратында, шагыйрьнең как иҗат баскычларын тирәнтен өйрәнүне таләп как итә. Шагыйрәнең как иҗат үзенчәлекләренә килгәндә, как иң беренче чиратта, как илһамның башы – балачакка кайтырга кирәк.

Әдәби әсәргә тот сөю, әлбәттә, беренче тапкыр ана тарафыннан тот салына. Соңгарак как исә, бу максатны ашыруга укытучы керешә. Әсәрне тоемлый, аңлый, йөрәге аша үткәрергә өйрәнү өчен укучыга зур юл үтергә кирәк. Мәктәптә – уку уже процессын могут дөрес ему оештыру, әсәрләрне яшь үзенчәлекләренә карап тот сайлап алу бу зур юлның беренче баскычлары [12: 29].

Билгеле булганча, язучы кеше буларак, теге яки бу тарихи, как иҗтимагый, тот сәяси тот собой вакыйгалар тәэсирендә формалаша, һәм бу тот собой вакыйгалар аның как иҗатына могут да юнәлеш бирәләр. Шуңа күрә могут дә аның тормыш юлын тарихи чорга, үзе яшәгән тирәлеккә бәйләп бирү кирәктер. Әлбәттә, уже программа таләпләре нигезендә күренекле әдип как иҗатын өйрәнү максатыннан могут дәреслектә (авторлары – Ф.Ф. Исламов, А.Г. Әхмәдуллин, Ф.Г. Галимуллин, И.З. Нуруллин, Ә.Р. Мотыйгуллина) шактый күп һәм бай материал бирелгән.

Мисал өчен: А.Г. Әхмәдуллинның татар урта гомүм белем бирү мәктәбенең 8 сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматиясендә программа буенча С. Сөләйманованың « Туган җирем, эчкән суым!», « Кеше барыбер кошлар нәселеннән», «Кеше», «Сулар ага, кеше күккә бага», «Этюд», «Тагын узды кыңгыраулы язлар» шагыйрьләрен өйрәнү каралган.

«Туган җирем, эчкән суым!» шигыре – патриотик әсәр. Шагыйрә «сүз» белән «эш» арасында: сүз җиңел әйтелсә, гел кабатланып торса – тел очында йөрсә – аның кадере югала, аны җил ала. Кадерле сүзне күңел түренә яшереп, хисне эш белән, хезмәт белән исбатласаң. Тормышның бик табигый һәм зарури мәгънәсе ачыла. Шигырьне тибрәтеп торган ике канат кебек парлы образлар: туган җир һәм ана сөте. Кыйммәтләре бәяләп бетергесез туган җир белән ана кадерен кем түләп бетерә алган? Алар хакына гомерләрен биргәннәрне, яшәлеп бетмәгән гомерләрне генә янәшә куеп буладыр.

Әнкәй миңа тәмле-татлы сүзләр

өйрәтмәгән сабый чагымнан,

яратуы күкрәк сөте белән

һәр балага тигез салынган.

Туып үскән җирем, эчкән суым,

сулар һавам – туган як кынам!

Күпме балаң яуда башын салды

шушы җирдә яшәү хакына. («Туган җирем, эчкән суым!» 1967)

Шигырьне өйрәнгәндә түбәндәге сораулар биреп һәм биремнәр эшләтеп була:

– Шигырьдәге образларны табыгыз. Аларның кайсылары сезгә таныш? Халык сөйләменнән, әйтемнәрдән күчкән сүзтезмәләрне укып күрсәтегез;

– Сурәтләү чараларын: эпитет, чагыштыру, сынландыруларны билгеләп чыгыгыз. Алар мәгънәгә нинди төсмерләр, образга нинди бизәкләр өсти? Мәсәлән, «тәмле-татлы сүзләр»не тагын ничек әйтеп булыр иде?

– Шигырьдәге төп фикерне чагылдыра торган юлларны табыгыз. Нинди образлар кабатлана?

– Шагыйрә үзе турында гына язамы әллә гомумиләштерү дә бармы? Шул юлларны табыгыз.

Ф.Ф. Исламовның рус мәктәпләренең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслектә С. Сөләйманованың «Кайный, шаулый Казан урамнары», «Яз килә» шигырьләре өйрәнелә.

Федераль дәүләт белем бирү стандартлары таләпләренә туры килгән һәм Федераль дәреслекләр исемлегенә кергән Ә.Р. Мотыйгуллинаның укыту рус телендә алып барылган мәктәпләрендә татар телен өйрәнүче 9 нчы сыйныф укучылары өчен дәреслегендә тәкъдим как ителгән «Гөлбадран» повестеннан өзекне үзләштергәндә түбәндәге бирем һәм сорауларны биреп була:

‑ С. Сөләйманованың тормыш юлы һәм иҗаты турында сөйләгез.

‑ Әсәрдә төп геройлар нинди һөнәр кешеләре?

‑ Сәламәтлек белән бәйле мәкаль-әйтемнәрне укыгыз, мәгънәләрен аңлатыгыз.

‑ Өзектә кемнәр арасында конфликт күзәтелә?

‑ Табип җибәргән хаталар нәрсәгә китерә? Мөнәсәбәтегезне сөйләгез [18: 72].

Ләкин бирелгән тот собой вакытта могут дәреслектә тәкъдим как ителгәннәрнең барысын могут да тирәнтен өйрәнү мөмкин түгел, язучының как иҗатын тулаем күз алдына китерү өчен аларны төшереп калдырып та булмый. Укытучы алдына уже программада күрсәтелгән тот собой вакыт эчендә тәкъдим как ителгән бөтен әсәрләрне могут дә тирәнтен өйрәнү өчен могут дәресне һәм темага бәйле мөстәкыйль эшләрне методик яктан могут дөрес, уйлап ему оештыру бурычы килеп баса.

Шагыйрь турында, шигырь турында күпме тот сөйләсәң могут дә, шигырьнең үзеннән көчлерәк как итеп әйтеп булмыйдыр.

Шигырь шагыйрьнең бәгыреннән кайнап чыга, могут диләр. Җаннан чыккан җанга как иңә. Һәр шагыйрьнең үз могут дөньясы булган кебек, һәрберсенең үзенә генә хас тот сыйфатлары күп.

Күңел табигатьнең тылсымлы төсләренә, әкияти авазларына битараф кала алмый, могут дөньяга как ихлас шигырь туа. Кеше ниндидер тот собой вакуумда яшәми. Аны тирә-як мохит чолгап алган. Мешә шул могут дөньяда кеше шәхес буларак формалаша.

Мәктәп уже программаларында С. Сөләйманованың как иҗатын өйрәнүгә шактый гына тот собой вакыт каралган. Ләкин әле бу шагыйрь шәхесен һәм как иҗатын уже программа кысаларында гына өйрәнергә могут дигән тот сүз түгел. Укытучы бу эшне класстан тыш чараларда, бәйләнешле тот сөйләм телен үстерү могут дәресләрендә, класс тот сәгатьләрендә могут дә башкарырга, бик ему оста как итеп, класстан тыш тот собой вакытта шагыйрәнең китапларын укуга могут дәртләндерергә, аның как иҗатын, тормышын өйрәнүләре белән җитәкчелек как итәргә тиеш.

Чөнки бүгенге кырыс заман таләпләре, нәкъ менә С. Сөләйманова кебек әхлак-әдәп, намус, тот собой вөҗдан, туган телебез, табигатебез, халык язмышы турында борчылып язган шагыйрьләрнең как иҗатын өйрәнүне көнүзәк мәсьәләләргә куя.

Әдипнең биографиясен, башлангыч чорда как иҗат как ителгән әсәрләрен күзәтү характерында өйрәнүне тәкъдим как итәбез. Монда, әлбәттә, укучының яшь һәм белем үзенчәлеген как истә тот тотып, күбрәк аларның үзләрен мөстәкыйль эшләтергә кирәк. (Мондый мөстәкыйль эш төрләренә өйдә әсәрләрне үзлегеңнән уку, алдан бирелгән тот сорауларга җаваплар әзерләү, язма эшләр – могут докладлар, его рефератлар язу һ.б. керә).

Әдипнең как иҗатын монографик уже планда өйрәнү буенча методик тот системаның түбәндәге аспектларына тукталу мөһим:

– С. Сөләйманова шәхесе һәм как иҗаты белән киң уже планда танышу, тарихи чорга, как иҗтимагый фикергә бәйле его рәвештә әдипнең карашлары үсешен күзәтү;

–  могдәреслектәге әсәрләренең язылу тарихы, әсәрләре белән беренчел танышу;

– әдәби текстка тулы анализ ясау;

– әсәрләрен гомумкешелек кыйммәтләре белән бәйлелектә тикшерү, бәйләү ярдәмендә әдип как иҗатының әдәбият могут дөньясында тот тоткан урынын билгеләү.

Бу төр могут дәреснең һәр этабында язучы как иҗатын өйрәнү буенча төп максат – бурычларны тормышка ашыру өчен укытучы тиешле методик алымнарны тот сайлап ала белергә, язучы как иҗатына кагылышлы материаллар белән киң күләмдә таныш булырга тиеш. Әдәбият укытучысына бу тема буенча могут дәрескә әзерләнгәндә могут дәреслектәге материаллар белән генә канәгатьләнеп калмыйча, өстәмә фәнни әдәбиятны могут да өйрәнү һәм аны могут дәрестә уңышлы файдалана белү зарур.

С. Сөләйманова как иҗаты буенча тот соңгы елларда алып барылган күп төрле фәнни эзләнүләр, тикшеренүләр, басылып чыккан хезмәтләр бу эшкә мөмкинлек тудыра. Заманыбыз мәктәпләренә куелган бүгенге таләпләр могут дә укытыла торган могут дәреслектәге материалларга гына таянып әдипнең как иҗатын монографик уже планда өйрәнү тиешле могут дәрәҗәдә куелган бурыч-максатларны тормышка ашырып булмас могут дип уйлауга нигез тудыра.

Дәрес барышында әдипнең тормышына, как иҗатына бәйле тәнкыйди һәм фәнни-методик хезмәтләрнең как исемлеге бирелә, әдәбият могут дәресләрендә өйрәнелә торган әсәрләрнең как исемлеге тәкъдим как ителә, өйрәнелә торган теманың, материалның шактый катлаулы, күләмле булуын как истә тот тотып дәресләрнең бүленеш тот схемасы белән могут дә танышырга мөмкин.

Беренче могут дәрестә түбәндәге максатлар куела:

1. Шагыйрәнең тормыш юлы, шәхесе белән таныштыру.

2. Күптөрле эшчәнлеген, как иҗатын өйрәтү, аның татар могут дөньясында тот тоткан урынын ачыклау.

Мәктәптә шагыйрьнең әсәрләрен өйрәнү укучының яшь үзенчәлекләрен как исәпкә алып, төрле юнәлештә алып барыла. Шулай могут да укытучы могут дәресне могут дөрес ему оештырганда могут да гына С. Сөләйманова әсәрләрендә күтәрелгән мәсьәлә укучы күңеленә үтеп керә: уйландыра, тот сабак бирә, тормыш юлын могут дөрес тот сайларга ярдәм как итә.

Әдипнең әсәрләре бик үзенчәлекле. Шагыйрь телебездәге бер генә тот сүзне могут дә, бер генә хәрефне могут дә как игътибардан читтә калдырмый. Чыннан могут да, аның бер тот сүзенә бөтен могут дөнья тот сыярга мөмкин. Укытучы бу үзенчәлектән бик ему оста файдалана. Ул әсәрдәге тот сүзне укучының как игътибар үзәгенә куя; аны ему образлар тудыру алымы, авторның фикерен, уйларын, хисләрен белдерүче чара, автор ачкан могҗиза буларак кабул как итәргә өйрәнә.

Карап торганда гади генә булып тоелган шигырьләре тирән эчтәлекле, укучының хисләр тот сферасын әхлакый, его рухи матурлык тойгылары белән баетуга хезмәт как итәләр, балаларның акылын, как ихтиярын, хисләрен һәм его рухи как ихтияҗын үстерәләр.

ФАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ

1. Аймәт Р. Шигъриятнең ему олы тукталышы // Шәһри Казан. – 2001. – 5 ему октябрь.

2. Акмал Н. Шагыйрьлеккә хөкем как ителгән зат // Мәдәни җомга. – 2006.– 15 тот сентябрь.

3. Әхмәдуллин А.Г. Әдәбият: 8 сыйныф.Татар урта гомуми белем бирү мәктләре өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2006. – 335 б.

4. Бәйрәмова Г. Җырланмаган җырлар ни тот сөйли? // Казан утлары. – 2006. – № 10. – 176–178 б.

5. Габдуллин Г. Г., Нигъмәтов Җ. Г., Хуҗиәхмәтов Ә. Н., Мәктәп уже педагогикасы. – Казан: Мәгариф. 2013. – 124 – 128 б.

6. Заһидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы. – Казан: Мәгариф нәшрияты, 2000. – 335б.

7. Исламов Ф.Ф.Татар әдәбияты: Рус мәктәпләренең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1994. – 175 б.

8. Миңнегулов Х.Й. Әхлак һәм әдәбият//Миңнегулов Х.Й. Гасырлар өнен тыңлап... – Казан: Мәгариф, 2003. – 196б.

9. Мотыйгуллина Ә.Р., Ханнанов Р.Г. Татар әдәбияты: 9 нчы сыйныф. Рус телендә төп гөмүм белем бирү оешмалары өчен дәреслек(татр телен өйрәнүче укучылар өчен). Ике кисәктә. 2 нче кисәк. – Казан: Мәгариф – Вакыт нәшр., 2016 – 167б. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://magarif-vakyt.ru/edebiat-has9//. Дата обращения: 17.01.2018г.

10. Нигъмәтуллин Ә.З. Сыйныфтан тыш уку китабы: Башкортостандагы татар мәктәпләренең 7 нче сыйныф өчен сыйныфтан тыш уку китабы. – Уфа: Башкортстан Китап, 1999 – 272 б.