Олунньу 13 күнэ – Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнэ
Олунньу 13 күнэ – саха норуотун улуу сырдатааччыта, талааннаах лингвист Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ.
1996 сыл олунньу 9 күнүттэн Саха Республикатын бастакы президенин М.Е. Николаев ыйааҕынан С.А. Новгородов төрөөбүт күнэ “Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүнэн” биллэриллибитэ. Бу күнтэн ыла сыл ахсын саха тыллаах бу күнү уруйдаан-айхаллаан көрсөр. Саха тылын сайыннарыыга, үйэтитиигэ аналлаах араас дьаһаллар, конференциялар, күрэхтэр ыытыллаллар.
Биһиги бүгүн кылааспытыгар бу кэрэ-бэлиэ күҥҥэ аналлаах тэрээһин ыытабыт.
1 остуоруйаһыт: Төрөөбүт тылбыт – саха тыла олус баай, дириҥ. Ол туоһута буолар норуот уус-уран айымньыта. Норуот уус-уран айымньытыгар туох киирэрий? Билэҕит дуо?
(остуоруйа, өс хоһооно, таабырын, олоҥхо, үгэ)
2 остуоруйаһыт: Хомоҕой тыллаах хоһоон төрөөбүт тылбыт биир кэрэ көрүҥэ буолар. Билигин оҕолоор, мин эһиэхэ ...
1 остуоруйаһыт: Омуннаах остуоруйа балаҕаныгар эһигини ыалдьыттата ыҥырабыт. Оҕолоор, остуоруйа кэпсээччилэри ким диэн ааттыылларый?
Саамай сөп. Остуоруйаһыттар диэн.
Онон билсэн кэбиһиэҕин, биһиги эдьиийдии-балыстыы остуоруйаһыттар Сардаана уонна...
2 остуоруйаһыт: Саргылана диэммит.
1 остуоруйаһыт: Оҕолоор, биһиги бүгүн таабырын таайсан, остуоруйа оонньоон өйбүтүн сытыылыахпыт, хайаҕыт ордук элбэх остуоруйаны билэрин, ким талааннааҕын көрөн-истэн билиэхпит.
2 остуоруйаһыт: Бастатан туран, оҕолоор, Сардаана биһикки ханна олорорбутун таайыҥ эрэ. Биһиги чугас ыалбыт Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин буолар. Ол аата биһиги ханна олорор эбиппитий? Саамай сөп. Алааска.
1 остуоруйаһыт: Биһиги эбээлээхпит. Кини уу баһа күөлгэ киирэн баран, мууска халтырыйан охтон түспүтэ. Муус, күн, былыт, тыал, хайа, кутуйах да киниэхэ көмөлөспөтөхтөрө. Биһиги эбээбит кимий? Маладьыастар. Таал-таал эмээхсин
2 остуоруйаһыт: Дьэ эрэ, аны остуоруйаны бэйэбит оонньоон көрдөрүөҕүҥ. Саамай билэр остуоруйабытын Эриэппэни талыаҕыҥ.
1 остуоруйаһыт: Эриэппэ остуоруйа хайдах саҕаланар этэй, оҕолоор? Ким тахсан кэпсиэй? (Былыыр-былыр оҕонньордоох эмээхсин олорбуттар. биир сарсыарда оҕонньор эриэппэ олордубут). Маладьыас. Саамай сөп.
2 остуоруйаһыт: Ким оҕонньор оруолун толоруон баҕарарый? Баҕалаах элбэх эбит. Онон оҕонньору таларбытыгар тиийэбит. Оҕонньор хайдах буолуохтааҕый? (кырдьаҕас, эмис, тараҕай). Биһиги оҕонньору көрүҥүнэн буолбатах, өркөн өйүнэн көрүөҕүҥ. “Кырдьаҕаһы хааһахха уга сылдьан сүбэлэт”, “Эдэртэн эйэтин, кырдьаҕастан сүбэтин ыл” диэн өс хоһоонноро бааллар.
1 остуоруйаһыт: Оҕонньор оруолун толоруон баҕарааччылар манна кэлиҥ. ким элбэх таабырын таайбыт, кини оҕонньор буолуо.
Илиитэ, атаҕа да суох буоллар барыга үөрэтэр баар үһү. (кинигэ)
Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар. (күн)
Айыы уола көмүс курунан далбаатыыр үһү. (чаҕылҕан)
Тыаһа суох саба барыйан кэлэр баар үһү. (түүн)
Аҕыс атахтаах араллаан бухатыыр баар үһү. (ооҕуй оҕус)
Сайын саҕынньах кэтэр, кыһын устар баар үһү. (тыа)
Атырдьах үрдүгэр тымтай, тымтай үрдүгэр мээчик, мээчик үрдүгэр ойуур баар үһү. (киһи атаҕа, көхсө, төбөтө, баттаҕа)
Күкүр иһигэр күлтэс боотур баар үһү. (харах)
Түөрт харахтаах түҥкэл тойон баар үһү. (түннүк)
(талыллыбыт уол эриэппэ олордубута буолар)
2 остуоруйаһыт: Эриэппэтэ өр-өтөр буолбакка улахан да, улахан буолан үүммүт. Оҕонньор эриэппэни тарпыт-тарпыт, кыайан туура тарпатах.
Оҕонньор: Эмээхсин, эмээхсин кэл!
1 остуоруйаһыт: Ким эмээхсин оруолун толоруон баҕарарый? Чэйиҥ, эмээхсини талыаххайын. Оҕолоор, эбээлэргитин тугун иһин таптыыгытый? Кыһамньытын, асчытын, остуоруйаны кэпсиирин иһин дуо? Чэ, сөп. Билигин хайаҕыт элбэх остуоруйаны ааттаабыт эмээхсин оруолун толоруо.
(элбэх остуоруйаны ааттаабыт кыыс эмээхсин буолар, остуоруйаны салгыы көрдөрөллөр)
Эмээхсин: Сиэн кыыс кэл, көмөлөс!
2 остуоруйаһыт: Сиэн кыыс оруолун толоруон баҕалаахтарга “Толбоннурар уһун суһуох” конкурс ыытабын. Ким саамай уһун баттахтаах сиэн кыыс буолуоҕа.
(оруолларын толороллор)
Сиэн кыыс: Жучка, Жучка, кэл!
1 остуоруйаһыт: Жучка оруолун толорорго булугас өйдөөх оҕо наада. көрдөөх боппуруостарга эппиэттээбит оҕо Жучка оруолун толоруо.
Эн машинискын. Поезд 10 вагоннаах, 1-гы вагоҥҥа 20 коробка баар, ол иһигэр 2-лии оонньуур массыына баар. Машинист сааһа хаһый? (эн сааһыҥ)
Хараҥа хоско киирэҕин. Остуолга чүмэчи уонна керосиновай лампа тураллар. Тугу бастаан уматаҕын? (испиискэни)
Икки кыыс, икки ийэ, эбэлэрэ уонна сиэнэ барыта хастарый? (үһүөлэр)
Вася оскуолаҕа баран испит. Киниэхэ утары 5 кыыс иһэллэр. икки өттүлэригэр балтыларын сиэппиттэр. Хас кыыс оскуолаҕа баран иһэрий? (биир да буолбатах, дьиэлээн иһэллэр)
Хатыҥ аҕыс лабаалаах. Лабаатын аайы 4-түү помидор үүммүт. Барыта хас помидоруй? (хатыҥҥа поидор үүммэт)
Кустар соҕуруу көтөн испиттэр. Икки кус иннигэр, икки кус кэннигэр. Барыта хас кус көтөн иһэрий? (3)
(кыайыылаах ыт оруолугар талыллар, оруолларынан оонньууллар)
Жучка: Куоска, кэл кө мөлөс!
2 остуоруйаһыт: Ким куоска оруолун толоруон баҕарарый? Куосканы олоҥхоһут, кэпсээнньит дииллэр. Биһиги олоҥхо оннугар норуот муудараһын туппут өс хоһооннору ким элбэҕи билэрин быһаарыахпыт. Саамай элбэх өс хоһоону эппит оҕо куоска оруолун толоруоҕа.
(талыллыбыт оҕо куоска буолар, оруолларынан остуоруйаны салгыы толороллор)
Куоска: Кутуйах, кэл көмөлөс!
1 остуоруйаһыт: Кутуйах билэргит курдук ону-маны кэбийэн сиир үгэстээх. Ким кутуйах буолуон баҕарар манна тахсыҥ. бу кэмпиэти илиитинэн тыыппакка эрэ ким түргэнник сиэбит, ол кутуйах буолуо.
(талыллыбыт оҕону кытта оруолларын оонньууллар, эриэппэни туура тардан ылаллар)
2 остуоруйаһыт: Маладьыастар! Элбэх билиилээх, мындыр өйдөөх, сымса буолаҥҥыт олус бэртээхэй остуоруйа көрдөрдүгүт!
1 остуоруйаһыт: Тэрээһиммитин түмүктүүбут.
2 остуоруйаһыт: Маладьыастар. Төрөөбүт сахаҕыт тылын өрө тутуҥ. Үөрэтиҥ, билиҥ, киэн туттуҥ!
Тыл туһунан өс хоһооннор:
Бар дьон тыла – ох, санаата – батас.
Уус тыл уу күүһэ күүстээх.
Ох тыл уотунан салыыр.
Тыл сүрэ уот буолар.
Киһи тыла уоттааҕар абытай.
Тыл туһунан иһирэх этиилэр...
Төрөөбүт тылын билбэккэ эрэн киһи норуотун, дойдутун таптыан, ытыктыан сатаммат.
В.А. Сухомлинскай
Сахалыы саҥа
Саха үөрэҕэ
Салааланан сайдан
Сандааран таҕыстын!
А.И. Софронов
Кэриэһим – кэннибэр хааларым:
Кэхтибэт кэрэкэ тылларым.
П.А. Ойуунускай
2 681
18 527 
