СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

«СекIа лишан чебиахъуси гъайла бутIа»

Нажмите, чтобы узнать подробности

Просмотр содержимого документа
««СекIа лишан чебиахъуси гъайла бутIа»»

   Дарган мез 10 класс

Дарган мез

10 класс

 «ВегIла мез вегI варкьибси нешгъунти сари: илди хIейгни - вегIла неш хIейгнигъуна саби».

«ВегIла мез вегI варкьибси нешгъунти сари: илди хIейгни - вегIла неш хIейгнигъуна саби».

«Нешла мез хIедалуси, илди хIейгахъуси адам гьарли-марси адамлизи халварес хIейрар».   К. Г. Паустовский

«Нешла мез хIедалуси, илди хIейгахъуси адам гьарли-марси адамлизи халварес хIейрар».

К. Г. Паустовский

 Наб дила дарган дугьби  Закир урмиван дирар:  Пикрумала бархибдеш  Шалабирули дирар.  Чузир лерни багьандан –  Неш, узи, рузи, ВатIан…  Жан дедесра хIядурти  Нуша сари багьандан.  Чузир лерни багьандан –  Мардеш, гьалмагъдеш, дигай…  Сари сархес цIакьани  МяштIхIедируси инсай.    Дерхъаб, викIус, нешла мез,  Бургьаб нарт ва гIянтIикIа.  Дарган дугьбала далай  Гьари, уртахъ, битIакIа. Ражаб Адамадзиев

Наб дила дарган дугьби

Закир урмиван дирар:

Пикрумала бархибдеш

Шалабирули дирар.

Чузир лерни багьандан –

Неш, узи, рузи, ВатIан…

Жан дедесра хIядурти

Нуша сари багьандан.

Чузир лерни багьандан –

Мардеш, гьалмагъдеш, дигай…

Сари сархес цIакьани

МяштIхIедируси инсай.

 

Дерхъаб, викIус, нешла мез,

Бургьаб нарт ва гIянтIикIа.

Дарган дугьбала далай

Гьари, уртахъ, битIакIа.

Ражаб Адамадзиев

Нешла мез – дила давла, БегIтани наб батурси, Нана хIуливан нуни МяхIкамбарес гIягIниси.  Нешла мез–гIямрула рухI, Ну мицIирли вихIути, ГIяламла гIякьлуличил Наб букьурли даибти.   Расул БяхIяммадов

Нешла мез – дила давла,

БегIтани наб батурси,

Нана хIуливан нуни

МяхIкамбарес гIягIниси.

Нешла мез–гIямрула рухI,

Ну мицIирли вихIути,

ГIяламла гIякьлуличил

Наб букьурли даибти.

 

  • Расул БяхIяммадов
  Царка предложениела синтаксический разбор.   Нушани гIяхIгъубзнала асилти баркьудлуми хъумхIертехIе.

Царка предложениела синтаксический разбор.

Нушани гIяхIгъубзнала асилти

баркьудлуми хъумхIертехIе.

 ХIурпри ва тIамри хIясибли разбор  Бархьдеш

ХIурпри ва тIамри хIясибли разбор

Бархьдеш

Падежунарбарес   Далайчи

Падежунарбарес

Далайчи

Творчестволашалси xIянчи Махъ(3скл.) – береза (1скл.)…

Творчестволашалси xIянчи

Махъ(3скл.) – береза (1скл.)…

Наб нешра нешла мезра кIилизантиван дилзан.  (ГIяйша Кьурбанова)

Наб нешра нешла мезра кIилизантиван дилзан.

(ГIяйша Кьурбанова)

ФИЗМИНУТУНИ

ФИЗМИНУТУНИ

Дарсла тема   ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ

Дарсла тема

ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ

БекIлидиубти гъайла бутIни:  1 . Существительное 2 . Прилагательное 3 . Числительное 4 . Местоимение 5 . Глагол 6 . Наречие Къуллукъла гъайла бутIни: 7 . Союз 8 . Послелог 9 .Кесек 10 . Междометие

БекIлидиубти гъайла бутIни:

1 . Существительное

2 . Прилагательное

3 . Числительное

4 . Местоимение

5 . Глагол

6 . Наречие

Къуллукъла гъайла бутIни:

7 . Союз

8 . Послелог

9 .Кесек

10 . Междометие

Прилагательное гъайла бутIа саби, суненира секIа лишан иргъахъуси ва сегъуна? чиди? сецад? ибти суалтала цалис жаваб лугуси.
  • Прилагательное гъайла бутIа саби, суненира секIа лишан иргъахъуси ва сегъуна? чиди? сецад? ибти суалтала цалис жаваб лугуси.
Дарсла мурадуни:   Гъайла бутIа прилагательноеличила  багьудлуми тIинтIдарни;   прилагательноела жураби дагьни; илди белгидирес, дургес, пайдаладирес багьни;   ДурхIни пикрибикIахъес бурсибарни,  дархьти таманти жавабти лугахъни;   Дарган мезличи, дарган мезла дурсрачи, вегI акIубти мер-мусаличи, тIабигIятличи диги имцIадарни.

Дарсла мурадуни:

  • Гъайла бутIа прилагательноеличила

багьудлуми тIинтIдарни;

  • прилагательноела жураби дагьни; илди белгидирес, дургес, пайдаладирес багьни;

  • ДурхIни пикрибикIахъес бурсибарни,

дархьти таманти жавабти лугахъни;

  • Дарган мезличи, дарган мезла дурсрачи, вегI акIубти мер-мусаличи, тIабигIятличи диги имцIадарни.

Морфологический разбор  ИкIди ахъти дубурти Дуцалли цIуб дяхIили, ХIунтIена байцIа кьули Дуки чина дикида?  (Халкьла далай)

Морфологический разбор

ИкIди ахъти дубурти

Дуцалли цIуб дяхIили,

ХIунтIена байцIа кьули

Дуки чина дикида?

(Халкьла далай)

Дарган мезлизир лер прилагательноеби жинс хIясибли дарсдикIутира дарсхIедикIутира.  Сунезиб жинсла гIяламат лебси прилагательное жинс хIясибли барсбикIар ва сунени баянбируси девличил жинслизиб балбиркур.  Масала: в архьси урши, р архьси рурси, б архьси баркьуди. Чузиб жинсла гIяламат агарти прилагательноеби жинс хIясибли дарсхIедикIар.  Масала: духуси урши , духуси рурси ,  духуси баркьуди .
  • Дарган мезлизир лер прилагательноеби жинс хIясибли дарсдикIутира дарсхIедикIутира.

Сунезиб жинсла гIяламат лебси прилагательное жинс хIясибли барсбикIар ва сунени баянбируси девличил жинслизиб балбиркур.

Масала: в архьси урши, р архьси рурси, б архьси баркьуди.

  • Чузиб жинсла гIяламат агарти прилагательноеби жинс хIясибли дарсхIедикIар.

Масала: духуси урши , духуси рурси ,

духуси баркьуди .

 Кьадар хIясибли числительноеби дарсдикIни Кьадар хIясибли дарсдикIар – си, -ил, -л суффиксуначил тамандирути ва чузиб жинсла гIяламат лебти прилагательноеби. Масала: ахъ си галага – ахъти галгуби, хала л  шури – халати шурми, дянг ил майдан – дянгти майдунти, б абза жуз – дабзти жузи.

Кьадар хIясибли числительноеби дарсдикIни

Кьадар хIясибли дарсдикIар си, -ил, -л суффиксуначил тамандирути ва чузиб жинсла гIяламат лебти прилагательноеби.

Масала: ахъ си галага – ахъти галгуби, хала л шури – халати шурми, дянг ил майдан – дянгти майдунти, б абза жуз – дабзти жузи.

                          Предложениелизиб прилагательное определениели ва цалабяхъ  сказуемоела бутIали бирар.   Духути  гъайли абитIунси турра кабикIахъу. ГIяхIси галгала цIедешра гIяхIти дирар.  БиштIатала байрамличиб халати унзала мякьла тIашбизурлири.

Предложениелизиб прилагательное определениели ва цалабяхъ сказуемоела бутIали бирар.

  • Духути гъайли абитIунси турра кабикIахъу.
  • ГIяхIси галгала цIедешра гIяхIти дирар.

  • БиштIатала байрамличиб халати унзала мякьла тIашбизурлири.
Прилагательноела жураби Суффиксуни яра цархIилти хасдешуни  Мисалти Цугбурцнила Качествола Отношениела Притяжательноела Нуни балулра Ну вирхулра (рирхулра)

Прилагательноела

жураби

Суффиксуни яра цархIилти хасдешуни

Мисалти

Цугбурцнила

Качествола

Отношениела

Притяжательноела

Нуни балулра

Ну вирхулра (рирхулра)

Цугбурцнила прилагательноели секIа сегъуна-биалра лишан бархьаначи чехIебиахъуну, цархIиллайчил цугбуцили баянбиру. Варъагъуна хъяр (муръиси ибси лишан), кагъаргъуна чIянкIи (букIуси ибси), мазагъуна адам (багьласи ибси).

Цугбурцнила прилагательное цархIилти журабазибад -гъуна, -цад ибти хасти суффиксуначибли декIарбулхъан. Суффикс -гъуна имцIабиубли бетаурси дев прилагательное биъни марбируси саби ишдигъунти лишантачибли:

1) сунени сегъуна? (чигъуна?) ибси суайс жаваб лугни: рузигъуна, къаркъагъуна, тургъуна;

2) морфологияла категорияби хIясибли барсбикIни (падеж, лугIи): узигъуна-узбигъунти (луг1и); илгъуна, илгъунали, илгъунала... (падеж);

3) предложениелизиб, цархIилти прилагательноебиван, определениели биубли башни: ХIу викIусигъуна адам ахIен ит.

прилагательноеличи кабалтуси суалла девлизибра баягъи ил (-гъуна) суффикс лебни.

4) Прилагательноеличи -гъуна ибси суффикс имцIабиубли бета­урси сагаси прилагательноели иргъахъу, цагъунти лишантазибад ца имцIаси даражала биъни. Масала: цIакъси - цIакъсигъуна, халал - халалгъуна, жагаси - жагасигъуна, бугаси - бугасигъуна, цIерхьси - цIерхьсигъуна ва цархIилти.

 

Качествола прилагательноели иргъахъу: ранг, качество, кьадар. Ранг чедиахъути сари, масала: цIу6а, берхIе, манавша, палда-ранг, хьанцIа ва ц. Кьадар чебиахъути сари, масала : ахъси, халаси, бухъяна, камси ва ц. Качество чебиахъути сари - адамтала, мицIирагла ва мицIирти ахIенти секIултала лишанти: кьиркьирси адам, жагаси рурси, бялхъя урчи, буркьа юрт, акибси аргъ. Качествола прилагательноеби отношениела ва цугбурцнилайзирад декIардарес вирути лишанти сари: а)  илди камси яра имцIаси даражализир дирни; б)  чучи  бара, дебали, лебгIеб, бегIлара, камли, имцIали ибти наречиеби чедуцес вирни; в)  чузирад существительноеби дарес вирни , суффикс -деш чебатурли: цIубдеш, буIардеш, хIялалдеш, халадеш, уктемдеш; г)  антонимти  хIясибти жутани лерни (хаслира кьадар ва качество чебиахъутала): цIуба-цIудара, цIябси - шаласи, ахъси - гIяшси, бялхъя - азгъинси, кьиркьирси - сахаватси ва ц.; гъ) таманси ва таманахIенси жураби лерни: жагаси - жага, халаси - хала, мехIурси - мехIур.

Качествола прилагательноели иргъахъу: ранг, качество, кьадар.

Ранг чедиахъути сари, масала: цIу6а, берхIе, манавша, палда-ранг, хьанцIа ва ц.

Кьадар чебиахъути сари, масала : ахъси, халаси, бухъяна, камси ва ц.

Качество чебиахъути сари - адамтала, мицIирагла ва мицIирти ахIенти секIултала лишанти: кьиркьирси адам, жагаси рурси, бялхъя урчи, буркьа юрт, акибси аргъ.

Качествола прилагательноеби отношениела ва цугбурцнилайзирад декIардарес вирути лишанти сари:

а) илди камси яра имцIаси даражализир дирни;

б) чучи бара, дебали, лебгIеб, бегIлара, камли, имцIали ибти наречиеби чедуцес вирни;

в) чузирад существительноеби дарес вирни , суффикс -деш чебатурли: цIубдеш, буIардеш, хIялалдеш, халадеш, уктемдеш;

г) антонимти хIясибти жутани лерни (хаслира кьадар ва качество чебиахъутала): цIуба-цIудара, цIябси - шаласи, ахъси - гIяшси, бялхъя - азгъинси, кьиркьирси - сахаватси ва ц.;

гъ) таманси ва таманахIенси жураби лерни: жагаси - жага, халаси - хала, мехIурси - мехIур.

Отношениела прилагательноели чебиахъу: Суффиксуни:  - ан, -ян, -ен,-кан, -лан, - ар, -кар а)  секIа куц, кабиз хIясибси лишан: хIябмузан кагъар; б)  секIайчи имцIали хасли биубси, цархIилтазибад ил гIячихъли декIарбулхъахъуси лишан: занзбар галгуби, дубуртар улка, цулбар рас ва ц.;  в)  секIа сорт, жура: сурмай тIутIи, авхазан курега, игIянар чугур, жанай вава...; г)  кьаркьа биркIан баянбируси дев : балуй някъ, алгъай шали, бай хъат ва ц.; гь) акIубти ва хIерирути мер-муса хIясибси яра миллат хIясибси лишан : губдалан рурси, чурлан чугур, къирим мажар, дарган урши, кIарахъан мез ва ц. Отношениела прилагательноебала качествола прилагательноебас хасти суффиксуни (-си -а, -я, -л) хIедирар. Илбагьандан илди существительноебачира гъамли сари. Качествола прилагательноебачиван, илдачи дебали, лебг1еб, бара ибтигъунти дугьби чедуцес хIейрар. Отношениела прилагательноеби цалихълисра дахълихълиcра цаван дузахъу : жанай вава - жанай вавни.

Отношениела прилагательноели чебиахъу:

Суффиксуни: - ан, -ян, -ен,-кан, -лан, - ар, -кар

а) секIа куц, кабиз хIясибси лишан: хIябмузан кагъар;

б) секIайчи имцIали хасли биубси, цархIилтазибад ил гIячихъли декIарбулхъахъуси лишан: занзбар галгуби, дубуртар улка, цулбар рас ва ц.;

в) секIа сорт, жура: сурмай тIутIи, авхазан курега, игIянар чугур, жанай вава...;

г) кьаркьа биркIан баянбируси дев : балуй някъ, алгъай шали, бай хъат ва ц.;

гь) акIубти ва хIерирути мер-муса хIясибси яра миллат хIясибси лишан : губдалан рурси, чурлан чугур, къирим мажар, дарган урши, кIарахъан мез ва ц.

Отношениела прилагательноебала качествола прилагательноебас хасти суффиксуни (-си -а, -я, -л) хIедирар. Илбагьандан илди существительноебачира гъамли сари. Качествола прилагательноебачиван, илдачи дебали, лебг1еб, бара ибтигъунти дугьби чедуцес хIейрар.

Отношениела прилагательноеби цалихълисра дахълихълиcра цаван дузахъу : жанай вава - жанай вавни.

 Притяжательноела прилагательноели секIайчи чила-биалра, села-биалра вегIдеш чебиахъу. Притяжательноела прилагательное бетарули саби  вегI, регI, бегI ибти существительноебазирадти царка при лагательноебас гьала цархIил дев бакIили, ва  вегIдеш  иб- си существительноела хас падеж шуркабухъи. М а с а л а:  1) Иш Халидла сай-вегIси унц леб. 2) Салиматла сари-регIси жуз леб. 3) Иш мазала саби-бегIси мукьара бецIли кабушибси саби. 4) Душмантира кабушили, сагати, саби-бегIти гIямру лушухIели, дурабухъун бузерила гIяхIгъубзни.  5) Гьаннала замана вегIдешла унхъри, ванзурби дахъдикIули сари.

Притяжательноела прилагательноели секIайчи чила-биалра, села-биалра вегIдеш чебиахъу.

Притяжательноела прилагательное бетарули саби вегI, регI, бегI ибти существительноебазирадти царка при лагательноебас гьала цархIил дев бакIили, ва вегIдеш иб- си существительноела хас падеж шуркабухъи. М а с а л а:

1) Иш Халидла сай-вегIси унц леб.

2) Салиматла сари-регIси жуз леб.

3) Иш мазала саби-бегIси мукьара бецIли кабушибси саби.

4) Душмантира кабушили, сагати, саби-бегIти гIямру лушухIели, дурабухъун бузерила гIяхIгъубзни.

5) Гьаннала замана вегIдешла унхъри, ванзурби дахъдикIули сари.

 Тест. 1.Се саби прилагательное?  А) Гъайла бутIа  Б) Предложениела член 2.Се иргъахъу прилагательноели?  А) ЛугIи  Б) СекIа лишан 3.Сегъунти суалтас жавабти луга прилагательноели?  А) Сегъунти? Сегъуна?  Б) Чи? Се? Чихъали? 4. Существительноеличил барх бакIибхIели, прилагательное  А) Падежунарбирар  Б) ПадежунархIебирар  5.Прилагательноеби дирар  А) Таманти, таманахIенти  Б) Чердяхъябти, черхIядяхъябти  6. –гъуна, -цад суффиксуни дирар?   А) Отношениела прилагательноебала  Б) Цугбурцнила прилагательноебала  7.Сегъуна предложениела члентани дирара прилаг. ?   А) Определениебани  Б) Аги-кьяйдабини  8. Прилагательное сагаси ?  А) Цугбурцнила саби Б) Качествола саби

Тест.

1.Се саби прилагательное?

А) Гъайла бутIа

Б) Предложениела член

2.Се иргъахъу прилагательноели?

А) ЛугIи

Б) СекIа лишан

3.Сегъунти суалтас жавабти луга прилагательноели?

А) Сегъунти? Сегъуна?

Б) Чи? Се? Чихъали?

4. Существительноеличил барх бакIибхIели, прилагательное

А) Падежунарбирар

Б) ПадежунархIебирар 5.Прилагательноеби дирар

А) Таманти, таманахIенти

Б) Чердяхъябти, черхIядяхъябти

6. –гъуна, -цад суффиксуни дирар?

А) Отношениела прилагательноебала

Б) Цугбурцнила прилагательноебала

7.Сегъуна предложениела члентани дирара прилаг. ?

А) Определениебани

Б) Аги-кьяйдабини

8. Прилагательное сагаси ?

А) Цугбурцнила саби Б) Качествола саби

 Нуни ну кьиматлаварни  (дархьти жавабти).  1.  А  5.  А   2.  Б  6.  Б  3.  А  7. А  4.  Б  8.  Б  4 дархьти жаваблис –  « 3»  5-6 дархьти жаваблис – « 4»  7-8 дархьти жаваблис – « 5»  4 дархьти жаваблис –  « 3»  5-6 дархьти жаваблис – « 4»  7-8 дархьти жаваблис – « 5»  4 дархьти жаваблис –  « 3»  5-6 дархьти жаваблис – « 4»  7-8 дархьти жаваблис – « 5»

Нуни ну кьиматлаварни

(дархьти жавабти).

1. А 5. А

2. Б 6. Б

3. А 7. А

4. Б 8. Б

  • 4 дархьти жаваблис – « 5-6 дархьти жаваблис « 7-8 дархьти жаваблис – «
  • 4 дархьти жаваблис – « 5-6 дархьти жаваблис « 7-8 дархьти жаваблис – «
  • 4 дархьти жаваблис – «
  • 5-6 дархьти жаваблис «
  • 7-8 дархьти жаваблис – «
Дарсличиб нушани се багьурра?   Ну бурсивиубра …. Нуни аргъира …. Къиянбухъун …. ГIяхIбизур ….

Дарсличиб нушани се багьурра?

Ну бурсивиубра ….

Нуни аргъира ….

Къиянбухъун ….

ГIяхIбизур ….

 Хъули хIянчи.   $ 18, хI. 79 ( 61бяхIлизибси сурат хIясибли 10-15 предложениелизибад цалабикибси текст (сочинение) цалабяхъяя, гьар прилагательное чидил предложениела членни биублил ва мягIна хIясибли жура белгибарая.

Хъули хIянчи.

$ 18, хI. 79 ( 61бяхIлизибси сурат хIясибли 10-15 предложениелизибад цалабикибси текст (сочинение) цалабяхъяя, гьар прилагательное чидил предложениела членни биублил ва мягIна хIясибли жура белгибарая.


Скачать

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!