Шардара ауданының географиясы

Шардара ауданының географиясы

• Шардара ауданы –  Оңтүстік Қазақстан облысының  оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 13 мың км 2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Тұрғын саны 79 957 адам. Орталығы –  Шардара  қаласы

Аудан 1969 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 27 елді мекен - 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен Сырдария  өзенінің сол жағалауын, Қызылқұм  құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. «Шардара құрылыс» басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді.

Шардара ауданы қоңыржай белдеудің шөл зонасында, Қызылқұм массивінде орналасқан. Аудан территориясындағы көлшіктер ұсақ және тұзды болғандықтан зерттелмеген. Тоғандардан Шардара су қоймасы ғана зерттелген. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м 3   Шардара бөгені  мен  су электр стансасының  құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды.Су қойма Сырдария өзенінің суымен және жауын-шашынмен қоректенеді. Су қойма күз және қыс айларында толтырылып, сәуір – тамыз айлары аралығында суландыру және балық шаруашылығына пайдаланылады.

Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (33,9 мың адам), Көксу (6,4), Қауысбек Тұрысбеков (5,3), Қоссейіт (4,8), Ұзыната (4,7), Алатау батыр (8,8), Қызылқұм (2,4), Сүткент (2,8), Ақшеңгелді (4,1), Достық (3,7) ауылдары. Елді мекендер  Қызылқұм  каналы мен   Сырдария  өзенінің бойын жағалай орналасқан.

Климаты

• Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы –4 – 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 – 29°С. Абсолюттік максимум +46 °С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 200 мм. Жылдың суық мезгілдерінде аудан территориясында солтүстік –шығыс пен шығыстан соғатын жел басым келеді. Жыл бойына дауылды желдер болып тұрады. Құрғақшылық – аудан климатының негізгі белгісі. Жазы ыстық, ұзақ және өте құрғақ.

Топырақ жамылғысы

• Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Жер беті тегіс, құмды-шағылды болып келеді. Саз балшықты аллювий шөгінділерінен түзілген. Шөл топырағында шірінді аз болғандықтан, түсі ақшыл, сұр болады. Бұл жердегі аллювиалды жақтар террасаланған. Құмдардан құралған биік те, ежелгі террасалар желдің әрекетінен пайда болған. Құмдардың эолдық формалары әр түрлі – жалаңаш барханнан тізбекті, қуысты, дөңесті құмдарға дейін жалғасады.

• Құмдардың шығу тегі мезозой мен үштік жастағы жыныстардың үгілуінен және борпылдақ жыныстардың ұшып тарауынан пайда болған. Қызғыш-сары эолдық құмдары неоген, ежелгі палеозой және бор шөгінділерінен құралғандығы дәлелденген.

Халқы

Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі  қазақтар  – 96,31%-ын, орыстар 3%-ын құрайды,қалғаны  өзбек ,  әзірбайжан ,  украин , т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 60,7% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км 2  ге 5,4 адамнан келеді.

Өнеркәсібі

• Экономикалық дамудың қозғаушы күші өнеркәсіп саласында ауданымызда 19 өндіріс орындары, оның ішінде:  2  ірі  (тоқыма-тігін саласында «АИИГ Казақстан», «Ұзын ата мақта» ЖШС),   3 орта  («Шардара мақта» ЖШС,  тамақ өнеркәсібі саласында «Хамит» СТК, электр энергиясын өндіру саласында «Шардара СЭС» АҚ),  12 шағын  (тамақ өнеркәсібі саласында  «Шардара Балық-1» ЖШС, ЖК «Жалғасбаев», «Саодат» ЖШС,    ЖК «Жұмабаев»,  ЖК «Маликов М», «Бектасов Г», «Әуезов М» өзге де салалар
• бойынша  «Seikhun» ЖШС,  «Оңтүстік Киіз» ЖШС, «Ақжол 2008 ЛТД» ЖШС, ЖК «Темирова», «Зейнеханов») , 2 қосалқы кәсіпорындар жұмыс жасауда  (электр қуатын жеткізу саласында «Оңтүстік жарық» Шардара филиалы және ауызсуды жеткізу бағытында «Шардаракоммуналсервис» МКК).

Ауылшаруашылығы

Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. «Қазақстан», «Целинный» біріктіріліп, «Жиделі», «Аққала», «Байырқұм» кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда ӨК, ЖШС, 4186 шаруа қожалықтары құрылған. Қазіргі таңда 4963 шаруа қожалықтары Шардара ауданы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-ын қаракөл қойы құрайды. Атмосфера ылғалы жетіспегендіктен егіс алқаптары қолдан суарылады.

Реакрациялық орындары

Шардара ауданы – демалыс жайлар салуға, ұйымдастыруға, су спорты дамытуға, қайықпен серуендеуге, балық, аң аулауға өте қолайлы. Бұл жерде «Алтын жағажай», «Күміс жағажай» аталатын демалыс орындары бар.

Киелі географиясы

• Ескі замандардан Шардара көне парсы тілінен аударғанда төрт қақпа (чор-төрт, дора-қақпа) деген мағынаны бідіреді екен.
• Бұл, сірә, төрт жолдың торабы деген ұғымнан туындаса керек. Олай дейтініміз, Орта Азия өркениетінің тарих-тамырлары тым тереңдерден сыр шертетін - түстігінде Самарканд пен теріскейінде Түркістан,шығысында Шаш (Ташкент) пен батысында Бұқара шаһарлары төрт бұрыш болып орналасқан Шардара керуен жолдарының түйіскен орта тұсында жатыр.
• Төрт кақпалы өлкенің ежелгі тарихынан мағлұмат беретін еңбектер сирек те болса баршылық. Олардың арасынан 1959-1963 жылдары Шардара су қоймасы аймағындағы ескі қамал-қорғандар мен үйінділері ғана қалған қалашықтардың орнында археологиялық зерттеулер жүргізген ғалымдардың «Ежелгі Шардара» деп аталатын ұжымдық жинағының («Ғылым» баспасы, 1968 жыл) мәні мен маңызы да, орны да тым бөлек.
• Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология жэне этнография институты ұйымдастырған Шардара экспедициясының (құрамында ғалымдар В.И.Вайнберг, Л.М.Левина, М.С.Мерщиев және А.Г.Максимова бар) Сырдарияның орта ағысында - Шыназдан қазіргі Шардара ауылына дейінгі аймақты қамтитын зерттеу нәтижелері біздің дәуіріміздің І-ХІІІ ғасырлары аралығында Шардара аймағын мекендеген тайпалар мәдениеті туралы тың мағлұматтарда баға жеткісіз мұра деп бағалауға болады.
• Кітаптың арнайы бөлімінде жергілікті тайпалардың шаруашылық істері, тұрмыс-тіршілігі, діни наным-сенімдерімен бірге этникалық тегі туралы құнды мәліметтер бар.
• Ғалымдар жазбаларынан қазіргі Шардара қаласының үш тұсында егіншілігі, қолөнері, мәдениеті дамыған, отырықшы тұрғындары бар үш қала өмір сүргенін білеміз. Жүргізілген археологиялық қазба зерттеулерінің мерзімі мен ретіне қарай шартты түрде Бірінші Ақтөбе деп аталатын қалашық қазіргі аудан орталығынан 15 шақырымдай жоғарыда, Сырдарияның оң жағалауында орналасқан.

• Зерттеушілердің пайымдауынша І-V ғасырлар аралықтарында өмір сүрген қалашық үш бөліктен: орталығы, қорғаны және шағын сарайдан тұрған. Қазба жұмыстары кезінде табылған қыш кұмыралар, құтылар, тостақтар, ыдыс-аяқтар, дән, шарап, су сақтауға пайдаланылған. Сондай-ақ, алтын сырға мен мыс сақиналар, алебастрдан жасалған әйел құдайын бейнелейтін статуэткалар қалашықтың өмір сүрген кезеңін дәл анықтауға мүмкіндік береді.
• Кітапта қазіргі су қоймасының астында қалған, бөгеннің кас бетінде үш шақырымдай жерде, дарияның сол жағалауында, Шардара - Жетісай даңғыл жолының сол жақ іргесінде жақын тұста орналасқан Екінші Ақтөбе қаласы туралы да мол мағлұматтар жинақталған. Ол өзіне дейін өмір сүріп, V ғасырда апатқа ұшыраған Ақтөбе қаласының заңды мұрагері деп танылуда. Осы жерден табылған жез қасықтағы арабша жазулар былай оқылады: «Мұхаммед жасаған. Моллаларға арналған. Ахметтің ұлы Мансұр Насырдың ұлы». Академик Е.Массон бұл бұйымның жасалу кезеңін ХІ-ХІІ ғасырларға жатқызады

• Екінші Ақтөбе қаласы XIII ғасырдың бас кезіндегі, алғашында қара қытайлар мен Хорезм шахы Мұхаммедтің, кейіннен монғолдардың басқыншылық жорықтарынан қиратылып, өртеліп кеткен.
• Шардара қаласының солтүстік шығысындағы №2 мөлтек ауданның (Мелдеби ауылы) іргесіндегі Мүлкіл Ата зираты маңайындағы Жаушықұм_төбеден біздің дэуіріміздің VIII ғасырында өмір сүруін тоқтатқан қолөнершілердің ескі каласының орны табылған. Ғалымдар оның пайда болу, өмір сүру мерзімін екі кезеңге — І-ІV және ІҮ-VІІІ ғасырларға бөліп, қарастырып отыр.
• Барлық күшін, мүмкіндігін бетпақ даланы суландырып, игеруге жұмсап, келімсектерді коныстандыруға әрекет жасап жатқан Түркістан генерал губернаторлығының басшылары «Түркістан ведомстыларындағы» басылған, айтылған мұндай ұсынысты бірден қолдап, дереу іске кіріседі.

• А. Тилло :
• -Шардара алқабының, тіпті, Шыназдан бастап дарияның сол жағалауын бойлап 200 шақырым қашықтықта осындағы Қысты, зын ата, Сүткент, Ешкілі, Байырқұм, тағы басқа көптеген қалалар мен елді мекендердің құлаған орындары жатыр» .
• Сүткент - Орта ғасырдағы қала орны. Сырдарияның сол жағалауындағы Қаракөл сайында. Жартылай сопақшалау келген биіктігі 2 метр алаң. Көлемі 800 - 900 метр қаланың етек жағында Мұнаралы дуалдың қалдығы, ал, сырт жағында қазылған ор бар.
• Бекініс солтүстік батыс жақтағы дуалдың аралығында орналасқан. Көлемі 150-150 метр, биіктігі 8 метр. Зерттеу жұмыстарын 1951 ж проф. А.Н. Бернштам жүргізген. Табылған заттар қаланы 6-15 ғасырларға жатқызады. Сүткенттен Оңтүстікке қарай 2 км жерде екінші қаланың орны бар. Көлемі 200 - 250 м биіктігі 2 метр. Табылған қыш ыдыстар 15-19 ғасырға жатады.
• Бұл қалалардың екеуі де 10 ғасырдың деректемелерінен белгілі.
• Махмуд Қашқари Сүткентті Ғүз қалалары қатарында атаған. Содан бастап 15 ғасырға дейінгі деректерде кездеспейді.

• Жаушықұм калашығындағы үйінді астынан көптеген құрылыс материалдарының қалдығы  оның ішінде тұтастай және сынық күйдегі сол уақыттарда арнайы дайындалған кірпіштер табылған. Сонымен қатар тұрмыстық керамикалық заттар, күнделікті пайдаланыстағы әртүрлі ыдыстар сынған және тұтас күйде кездесіп отырған. Керамикалық заттардан бөлек қалашықтан темір орақтың сынығы мен қой мүсіні іспетті ыдыстың қолға ұстайтын сабы табылған. Қалашықтың бір кейпі орта ғасырлардың басындағы адамдар мекен еткен тұрақ, алып қорғанды елестетеді.
• Жоғарыда атап өткеніміздей, қазба жұмыстары кезінде табылған көптеген керамикалық материалдар табылған орнына қарай хронологиялық үш топқа бөлінеді. Табылған заттардың көпшілігі, оның ішінде су құюға арналған құмыралар, әртүрлі ыдыстар, табақтар қолөнершілердің жасаған бұйымдары екені белгілі. Жаушықұм қалашығынан табылған жәдігерлер өз дәуірінің мәдениеті, салт-дәстүрі мен өзіндік ерекшеліктерінен хабар береді. Керамикалық ыдыстардағы үшбұрыш, крест, әртүрлі таңбалар мен ирелең суреттер қол өнер шеберлерінің әсемдікке, әспеттеу мен әрлеу мақсатынан туындаған өзіндік өнер туындысы болуы керек.

Ұзын ата

• Ұзын ата мазары – Шардара ауданындағы архитектуралық ескерткіш . Мазар порталды-күмбезді құрылыстар қатарына жатады. Күйдірілген шаршы пішіндес кірпіштен қаланған. Күмбезі 8 қырлы барабанға орналастырылған. Мазардың шығыс бөлігінде жоғары шығатын баспалдақ, ал батыс бөлігінде шағын бөлме бар. Кіре берісі П әрпі тәріздес болып көркемделіп, есіктің үсті сүйірленіп келген аркамен әшекейленген. Порталдың төменгі жағында араб харіпімен 778 х. жылы ( 1377 ) қайтыс болған Дүрманның ұлы Шермұхаммед Халім жерленгені жайлы жазылған. Мазардың ортасында ұзын 5 м болатын сағана (қабіртас) жатыр. Осыған қарап, жергілікті тұрғындар Ұзын ата мазары деп атап кеткен болуы керек
• Ұзын ата - Ескі аты. Ұзын Ата Тайпақ. Кесене ішінде есікке қарама қарсы күмбездің тікелей астында Ұзын Ата мүрдесі бір метрге жуықтайтын кұлыптас койылған. Оң жақ қабырғада бір есік бар, ол жақтағы айналма баспалдақ арқылы жоғарыға, күмбезге көтеріліп шығуға болады. Күмбез айналасы теп - тегіс, алаңқай іспетті. Ал, сол жақ қабырғадағы екінші есік жер астына бастайтын баспалдаққа алып барады. Ол жауылып тасталған.
• Ескі аңыз әңгімеде Ұзын - Атаның шын аты Асан - Ата деседі. Асан Ата, Ақсақ Темірдің бас кеңесшісі болса керек. Ол Ақсақ Темірге Түркістан алқабын кылыштың жүзі, найзаның ұшымен бас идіруге аттанбақшы болғанда Асан - Ата әміршіге: «Күшпен кырып жойған, қанмен қорқытып бағындырған мұның қайырым болмас, ыза - кегі кеудесін кернеген елді уысыңда үстап тұра алмассың», - деп жорықтың сәтсіз болатынын ескерткен деседі. Асан Атаның айтқаны келіпті. Кейін Асан Ата кайтыс болғаннан соң Әмірші Асан — Атаға Мавзолей салдырыпты дейді. Жетпісінші жылдары Мавзолей төңірегінде ұзындығы 1,5-2 метр ені 25 -30 см. келетін кайрақ тастар, бетінде жазуы бар болатын, қазір олар құрып кеткен.
• Ұзын Ата күмбезінің маңдайшасындағы керамикалық тақтайында араб әрпімен Шермухаммед Халім Дурманұлы деген кісінің 1377 жылы қайтыс болып, осында жерленгені айтылған.