Саха тылын, литературатын уруоктарыгар тэттик чинчийиилэртэн - биирдиилээн бырайыактыыр чинчийиилэргэ.

Семенова Лилия Васильевна

учитель якутского языка и литературы

МБОУ “Вилюйская гимназия им.И.Л.Кондакова” Вилюйского улуса.

Саха тылын, литературатын уруоктарыгар тэттик чинчийиилэртэн -

биирдиилээн бырайыактыыр чинчийиилэргэ.

ФГОС киириэҕиттэн уруок чинчийэр хайысхатын күүһүрдэр үлэ саҕаламмыта. ФГОС ирдэбилинэн, хас биирдии оҕо бырайыактыыр үлэлээх, ситиһиилээх буолуохтаах. Бырайыактыыр үлэ биир саамай улахан көрүҥэ чинчийэр үлэ. Учуутал үөрэнээччини уруок устата чинчийиигэ көҕүлүүр, чинчийии араас көрүҥнэринэн, ньымаларынан үлэлэтэр. Саҥа саҕалыыр оҕолорго учуутал чинчийии алгоритмын биэрэр.

Оскуолатааҕы чинчийэр үлэ сүрүн ирдэбиллэрэ:

1. Быстыбат ситим. Чинчийэр үлэ уруогунан эрэ муҥурдаммакка, кылаас таһынан үлэҕэ өссө дириҥэтиллэн үөрэтиллиэхтээх.

2. Көхтөөх буолуу. Чинчийэр үлэ ыарахан, ол эрэн туһата үгүс. Учуутал оҕоҕо ону сөпкө өйдөтөн, үөрэнээччи бэйэтин сайыннарар, бэйэ кыаҕын арыйар суолун тэлэн биэрэргэ көмөлөһөр.

3. Айымньылаах эйгэни тэрийии.

4. Үтүө санаа эйгэтэ. Учуутал оҕо айар, саҥаны тобулар дьоҕурун биһириэхтээх. Сыыһа санаа, сыыһа этии диэнтэн оҕо куттаныа суохтаах, учуутал эдэр чинчийээччини сөптөөх хайысхаҕа сирдиир.

5 Үөрэнээччи сааһын учуоттааһын

Уруокка уонна кылаас таһынан дьарыкка чинчийэр үлэ кэрчиктэрин хайдах киллэриэххэ сөбүн аҕыйах холобурунан көрүөххэ.

1. Уруокка, дьарыкка тэттик чинчийии (Микроисследование на уроке).

«Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин» норуот остуоруйата. Дьиэҕэ үлэ сорудаҕа: Бэрдьигэс оту уруһуйдаа.

Чинчийии алгоритма:

1. Тылдьыттан /Бикипиэдьийэттэн тыл суолтатын бул: Ходуһаҕа үүнэр сүөһүгэ иҥэмтэлээх туораахтаах от

2. “Саха тыла” сыһыарыыга нууччалыы тылбаастаа (хвощ)

3. Кинигэттэн, интернеттэн бэрдьигэс от (хвощ) ойуутун булан көр. Остуоруйа иллюстрацияларын кытта тэҥнээн көр, түмүктэ оҥор.

4. Бэрдьигэс оту аптаах-алыптаах гына ойуулаа

Кылаас таһынан ааҕыы “Алаа Моҥус уонна Чаачахаан”

Икки хара атыыр сылгы кутуругун холбуу туппут курдук бытыктаах. Алталыы саһааны (12,78 м) атыллаан хаамар. Өлөрүгэр Чаачахааҥҥа икки илиим уҥуоҕун эрдии гынаар, көхсүм уҥуоҕун тыы гынаар, сотом уҥуоҕун балаҕаҥҥар өһүө гынаар, төбөм уҥуоҕун солуур гынаар, хараҕым уҥуоҕун чааскы гынаар диэн кэриэс тылын этэр.

1. Алаа Моҥус аатын суолтатын бил (тылдьыты кытта үлэ, тылбаас, хас да вариантан биири талыы)

2. Алаа Моҥус төһө улаханый? Миэтэрэҕэ таһааран көр. (тылдьыты кытта үлэ, былыргы кээмэйи аныгы миэтэрэҕэ таһаарыы, суот, харахха оҥорон көрүү)

3. Саха остуоруйаларыгар карликтар бааллар дуо? (көрдөөһүн)

1. Чинчийии-уруок.

Тыл, литература уруоктарыгар биир ордук туттуллар технологиянан билиини тобулан булуу, иҥэринии (чинчийии, тэҥнээн көрүү, талыы, тобулуу) (технология критического мышления) буолар. Сүрүн 3 түһүмэхтэн турар:

1) Вызов - кычыгылатар (долгутар/сонньутар/соһутар)

2) Осмысление (поиск ответов) – көрдөөһүн, өйдөөһүн.

3) Размышление (рефлекция) – толкуй - тобулуу

Кылаас таһынан дьарыкка бу ньыманан бүтүн уруок устата үлэлиир холобуру көрүөҕүҥ.

“Дьоруо” - билиини тобулан булуу ньыматынан уруок холобура (технология критического мышления)

1.Вызов – кычыгылатар түһүмэх

1. Индукция ньымата: элбэх холобуртан 1 түмүгү таһаар.

2. Тиэкси кытта үлэ. Тиэкистэн дьоруо көрүҥнэрин бул. Суолтатын билэҕин дуо?

2. Көрдөөһүн, өйдөөһүн түһүмэҕэ.

1) Дьоруо хамсаныытын үтүгүн. Хаамыы бу кэриҥэ туох уратылаах дии санаатыҥ? Көннөрү хаамыытааҕар ыарахан дуу, судургу дуу?

2) Тыл суолтатын таба наардаа.

3) Уруулуу тыллары кытта тэҥнээн көр

4) Дьоруо хамсаныытын үҥкүүгэ киллэр

5) Бэлиэтэниилээх ааҕыы - “Инсерт” таблицата: + сөбүлэһэбин – сөбүлэспэппин ? мунаахсыйдым

3. Рефлексия түһүмэҕэ

1. Өссө тугу билиэхпин баҕарабыный?

2. Аттаах хартыыналарынан бүгүҥҥү дьарыкка бэйэ, кылаас үлэтин сыаналаныы.

Чинчийии-уруокка биир саамай туттуллар технология – кейс технология. Бу технология сүрүнэ диэн, учуутал эрдэттэн бэлэмнээбит араас матырыйааллаах кейси 4-6 оҕолоох бөлөхтөргө түҥэтэр. Үөрэнээччилэр бэриллибит соругу тобулуохтаахтар, информацияны кытта үлэлиир араас үөрүйэхтэри баһылыахтаахтар. Кейс бэлэмниирбитигэр биһиги төһө кыалларынан оҕоҕо, күннээҕи дьиҥ олоххо баар проблеманы таарыйарга кыһаллыахтаахпыт. Кейскэ тугу угуохха сөбүй? Олохтоох матырыйаалы, статистика матырыйаалын, научнай ыстатыйалары, интернет матырыйаалын о.д.а. Бу матырыйаалбыт оҕону долгутар, сонньутар, соһутар, утарыта ис хоһоонноох буолара ирдэнэр. Бэчээттэммит, эбэтэр мультимедийнэй кейс быһыытынан биэриэххэ сөп. Кейс технологиятынан үлэҕэ оҕо – оҕо, оҕо-учуутал, бөлөх-бөлөх алтыһар эйгэлэрэ үөскүүрүнэн кэрэхсэбиллээх. Холобур, “Уһун үйэлэнии кистэлэҥэ” (Г.Угаров “Долбор сулуһа” айымньытынан) – кейс технологиятынан чинчийэр уруок кейсигэр биһиги угуохпутун сөп: утарыта турар фактары биэрии: араас омуктарга уһун үйэлэнии кистэлэҥэ, геронтология статистиката, табах, арыгы киһи доруобуйатыгар дьайыыта, ПП, сиикэй сылгы этэ, сыата, түөлбэ саамай кырдьаҕас дьонун саастарын билии, кинилэр олохторун билсии, удьуордааһын о.д.а.

1. Биирдиилээн бырайыактыыр, чинчийэр үлэ

Уруок кэрчик чинчийиилэриттэн, кылаас таһынан дьарыктартан сиэттэрэн үөрэнээччи тэттик чинчийиитин бырайыактыыр үлэҕэ кубулутан таһаарыахтаах. Оҕо олохтоох матырыйаалы сэҥээрэр, судургуттан, күннээҕиттэн сонуну булан көрөр, кыра-улахан арыйыылары, соһуччу түмүктэри оҥорор, билбитин-көрбүтүн цифровой ресурсаҕа киллэрэн саха тылын, фольклорун, литературатын туһунан интернет матырыйаалын хаҥатар.

Чинчийэр үлэнэн дьарыктаныы түмүгэр үөрэнээччи:

• Наука туһунан сүрүн өйдөбүлү иҥэринэр, наука тиэрминнэрин өйдүүр

• Чинчийии барамайын араас өттүттэн көрөр, ырытар, чинчийэр кыахтанар

• Чинчийии матырыйаалын сатаан наардыыр

• Санаатын сатаан сааһылыыр, дакаастыыр, сабаҕалыыр.

• Сатаан тэҥниир, уратылаһар, майгыннаһар өрүттэрин булар

• Ылбыт билиитин түмэр.

• Сатаан ыйытыы туруорар.

• Дьону кытта бодоруһар, тыл этэр дьоҕура сайдар.

Чинчийэр, саҥаны айар дьоҕура сайдыбыт киһи олох ыарахаттарыттан чаҕыйбат. Кини ханнык баҕарар идэҕэ дэгиттэр, ыарахан үлэни умсугуйан туран таһаарыылаахтык оҥорор дьоҕурданар.