Спандияр Көбеев "Қалың мал" романы

Ы.Алтынсарин

(1841-1889)

С.Көбеев

(1878-1956)

Ыбырай мектебінің түлегі,

төл шәкірті,

ұстаз дәстүрін жалғастырушы

алғашқы

романдардың бірі

Қазан қаласында

басылып шықты

1913 жылы

жарияланды

Қазақ ауылындағы

өмір шындығын нақты

суреттеген

Жастардың бас

бостандығы мәселесін

көтерді

Реалистік үлгіде

жазылған шығарма

“ Қалың мал” романының 1913 жылы Қазан қаласында басылып шыққан алғашқы нұсқасының мұқабасы

Ғылыми жобаның мақсаты :

С.Көбеевтің «Қалың мал» романындағы жергілікті тілдік ерекшеліктерді зерттеу

Міндеттері:

• романды тілдік тұрғыдан талдау арқылы тіліміздің өте ертеден келе жатқан тіл екендігін айқындау;
• диалекті сөздердің қолданылу ерекшелігін зерттеу, дәлелдеу;
• ана тіліміздің байлығының қайнар көзі ретінде жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру;
• тілдік қолданысқа қажетті сөздерді сауатты сұрыптап, айқындай білуге баулу.

Диалектілердің

пайда болуы

- ру – тайпалық

тілдің

қалдықтарынан;

• көрші отырған

елдер тілінің

әсерінен.

- жергілікті

халықтың

шаруашылық

кәсібіне байланысты

қалыптасқан

сөздерінен;

Диалектілер

Жергілікті тілдік

ерекшеліктер

Белгілі бір

аймаққа ғана

тән сөздер

Әдеби тілді

байытудың

қайнар көзі

Жалпы халықтық

сипат алмаған

сөздер

Қазіргі қазақ тіліндегі диалектизмдерді қолданудың негізгі түрлері

• Күнделікті тұрмыста әрбір жергілікті территориялық

аймақтың өзінде ауызекі тілді актив болып жұмсалуы;

2. Қоғамдық көпшілік жерде адамдардың ауызша

қарым-қатынас жасауы;

3. Белгілі бір жазушының шығармасындағы

кейіпкерлердің тілінде қолданылуы.

(Ә.Болғанбаев “Қазақ тілінің лексикологиясы”, Алматы, “Жазушы”, 1988, 95-бет)

Диалектология

ғылымының басты мақсаты

Тілдегі әр алуан ала – құлалықты

жинап, зерттеп қана қоймай,

ондай сөздердің дұрыс – бұрыстығынан

хабар беріп отыру, ғылыми

тұрғыда талдау жасау

“ Қалын мал ” романындағы

тілдік – грамматикалық

ерекшеліктер

фонетикалық

грамматикалық

лексикалық

Фонетикалық ерекшеліктер

Дауысты дыбыстар алмасуы

а - е

шілдахана–шілдехана

а - ә

бәсі – бағасы

“ Серғазынікі анау, түтіні

будақтап жатқан үй,

шілдахана бар”

(40-бет)

“ Бұлардың алдында

Аманжол, Қасенді бай ұрсып:-

Тышқақ лағым құрлы

бәсі жоқ иттер,

- деп жерлеп отырды” (20-бет)

Бұл сөздің негізгі нұсқасы

- парсы тілінен енген, бәһа

Бұл сөз де парсы тілінен

енген: челлехана

Фонетикалық ерекшеліктер

Дауысты дыбыстар алмасуы

о - ұ

Ұйлау - ойлау

е - і

ендіше – ендеше

“ Ғайшаны ұйлап , күні-түні

қамығумен болды”

(38-бет )

“ Ендіше өздерің біліңдер,

• деп Серғазы күмілжіп қалды”

(20-бет)

Е –і сәйкестілігі V - V ІІІғ.

Орхон-Енисей

ескерткіштерінде қолданылған

Бұл сөз тілімізге

татар тілінен енген

Фонетикалық ерекшеліктер

Дауыссыз дыбыстар алмасуы

с – ш

асық – ашық

(ғашық)

“ Ол келінге сыртынан асық

болушы аз болмаса керек ”

(25-бет)

л – д

дүпілдеу - лүпілдеу

“ Итбайдың жүрегі дүпілдеп,

орамалын түйіп қалтасына салды ”

(65-бет )

Негізгі нұсқасы парсы тілінен

енген: ғашек

Бұл дыбыстық белгі

Қазақстанның

орталық-солтүстік аймағында

тұрақты жұмсалады

Фонетикалық ерекшеліктер

Дауыссыз дыбыстар алмасуы

с – т

ыссы – ыстық

“ Бір күні күндіз, ыссыдағы

шаңқай түсте,

бай іргені түрдіріп,

қарнын сипап жатқан”

(97-бет)

к – г

Теңке - теңге

“ Елу теңкеге бата қылысады ”

(32-бет )

Бұл нұсқа Ы.Алтынсарин

шығармасында да жұмсалған.

қырғыз т. ыссық , өзбек т. ыссы .

Тарихи қолданысы: ысығ (Х V ғ)

Негізгі нұсқасы татар

– башқұрт тілінен енген: тәңкә

Лексикалық ерекшеліктер

Томар – жайылған су, көл

Әйел бала – қыз

Мысалы : “...Әйел баланың орны

табылғасын не керек десті.”

(30-бет)

Мысалы : “... Қыстаудан шақырым

жарымдай жерде, ортасында

жалтыраған суы бар

томардың жағасында, қоңырлау

бес қанат үй тігулі тұр.”

(107-бет)

Шалшық су жайылған алқапта

аршылған ағаш бұта

түбіртектер сойдиып көрініп тұрады.

Міне, осындай табиғи жағдайда

су жайылған бұталы жерлер “томар”

деп аталада

Бұл күрделі сөздің құрамындағы

әйел (араб т.әйал) қызметіне

қарай жалпылық

сипат алған,

(сөз мағынасының кеңеюі)

Лексикалық ерекшеліктер

құнт – қамшы

кібіт – дүкен

Мысалы : “Бізге келіңіз,

біздің кібіттен бар керегіңіз

табылады...”

(72-бет)

Мысалы : “...Қолындағы құнтын

бұлғап, шаба жөнелді.”

(67-бет)

Бұл – кірме сөз. Орыс тілінен кнут

Бұл сөз татар тілінен енген

(татар т. киберлавка)

Тұрақты сөз тіркесі (фразеологизм)

Бара бәйбіше болу

- билеу

Пышағы май үстінде

- олжалы

Сықырлап жүру

– қақтағысу

(ашығу)

Мысалы :

“ Құрекеңнің пышағы

май үстінде,

қалтасы толған

шығар, - деп

Байғазы қарқылдап

күлді”

(21-бет)

Мысалы :

“ Бара бәйбіше болатын

орын емес пе?”

(34-бет)

Мысалы :

“ Сиыр шарбағында

аттар сықырлап жүр”

(19-бет)

Ана тіліміздің

тазалығын сақтау

Қазақ

диалектологиясын

зерттеудің

тиімділігі

Сөйлеу

мәдениетін

арттыру

Әдеби

тілді

байыту

Грамматикалық тұлғаларды

дұрыс қолдана білу