?останай облысы, ?останай районы,
Озерный орта мектебіні? тарих п?ні м??алімі
Балина Эндира
Саба?ты? та?ырыбы: ?аза? ханды?ыны? ??рылуы.
Саба?ты? ма?саты:
1.Білімділігі: ?за? ?асырлар?а созыл?ан этникалы? процестер ар?асында, ?аза? жерін мекендеген ?андас-туыс ру-тайпаларыны? ?зара экономикалы?,м?дени ж?не саяси ?арым-?атынастары мен т?уелсіз жеке ел болса? деген тілектері н?тижесінде д?ниеге келген т???ыш ?аза? мемлекетіні? ??рылу тарихы о?ушыларды? білімдік сапасын арттырады. ?аза? ханды?ыны? ??рылу тарихымен таныстыру, ?аза? жеріндегі т???ыш дербес мемлекетті? жаулап алушылы? со?ыстар н?тижесінде емес, халы?ты? ?асырлар бойы арманда?ан арман-тілегі мен ?зара туыстасты?ы н?тижесінде д?ниеге келгенін т?сіндіру.
2.Дамытушылы?ы: О?ушыны? логикалы? ойлау ?абілетін арттыру ?шін саба? барысында к?рнекі ??ралдар пайдаланылып,пікір сайыстар ?йымдастырып отыру ?ажет.
3.Т?рбиелігі: Т???ыш ?аза? мемлекетіні? ??рылуына негіз ?ала?ан ?о?ам ?айраткерлеріні? е?бегін ба?алай білуге т?рбиелеу,?з еліні? тарихына, адал ?лдарына деген ??рмет сезімін ?алыптастыру.
К?рнекі ??ралдар: ?аза? ханды?ыны? ж?не ?аза?стан Республикасыны? карталары, Ж?нібек-Керей портреттері, т?рлі кестелер,карточкалар.
Саба?ты? т?рі:Аралас саба? (пікірсайыс,баяндама)
Саба?ты? барысы.
І.?йымдастыру кезе?і:
а) С?лемдесу.
б) О?ушыларды тізім бойынша тексеру.
ІІ. ?й тапсырмасын с?рау:
1.?аза?станда ?аза? ханды?ыны? ??рылуы ?арса?ында?ы саяси жа?дай ?андай д?режеде еді?
Х? ?асырды? орта кезінде ?аза? жеріні? батысында Но?ай Ордасы, Жетісу айма?ында Мо?ол ханды?ы, Сыр бойы, Орталы? ?аза?станда ?біл?айыр ханды?ы ?мір с?рген.Олар жер ж?не билік ?шін бір-бірімен со?ысып жатты.О?ан ?осымша ?мір Темірді? ?рпа?тарыда ?аза? жеріне шабуылдар жасап жа?дай м?лде нашарлады.1428 жылы Бара? ханны? белгісіз жа?дайда ?аза табуы А? Орданы? саяси жа?дайын м?лде ?лсіретеді.?аза? жеріндегі саяси бытыра??ылы? ?сіресе ?біл?айырды? билігі т?сында ?зіні? шары?тау шегіне жетеді.Тарихи деректерге ?ара?анда ?біл?айыр хан А? Орда билігін ?з ?олыга алу ?шін 20 жыл?а жуы? к?рес ж?ргізген.Ал А? Орданы? м?рагерлері ?рыс хан мен Бара? ханны? ?рпа?тары Ж?нібек пен Керей с?лтандар ?біл?айырды? билігін мойындамады.С?лтандарды? алдарына ?ой?ан басты ма?саты ?здеріні? жеке ?лтты? мемлекетін ??ру еді.Міне,?аза? ханды?ыны? ??рылу ?арса?ында?ы елдегі саяси жа?дай осындай бытыра??ы, аумалы-т?кпелі болды.
2.Бірт?тас ?аза? мемлекетіні? ??рылу ?арса?ында?ы этникалы? жа?дай ?андай болды?
Бірт?тас ?лтты? мемлекетті? ??рылуыны? басты бір белгісі оны? хал?ыны? этникалы? ??рамы біры??ай болуы тиіс.?аза? жеріндегі ру-тайпаларды? тілі,ділі,діні,?дет ??рпы,салт-саналары жа?ынан ??сас келуі ?ажет.Ханды?тар арасында?ы талас тартыс?а ру-тайпалар ?арсы болып,елде наразылы? туа бастайды.Олар ?зара бірігіп,ел болуды к?здеген жа?дайлар жиі-жиі к?рініс табады.Оны ?біл?айыр ханды?ында?ы саяси бытыра??ылы??а ?арсы бол?ан ру-тайпаларды? Ж?нібек пен Керей с?лтандар?а бірігіп, Жетісу аума?ына ауып кеткен жа?дайдане аны? бай?ау?а болады.?аза?станда?ы ру-тайпаларды? негізгі этникалы? ??рамы (?ыпша?, ар?ын, найман, керей, алшын, ?о?ырат, ?йсін, дулат, жалайыр, албан, суан т.б.) басты ?ш айма??а шо?ырланды.Олар Шы?ыс Дешті ?ыпша? пен Жетісу айма?ы, О?т?стік ?аза?станны? Т?ркістан аума?ында орналасты.К?рсетілген ру-тайпаларды Х? ?. ?мір с?рген Фазлаллах Ибн Рузбихан ?аза?тар,олар д?ние ж?зіндегі е? к?шті, саны к?п халы? деп ата?ан.Атал?ан айма?та?ы негізгі ?ш этникалы? топ ?аза? хал?ын ??рады.
3.?аза? ?лтты? мемлекеті ??рылуыны? ал?ышарттары ж?нінде ??гімеле.
?біл?айыр ханды?ы мен Мо?олстан ханды?ыны? к?ш-?уаты ?лсіреп, к?йреу д?режесіне жетті.Рулар мен тайпалар к?семдеріні? арасында?ы ?зара талас тартыстар то?тамады.?аза? тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті ал?а тартылды.
Керей мен Ж?нібек с?лтандар Батыс Жетісу жері ?озыбасыда ?аза? ханды?ыны? ?лтты? туын тігіп, 1465-1466 жылдары ?аза? ханды?ын ??рды.Б?л жа?дайлар ?аза? мемлекетін (ханды?ын) ??руды? негізіг себептері мен ал?ышарттары еді.
ІІІ. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру.
Саба?ты? жоспары:
а) Керей мен Ж?нібек с?лтандырды? ?аза? ханды?ын ??ру жолында?ы к?ресі.
б) ?аза? ханды?ыны? аума?ы мен хал?ы.
в) ?аза? ханды?ыны? ішкі-сырт?ы жа?дайы.
Отан тарихын игеру барысында о?ушыны? тарихи танымын арттырып,отаншылды??а,адамгершілікке т?рбиелеуде жа?а та?ырыпты? ма?ызы зор.
1.?аза? ханды?ыны? ша?ыра? к?теруді? негізін ?алаушылар кімдер?
Осы жайында ??гімеле.
1-о?ушы. ?аза? хал?ыны? саяси бытыра??ылы?ын жойып, мемлекет етіп ??ру А? Орданы? билеушісі ?рыс ханны? ?рпа?тары Керей мен Ж?нібек с?лтандарды? ?лесіне тиді.?аза? ханды?ыны? дербес мемлекет болып ?алыптасуына т?рткі бол?ан ал?ышарттарды? бірі елдегі бей-берекетсіздік еді.Х? ?асырды? орта шенінде ?біл?айыр ханды?ында то?таусыз ?ршіп отыр?ан ?ант?гіс со?ыстар мен ішкі феодалды? ?ыр?ысуларды? ?дей т?суі болды.Х? ?асырды? басында ?біл?айыр ханны? ойраттардан же?ілуі оны? ел ішіндегі беделін т?сірді. Керей мен Ж?нібек с?лтандар б?л тарихи жа?дайды дер кезінде,?з ма?саттарына шебер пайдаланды.С?йтіп ?біл?айыр ханны? ?стемдігіне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларды? к?семіне айналды.?аза? тайпаларын бастап, ?аза? ханды?ыны? болаша? негізін салу?а Батыс Жетісу?а к?ш батсады. С?лтандарды? Жетісу?а ?арай ойысуда?ы басты ма?саты – Орталы?ж?не О?т?стік ?аза?станны? ?аза?тарын ?лы ж?з тайпаларымен біріктіру еді.Керей мен Ж?нібек с?лтандар ?аза?тарды? саяси т?р?ыдан бірігуіне,?аза? ханды?ыны? ??рылуына негіз ?алады.
Мо?олстан ханы Есен-Б??а Керей,Ж?нібек с?лтандарды ??ша? жайа ?арсы алады.С?лтандар?а Мо?олстанны? батыс айма?ы – Шу бойынан ?оныс б?ліп береді. Керей мен Ж?нібек с?лтандар Есен-Б??а берген Батыс Жетісуды ??тты мекен ете отырып,?озыбасы?а ?аза? ханды?ыны? ?лтты? туын тігіп,1465-1466 жылдары ?аза? ханды?ын ??рды.
2. Ал?аш?ы ?аза? ханды?ыны? алып жат?ан аума?ы ж?нінде не айтасы?дар?
2-о?ушы. Ханды?ты? ал?аш?ы ??рыл?ан кездегі алып жат?ан жері М.Х.Дулатиді? хабары бойынша ?озыбасы мен Шу айма?ы еді.Б?л аума? Жетісуды? батысы,?озыбасы тауы,ата?ты ?ш?о?ыр жайлауы ?ыр?ыз жерімен шектесетін.Х? ?. ая?ында ?аза? ханды?ыны? жері солт?стігінде Бал?аш к?ліні? ?аратал ?зеніні? ??йылысына ж?не ?зенні? шы?ыста?ы жа?алауына дейін ке?ейген.?біл?айыр ханы?ынан, Мо?олстан ханды?ынан, Но?ай Ордасынан ж?не Сібір хнды?ынан ?аза? ханды?ыны? ??рамына а?ылып келіп ?осылушы ?аза? тайпаларыны? саны еш?ашан то?та?ан жо?.Б?л жа?дай ?аза? ханды?ыны? ны?аюына ж?не ханды?ты? жер к?леміні? ке?ейіп ?л?аюына ы?пал етті.
3.Ханды? хал?ыны? этникалы? ??рамы ?андай ру-тайпалардан т?рды.
3-о?ушы. ХІ?-Х? ?.?. ?аза?стан жерін мекендейтін ?аза? тайпалары Ертістен Жайы??а,Алтайдан Каспий мен Арал?а,?араталдан Сырдария?а,Тянь-Шаньнан ?аратау?а дейінгі ке? байта?,жазы? даланы ?оныстан?ан еді.?аза? даласыны? негізгі т?р?ындары ?йсін,?а?лы,?о?ырат,?ыпша?,найман,керей,ма??ыт т.б. к?птеген тайпалар болды.Б?л тайпалар т?ркі д?уірінен кейін ?аза? жеріндегі т?ркі тілдес тайпалармен бірігіп тілі,ділі,наным-сенімі жа?ынан бір-бірімен араласып кетті.Олар ?аза? хал?ыны? бірт?тас мемлекет болып ??рылуына,оны? ?лтты? этникалы? ??рамына ?лкен ?лес ?осты.Б?л тайпалар экономикалы? ?леуметтік – м?дени жа?ынан бір-біріне толы? сай келген этникалы? топтар еді.
4.Ал?аш?ы ?аза? ханды?ыны? к?рші жати?ан елдермен ?арым-?атынасы туралы не білесі?дер?
4-о?ушы. ?аза? ханды?ыны? ал?аш?ы ?арым-?атынас жаса?ан елі Мо?олстан ханы Есен-б??а Керей ж?не Ж?нібек с?лтандарды не себептен ??ша? жайа ?арсы алды?Х??. басында Есен-б??а хан Жетісу мен Мо?олстанны? бас?ада аудандарын мазалай баста??ан ойраттарды? шабуылына тойтарыс беру ?шін ?аза?тарды? к?шін пайдаланба? болды.
Ж?нібек пен Керей хандар ?ыр?ыз хал?ымен де ?зара тату ?арым-?атынас орнатты.Тарихи а?ыздарда ?ыр?ыздар ?здеріне хан болу ?шін Ж?нібек ханны? бір баласын с?ра?аны айтылады.Б?л жа?дай ?ыр?ыздар мен Мо?ол ханды?ыны? арасында ?арама-?айшылы?ты? туында?анын,?ыр?ыздарды? ?аза? ханды?ымен жа?сы ?арым-?атынас жасаау?а бет б?р?анды?ын бай?атады.?ыр?ыздар мен ?аза? ханы Та?ырды? кезінде досты? ?арым-?атынас ны?айды.
Міне,жа?а ??рыл?ан ?аза? ханды?ыны? ал?аш?ы кезіндегі ?зімен к?рші жат?ан бас?а елдермен ?арым-?атынастарыны? дамуы осындай д?режеде еді.
5.Жа?а ??рыл?ан ханды?ты бас?ару ісі ?алай ?йымдастырылды?Елді кім бас?арды?
5-о?ушы.Жа?адан ??рыл?ан ?Аза? ханды?ыны? та?ына Шы??ыс?анны? ?рпа?ы бол?анды?тан,Керей,Ж?нібек с?лтандарды? екеуіні? де отыру?а ???ылы болды.Біра? сол кездегі орны??ан т?ртіп бойынша,хан та?ына отыр?ызарда м?рагерлікпен ?атар,жасыны? ?лкендігі де ескерілген.Сонды?тан хан та?ына Керей отырып,билік тізгінін ?ол?а алады.А?ылдасар тірегі Ж?нібек болды. Ж?нібек хан – Бара? ханны? бел бласы, Керей хан болса Бара? ханны? а?асы Болат с?лтанны? баласы,я?ни екеуі немере еді. Керей хан мен Ж?нібек ханны? Шуда?ы ?озыбасы?а Орда тігуі е? алдымен, к?шпелі ?аза?тарды? ел болып, е?се к?терсек деген ынта ?мітін ж?зеге асырды. Керей хан ханды?ты? бас?ару ісін Ж?нібекпен келісе отырып, ойда?ыдай ж?ргізген.
6.Ал?аш?ы кездегі ?аза? ханды?ыны? ішкі жа?дайы ?андай болды?
6-о?ушы. Х? ?. екінші жартысында ?аза? ханды?ы ?оныс теуіп, Орда тіккен Жетісу жеріне 200 мы? жан саны бар к?шпелі тайпаларды? жиналуы ке? ?ріс-?онысты керек етті. Жа?адан ша?ыра? к?терген ?аза? ханды?ы ?з алдына мынандай тарихи міндеттер ?ойды:
1)К?шпелі шаруаларды? жайылымдарды пайдалануда?ы Дешті ?ыпша? даласында б?рыннан ?алыптас?ан т?ртібін ?алпына келтіру;
2)Шы?ыс ж?не батыс арасында?ы сауда керуен жолы ?стіне орналас?ан Сырдария бойында?ы Сы?ана?, Соза?, Отырар, Йасы т.б. ?алаларды ?аза? ханды?ына ?арату;
3)?аза? тайпаларыны? басын ?осып, ?аза?ты? этникалы? аума?ын біріктіру.
7.Х? ?. со??ы кезінде ?аза? ханды?ы сырт?ы саясатта ?андай ба?ыт ?станды?
7-о?ушы.Х? ?. ая?ында – Х?І ?. басында Орта Азия мен ?аза?стан жеріндегі саясим ?мірде айтарлы?тай тарихи о?и?алар болды. Мо?олстан ханды?ы іс ж?зінде бірнеше иеліктерге ыдырай т?сті. Шы?ыс Дешті ?ыпша?та ?біл?айыр билігі жойылды. ?аза?стан жеріндегі бір кезде ?лемді д?р сілкіндірген Алтын Орда ханды?ы ыдырап, жа?а мемлекеттер – Сібір ханды?ы, ?аза? ханды?ы, Астрахань ханды?тары тарих сахнасынан орын алды.Х? ?. 70-жылдарында ?аза? хандары Сырдария бойымен о?ан жал?ас жат?ан ?аратау ??ірін басып алды. Н?тижесінде ?аза? ханды?ыны? жер к?лемі ?лде ?айда ?л?айды, о?ан т?с-т?стан ?аза? тайпалары келіп, ?осылып жатты. Сыр бойында?ы ?алалар Сы?ана?, Сауран, Соза? ?аза? ханды?ыны? к?ш-?уатын, саяси беделін ны?айтып, ?лемге танытты. Сонды?тан ?аза? хандары б?л ?асиетті-?адірлі жерді басып алу?а ?мтыл?андар?а жол бермеді.
8. ?аза? ханды?ыны? ??рылуыны? тарихи ма?ызын ?алай т?сінесі?дер?
8-о?ушы. ?аза? хал?ыны? тарихында ?аза? ?лтты? мемлекеті ??рылуыны? орасан зор ма?ызы болды.Біріншіден, ?р ханды?ты? билігінде ел болуды а?сап ж?рген ру-тайпаларды? ?аза? ?лты болып ?алыптасуы ая?талы. ?аза?ты? этникалы? аума?ын біріктіруде, ?аза?ты? ерте заманнан бастал?ан ?з алдына жеке т?уелсіз ел болып ?алыптасуын біржолата ая?тауды аса ма?ызды ж?не т?бегейлі шешуші р?л ат?арды.Екіншіден, осы ?алыптас?ан ?лтты бас?ару, оны сырт жаудан ?ор?ау ?шін ?аза? мемлекетіні? бірт?тас ?лтты? саяси-?кімшілік ж?йесі ??рылды.?шіншіден, б?л ??рыл?ан мемлекет ?зіні? ша?ыра? к?терген жерінде отырып ?алмай, б?гінгі та?да?ы шекарамыз?а дейін жер аума?ымызды ке?ейтті. Т?ртіншіден, ?зін ?оршап жат?ан ?лкенді-кішілі мемлекеттермен терезесі те? д?режеде ?арым-?атынас орнатты. Бесіншіден, ?леуметтік экономиалы? ж?не м?дени жа?ынан ?зіндік салт-д?ст?рі мен ?дет-??рпы, ділі, діні бар ел санатында даму жолына т?скен азат,еркін елге айналды.
І?. Бекіту с?ра?тары.
а) ?аза? ханды?ы ?андай саяси жа?дайлар н?тижесінде д?ниеге келді?
?) Т???ыш ?аза? ханды?ын ??р?ан ?ай с?лтандар еді?
б) Х? ?. Орта Азия жерлерінде ?андай саяси жа?дайлар ?алыптасты?
в) Керей мен Ж?нібек ?ай ханды?тан б?лініп, ?ай мемлекетті? жеріне ?оныс аударды?
г) ?аза? ханды?ы ?ай жерде ??рылды?
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру кезе?інде м??алім пікір алысу т?сілін ?олданып, о?ушыларды? шы?армашылы? ба?ытта ж?мыс істеуде жа?дай жасайды.Ж?нібек пен Керей ханны? ж?ргізген саясатына ба?а беру ?шін «Ж?нібек» с?зж?мба?ын ?олданамыз.
С?ра?тары: 1. ?аза? ханды?ына енген руларды? бірі. (Жалайыр). 2. Шайбани ?улетінен шы??ан хан (?біл?айыр). 3. ХІІІ-Х? ?. ауызша поэзия ?кілі (Асан ?ай?ы). 4. ?аза?станда?ы жер атауы (Жетісу). 5. ?аза? хандарымен 30жыл со?сы?ан Орта Азиялы? билеуші (Шайбани). 6. Ж?нібекпен бірге ?аза? ханды?ыны? ша?ыра?ын к?терген с?лтан (Керей). 7. ?аза?ты? ?аласы (Т?ркістан).
Тест алу. О?ушыларды? ?аза? ханды?ыны? ??рылуы та?ырыбын ?алай ме?гергенін тексеру.
?. ?орытындылау.
Ал?аш ?аза? тайпаларыны? басын ?осып, мемлекет ??р?ан ?лы с?лтандар Ж?неібек пен Керейді? тарихи ?ызметіне б?гінгі к?н т?р?ысынан ба?а бере келіп, ?азіргі кезде ?аза?стан Республикасында жал?асын тауып отыр?ан т?уелсіз идеясы мен оын же?істі жолдары д?лел бола алады.?аза? ханды?ыны? ?алыптасу, даму, ны?аю кезе?дерін ?зара саба?тасты?та ?арастыра отырып, ?азіргі та?да?ы ?аза?стан Республикасыны? ішкі сырт?ы саясатымен, парламентаризм ж?йесімен ?штастырса, т?рбиелік ж?не дамытушылы? ма?саттарды? ж?зеге асары с?зсіз.
?І. О?ушыларды ба?алау.
?ІІ. ?йге тапсырма беру. 35-36 параграфты о?ып келу.
Просмотр содержимого документа
«Саба? жоспары "?аза? ханды?ы " 5 сынып тарих п?ні»
Қостанай облысы, Қостанай районы,
Озерный орта мектебінің тарих пәні мұғалімі
Балина Эндира
Сабақтың тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы.
Сабақтың мақсаты:
1.Білімділігі: Ұзақ ғасырларға созылған этникалық процестер арқасында, қазақ жерін мекендеген қандас-туыс ру-тайпаларының өзара экономикалық,мәдени және саяси қарым-қатынастары мен тәуелсіз жеке ел болсақ деген тілектері нәтижесінде дүниеге келген тұңғыш қазақ мемлекетінің құрылу тарихы оқушылардың білімдік сапасын арттырады. Қазақ хандығының құрылу тарихымен таныстыру, қазақ жеріндегі тұңғыш дербес мемлекеттің жаулап алушылық соғыстар нәтижесінде емес, халықтың ғасырлар бойы армандаған арман-тілегі мен өзара туыстастығы нәтижесінде дүниеге келгенін түсіндіру.
2.Дамытушылығы: Оқушының логикалық ойлау қабілетін арттыру үшін сабақ барысында көрнекі құралдар пайдаланылып,пікір сайыстар ұйымдастырып отыру қажет.
3.Тәрбиелігі: Тұңғыш қазақ мемлекетінің құрылуына негіз қалаған қоғам қайраткерлерінің еңбегін бағалай білуге тәрбиелеу,өз елінің тарихына, адал ұлдарына деген құрмет сезімін қалыптастыру.
Көрнекі құралдар: Қазақ хандығының және Қазақстан Республикасының карталары, Жәнібек-Керей портреттері, түрлі кестелер,карточкалар.
Сабақтың түрі:Аралас сабақ (пікірсайыс,баяндама)
Сабақтың барысы.
І.Ұйымдастыру кезеңі:
а) Сәлемдесу.
б) Оқушыларды тізім бойынша тексеру.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:
1.Қазақстанда қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы саяси жағдай қандай дәрежеде еді?
ХҮ ғасырдың орта кезінде қазақ жерінің батысында Ноғай Ордасы, Жетісу аймағында Моғол хандығы, Сыр бойы, Орталық Қазақстанда Әбілқайыр хандығы өмір сүрген.Олар жер және билік үшін бір-бірімен соғысып жатты.Оған қосымша Әмір Темірдің ұрпақтарыда қазақ жеріне шабуылдар жасап жағдай мүлде нашарлады.1428 жылы Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза табуы Ақ Орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді.Қазақ жеріндегі саяси бытыраңқылық әсіресе Әбілқайырдың билігі тұсында өзінің шарықтау шегіне жетеді.Тарихи деректерге қарағанда Әбілқайыр хан Ақ Орда билігін өз қолыга алу үшін 20 жылға жуық күрес жүргізген.Ал Ақ Орданың мұрагерлері Ұрыс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырдың билігін мойындамады.Сұлтандардың алдарына қойған басты мақсаты өздерінің жеке ұлттық мемлекетін құру еді.Міне,Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы елдегі саяси жағдай осындай бытыраңқы, аумалы-төкпелі болды.
2.Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылу қарсаңындағы этникалық жағдай қандай болды?
Біртұтас ұлттық мемлекеттің құрылуының басты бір белгісі оның халқының этникалық құрамы бірыңғай болуы тиіс.Қазақ жеріндегі ру-тайпалардың тілі,ділі,діні,әдет ғұрпы,салт-саналары жағынан ұқсас келуі қажет.Хандықтар арасындағы талас тартысқа ру-тайпалар қарсы болып,елде наразылық туа бастайды.Олар өзара бірігіп,ел болуды көздеген жағдайлар жиі-жиі көрініс табады.Оны Әбілқайыр хандығындағы саяси бытыраңқылыққа қарсы болған ру-тайпалардың Жәнібек пен Керей сұлтандарға бірігіп, Жетісу аумағына ауып кеткен жағдайдане анық байқауға болады.Қазақстандағы ру-тайпалардың негізгі этникалық құрамы (қыпшақ, арғын, найман, керей, алшын, қоңырат, үйсін, дулат, жалайыр, албан, суан т.б.) басты үш аймаққа шоғырланды.Олар Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу аймағы, Оңтүстік Қазақстанның Түркістан аумағында орналасты.Көрсетілген ру-тайпаларды ХҮ ғ. өмір сүрген Фазлаллах Ибн Рузбихан қазақтар,олар дүние жүзіндегі ең күшті, саны көп халық деп атаған.Аталған аймақтағы негізгі үш этникалық топ қазақ халқын құрады.
3.Қазақ ұлттық мемлекеті құрылуының алғышарттары жөнінде әңгімеле.
Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш-қуаты әлсіреп, күйреу дәрежесіне жетті.Рулар мен тайпалар көсемдерінің арасындағы өзара талас тартыстар тоқтамады.Қазақ тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті алға тартылды.
Керей мен Жәнібек сұлтандар Батыс Жетісу жері Қозыбасыда Қазақ хандығының ұлттық туын тігіп, 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрды.Бұл жағдайлар Қазақ мемлекетін (хандығын) құрудың негізіг себептері мен алғышарттары еді.
ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру.
Сабақтың жоспары:
а) Керей мен Жәнібек сұлтандырдың Қазақ хандығын құру жолындағы күресі.
б) Қазақ хандығының аумағы мен халқы.
в) Қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайы.
Отан тарихын игеру барысында оқушының тарихи танымын арттырып,отаншылдыққа,адамгершілікке тәрбиелеуде жаңа тақырыптың маңызы зор.
1.Қазақ хандығының шаңырақ көтерудің негізін қалаушылар кімдер?
Осы жайында әңгімеле.
1-оқушы. Қазақ халқының саяси бытыраңқылығын жойып, мемлекет етіп құру Ақ Орданың билеушісі Ұрыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандардың үлесіне тиді.Қазақ хандығының дербес мемлекет болып қалыптасуына түрткі болған алғышарттардың бірі елдегі бей-берекетсіздік еді.ХҮ ғасырдың орта шенінде Әбілқайыр хандығында тоқтаусыз өршіп отырған қантөгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқысулардың үдей түсуі болды.ХҮ ғасырдың басында Әбілқайыр ханның ойраттардан жеңілуі оның ел ішіндегі беделін түсірді. Керей мен Жәнібек сұлтандар бұл тарихи жағдайды дер кезінде,өз мақсаттарына шебер пайдаланды.Сөйтіп Әбілқайыр ханның үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпалардың көсеміне айналды.Қазақ тайпаларын бастап, Қазақ хандығының болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көш батсады. Сұлтандардың Жетісуға қарай ойысудағы басты мақсаты – Орталықжәне Оңтүстік Қазақстанның қазақтарын Ұлы жүз тайпаларымен біріктіру еді.Керей мен Жәнібек сұлтандар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне,Қазақ хандығының құрылуына негіз қалады.
Моғолстан ханы Есен-Бұға Керей,Жәнібек сұлтандарды құшақ жайа қарсы алады.Сұлтандарға Моғолстанның батыс аймағы – Шу бойынан қоныс бөліп береді. Керей мен Жәнібек сұлтандар Есен-Бұға берген Батыс Жетісуды құтты мекен ете отырып,Қозыбасыға Қазақ хандығының ұлттық туын тігіп,1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрды.
2. Алғашқы Қазақ хандығының алып жатқан аумағы жөнінде не айтасыңдар?
2-оқушы. Хандықтың алғашқы құрылған кездегі алып жатқан жері М.Х.Дулатидің хабары бойынша Қозыбасы мен Шу аймағы еді.Бұл аумақ Жетісудың батысы,Қозыбасы тауы,атақты Үшқоңыр жайлауы қырғыз жерімен шектесетін.ХҮ ғ. аяғында қазақ хандығының жері солтүстігінде Балқаш көлінің Қаратал өзенінің құйылысына және өзеннің шығыстағы жағалауына дейін кеңейген.Әбілқайыр ханығынан, Моғолстан хандығынан, Ноғай Ордасынан және Сібір хндығынан Қазақ хандығының құрамына ағылып келіп қосылушы қазақ тайпаларының саны ешқашан тоқтаған жоқ.Бұл жағдай Қазақ хандығының нығаюына және хандықтың жер көлемінің кеңейіп ұлғаюына ықпал етті.
3.Хандық халқының этникалық құрамы қандай ру-тайпалардан тұрды.
3-оқушы. ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. Қазақстан жерін мекендейтін қазақ тайпалары Ертістен Жайыққа,Алтайдан Каспий мен Аралға,Қараталдан Сырдарияға,Тянь-Шаньнан Қаратауға дейінгі кең байтақ,жазық даланы қоныстанған еді.Қазақ даласының негізгі тұрғындары үйсін,қаңлы,қоңырат,қыпшақ,найман,керей,маңғыт т.б. көптеген тайпалар болды.Бұл тайпалар түркі дәуірінен кейін қазақ жеріндегі түркі тілдес тайпалармен бірігіп тілі,ділі,наным-сенімі жағынан бір-бірімен араласып кетті.Олар қазақ халқының біртұтас мемлекет болып құрылуына,оның ұлттық этникалық құрамына үлкен үлес қосты.Бұл тайпалар экономикалық әлеуметтік – мәдени жағынан бір-біріне толық сай келген этникалық топтар еді.
4.Алғашқы Қазақ хандығының көрші жатиқан елдермен қарым-қатынасы туралы не білесіңдер?
4-оқушы. Қазақ хандығының алғашқы қарым-қатынас жасаған елі Моғолстан ханы Есен-бұға Керей және Жәнібек сұлтандарды не себептен құшақ жайа қарсы алды?ХҮғ. басында Есен-бұға хан Жетісу мен Моғолстанның басқада аудандарын мазалай бастағңан ойраттардың шабуылына тойтарыс беру үшін қазақтардың күшін пайдаланбақ болды.
Жәнібек пен Керей хандар қырғыз халқымен де өзара тату қарым-қатынас орнатты.Тарихи аңыздарда қырғыздар өздеріне хан болу үшін Жәнібек ханның бір баласын сұрағаны айтылады.Бұл жағдай қырғыздар мен Моғол хандығының арасында қарама-қайшылықтың туындағанын,қырғыздардың Қазақ хандығымен жақсы қарым-қатынас жасаауға бет бұрғандығын байқатады.Қырғыздар мен қазақ ханы Тақырдың кезінде достық қарым-қатынас нығайды.
Міне,жаңа құрылған Қазақ хандығының алғашқы кезіндегі өзімен көрші жатқан басқа елдермен қарым-қатынастарының дамуы осындай дәрежеде еді.
5.Жаңа құрылған хандықты басқару ісі қалай ұйымдастырылды?Елді кім басқарды?
5-оқушы.Жаңадан құрылған ҚАзақ хандығының тағына Шыңғысқанның ұрпағы болғандықтан,Керей,Жәнібек сұлтандардың екеуінің де отыруға құқылы болды.Бірақ сол кездегі орныққан тәртіп бойынша,хан тағына отырғызарда мұрагерлікпен қатар,жасының үлкендігі де ескерілген.Сондықтан хан тағына Керей отырып,билік тізгінін қолға алады.Ақылдасар тірегі Жәнібек болды. Жәнібек хан – Барақ ханның бел бласы, Керей хан болса Барақ ханның ағасы Болат сұлтанның баласы,яғни екеуі немере еді. Керей хан мен Жәнібек ханның Шудағы Қозыбасыға Орда тігуі ең алдымен, көшпелі қазақтардың ел болып, еңсе көтерсек деген ынта үмітін жүзеге асырды. Керей хан хандықтың басқару ісін Жәнібекпен келісе отырып, ойдағыдай жүргізген.
6.Алғашқы кездегі Қазақ хандығының ішкі жағдайы қандай болды?
6-оқушы. ХҮ ғ. екінші жартысында Қазақ хандығы қоныс теуіп, Орда тіккен Жетісу жеріне 200 мың жан саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс-қонысты керек етті. Жаңадан шаңырақ көтерген Қазақ хандығы өз алдына мынандай тарихи міндеттер қойды:
1)Көшпелі шаруалардың жайылымдарды пайдаланудағы Дешті Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан тәртібін қалпына келтіру;
2)Шығыс және батыс арасындағы сауда керуен жолы үстіне орналасқан Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Йасы т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату;
3)Қазақ тайпаларының басын қосып, Қазақтың этникалық аумағын біріктіру.
7.ХҮ ғ. соңғы кезінде Қазақ хандығы сыртқы саясатта қандай бағыт ұстанды?
7-оқушы.ХҮ ғ. аяғында – ХҮІ ғ. басында Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі саясим өмірде айтарлықтай тарихи оқиғалар болды. Моғолстан хандығы іс жүзінде бірнеше иеліктерге ыдырай түсті. Шығыс Дешті Қыпшақта Әбілқайыр билігі жойылды. Қазақстан жеріндегі бір кезде әлемді дүр сілкіндірген Алтын Орда хандығы ыдырап, жаңа мемлекеттер – Сібір хандығы, Қазақ хандығы, Астрахань хандықтары тарих сахнасынан орын алды.ХҮ ғ. 70-жылдарында қазақ хандары Сырдария бойымен оған жалғас жатқан Қаратау өңірін басып алды. Нәтижесінде Қазақ хандығының жер көлемі әлде қайда ұлғайды, оған тұс-тұстан қазақ тайпалары келіп, қосылып жатты. Сыр бойындағы қалалар Сығанақ, Сауран, Созақ Қазақ хандығының күш-қуатын, саяси беделін нығайтып, әлемге танытты. Сондықтан қазақ хандары бұл қасиетті-қадірлі жерді басып алуға ұмтылғандарға жол бермеді.
8. Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызын қалай түсінесіңдер?
8-оқушы. Қазақ халқының тарихында Қазақ ұлттық мемлекеті құрылуының орасан зор маңызы болды.Біріншіден, әр хандықтың билігінде ел болуды аңсап жүрген ру-тайпалардың қазақ ұлты болып қалыптасуы аяқталы. Қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың ерте заманнан басталған өз алдына жеке тәуелсіз ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауды аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды.Екіншіден, осы қалыптасқан ұлтты басқару, оны сырт жаудан қорғау үшін Қазақ мемлекетінің біртұтас ұлттық саяси-әкімшілік жүйесі құрылды.Үшіншіден, бұл құрылған мемлекет өзінің шаңырақ көтерген жерінде отырып қалмай, бүгінгі таңдағы шекарамызға дейін жер аумағымызды кеңейтті. Төртіншіден, өзін қоршап жатқан үлкенді-кішілі мемлекеттермен терезесі тең дәрежеде қарым-қатынас орнатты. Бесіншіден, әлеуметтік экономиалық және мәдени жағынан өзіндік салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы, ділі, діні бар ел санатында даму жолына түскен азат,еркін елге айналды.
ІҮ. Бекіту сұрақтары.
а) Қазақ хандығы қандай саяси жағдайлар нәтижесінде дүниеге келді?
ә) Тұңғыш Қазақ хандығын құрған қай сұлтандар еді?
б) ХҮ ғ. Орта Азия жерлерінде қандай саяси жағдайлар қалыптасты?
в) Керей мен Жәнібек қай хандықтан бөлініп, қай мемлекеттің жеріне қоныс аударды?
г) Қазақ хандығы қай жерде құрылды?
Жаңа тақырыпты түсіндіру кезеңінде мұғалім пікір алысу тәсілін қолданып, оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс істеуде жағдай жасайды.Жәнібек пен Керей ханның жүргізген саясатына баға беру үшін «Жәнібек» сөзжұмбағын қолданамыз.
Сұрақтары: 1. Қазақ хандығына енген рулардың бірі. (Жалайыр). 2. Шайбани әулетінен шыққан хан (Әбілқайыр). 3. ХІІІ-ХҮ ғ. ауызша поэзия өкілі (Асан қайғы). 4. Қазақстандағы жер атауы (Жетісу). 5. Қазақ хандарымен 30жыл соғсықан Орта Азиялық билеуші (Шайбани). 6. Жәнібекпен бірге Қазақ хандығының шаңырағын көтерген сұлтан (Керей). 7. Қазақтың қаласы (Түркістан).
Тест алу. Оқушылардың Қазақ хандығының құрылуы тақырыбын қалай меңгергенін тексеру.
Ү. Қорытындылау.
Алғаш қазақ тайпаларының басын қосып, мемлекет құрған ұлы сұлтандар Жәнеібек пен Керейдің тарихи қызметіне бүгінгі күн тұрғысынан баға бере келіп, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында жалғасын тауып отырған тәуелсіз идеясы мен оын жеңісті жолдары дәлел бола алады.Қазақ хандығының қалыптасу, даму, нығаю кезеңдерін өзара сабақтастықта қарастыра отырып, қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының ішкі сыртқы саясатымен, парламентаризм жүйесімен ұштастырса, тәрбиелік және дамытушылық мақсаттардың жүзеге асары сөзсіз.
ҮІ. Оқушыларды бағалау.
ҮІІ. Үйге тапсырма беру. 35-36 параграфты оқып келу.
3 335
13 978 
