Статья "Д.Улзытуев. Наhанай зам"

Сэлэнгын аймаг Сэлэн-Дʏʏмын дунда hургуули

Статья

«Дондок Улзытуевай наhанай ба зохёохы зам»

Багша: Буянтуева Розалия Цыренжаповна

Байгалай уhандал

арюун тунгалаг,

Басаганай миhэрэлдэл

урин налагай

Буряад хэлэмнай.

Буряад арад зоноймнай алдарта хонгёо уран шүлэгшэ Дондок Улзытуев 1936 ондо Бэшүүрэй аймагай Заган дабаанай үбэртэ, үндэр Хайрангын хормойдо оршодог Шэбэртэ тосхондо «газар оёортой, шулуун зуухатай, ганса онигор сууха сонхотой орбогор харахан зэмьеэ соохоно оршолон дэлхэйдэ түрэhэн» юм.1957 ондо үхибүүдтэ зорюулhан тэрэнэй «Гуурhанай гурбан нюуса» гэжэ түрүүшын шүлэгүүдэй суглуулбари гараа. Тэрэ гэhээр хойшо эршэмтэйгээр хүдэлжэ, богонихон наhанайнгаа хугасаа соо Дондок Улзытуев олон номуудые буряад хэлэн дээрэ хэблүүлээ. Михаил Светлов, Евгений Евтушенко, Станислав Куняев болон элитэ совет поэдүүдэй оршуулгаар олон тоото шүлэгүүдынь, ород, латыш, украин, белорус, татаар, монгол…….гэхэ мэтэ хэлэнүүд дээгүүр зэдэлээ hэн.

Дондок Улзытуевай поэзи соо түрүүшын ондо тэрэнэй онсо лирическэ шугамые тэмдэглэмээр.Уран шүлэгынь хүнэй сэдьхэл, мэдэрэл харуулhан, хүнэй зосоохи элдэб хүлгөө, уран хурса удхатай байха юм.

Ойн зүргөөр айл тээшээ яаранхайб.

Дууража hууhан нарhан борбоосгойгоо алдаад,

Дун сагаан хуhадые залд гүүлэнэ….

Сэсэгhээ сэсэгтэ hүниин эрбээхэй ниидэнэ,

Сэнгэлиг мэдэрэлээр бишье далижаад,

Аалин, аалин намаhаа намаада дамжааб.

Yргэн дэлгэр Орон соогуураа аяншалжа ябахадаа, совет арадуудай хани барисаан тухай хэдэн цикл шүлэгүүдые арюун хото Алма-Ата, буурал Тянь-Шань, сагаан Памир, Ашхабаадай шанга наран, Балтиин далайн эршэтэ долгинууд, буурал ехэ Сибирь тухай бэшээ hэн.

Дондок Улзытуевай зохёохы ажалай гол темэ хадаа хүнэй сэдьхэл, түсэб, гуниг, баяр, инаг дуран болоно: «Хүн боложо түрөөл хадаа,хүнэй түлөө амидара». Инаг дуранай харгы орёо: наранай сэлмэг үдэршье, бороотой харанхы hүнишье дайралдаха. Бэлигтэ поэдэй шүлэгүүд соо баярай энеэдэншье, уйдхаршье, юрэ инаг дуранай арба hаа-арба, хори hаа-хорин жолоонуудынь хуу бүгэдэ холбоотой.

Дондок Улзытуев бэрхэ декламатор ба эрхим дуушан байhан юм. Нүхэдэйнгөө дунда «Хадын харгы шулуутай», «..Гүнсэма», «Бусахам даа, харихам даа…» болон бэшэ олон дуунуудаа дуулажа, өөрынгөө бэшэhэн шүлэгүүдые уянгатайгаар уншажа, зүрхыень баясуулжа байдаг байгаа.

Дондок Улзытуевай ном бүхэндэ «Буряад аялгаар» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдые олохот. Тэдэнь арадай дуунуудай аялга, найруулгын үндэhөөр бэшэгдэhэн онсо удхатай шүлэгүүд юм. Жэшээлхэдэ:

Хангал hайхан уняараар Харьяатаяа үршөөhэн

Хангил байсаа бүрхөөhэн, Хадал үндэр Хайрангам

Харьялаахан аршаанаар Ходол минии зүрхэндэ.

Харин «Захяа» гэжэ шүлэг соогоо арадай дуунуудай юрын найруулга хэрэглэжэ, поэт гунигта бодолоо гүнзэгыгөөр харуулна.

Хадын саhанай хайлаха сагта

Хайлгана шубуун уйлахал.

Хайлгана шубуунай уйлахада,

Хайрата намаяа hанаарай…

Саг жэлэй ошохо бүри номhоо ном бүхэндөө Дондок Улзытуевай хоолой шангаржа, бэлигынь хурсадажа байгаа бэлэй…Теэд,1972 ондо, хорото үбшэндэ баригдажа, Дондок Улзытуев бурхандаа морилбо.

Гушан зургаа наhандаа гээгдэhэн Дондок Улзытуевай намтар газаа талын баримтануудаар элбэг бэшэ.1956 ондо түрэл Шэбэртэ нютагтаа арбадахи класс дүүргээд, Москва хотын М.Горькиин нэрэмжэтэ литературна институдта орожо, магтаалтайгаар түгэсхөө hэн. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэ «Арбан табан дуун» гэhэн поэмэеэ дууhажа, Евгений Евтушенкын оршуулгаар ород хэлэн дээрэ «Дружба народов» гэжэ журналда хэблэн гаргахадань, арад зоной сэдьхэлдэ бүхөөр хадуугдан ороhон юм. Хойшонхи жэлнүүдтэнь «Ая ганга», «Хайранга», «Тэнгэриин зүйдэл», «Аадар», «Бугын эбэр», «Сагай сууряан», «Ехэ дабаан»…гэhэн номууд бэшэгдэhэн юм.

1961 ондо, Дондок Улзытуев, СССР-эй уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо hэн. Тэрэ «Буряад Yнэн» газетэдэ, «Байгал» журналда, Х.Намсараевай нэрэмжэтэ театрта хүдэлhэн юм.

1964 ондо «Молодая гвардия» гэжэ хэблэлдэ ород хэлэн дээрэ Д.Улзытуевай шүлэгүүдэй суглуулбари гаража, тэрэ сагhаа хойшо поэдэй номууд олоороо гаража, удангүй олон түмэн уншагшадые hонирхуулаа hэн.

Сэдьхэлэйнгээ долгиие Сэлгеэ Буряад дайдадаа

Сэхэ урагшань заланхайб. Сэсэг болон таранхайб.

Тон зʏб. Дондок Улзытуевай тариhан сэсэгүүд буряад поэзиин алтан жасада баглаа болон хэтын мүнхэ сагта ороо.