Тамсилдер жана аларды окутуу

Тема: Элдик оозеки чыгармаларды къркъм окуу. Тамсилдерди къркъм окуу.

Негизги маселелер:

1. Арман, эмгек ырларын къркъм окуу

2. Макал-лакаптарды, табышмактарды көркөм окуу

3. Жаңылмачтарды көркөм айтуунун өзгөчөлүктөрү

4. Жъъ- жомокторду көркөм окуу жана айтып берүү

5. Санжыраларды жана санжырачыларды көркөм баяндоонун ыкмалары

6. Эпосторду көркөм окуунун бөтөнчөлүктөрү

7. Тамсилдерди къркъм окуу

Элдик оозеки поэзияда кенири таралган чыгармалардын бир туру каада-салт ырлары. Мында элдин урп-адаты, ырасми каадасы ырым-жырым жоролгосу ж.б. жашоо турмушунун ар турдуу жактары чагылдырылган. Ошого байланыштуу каада-салт ырларынын турлору коп. Алсак, бешик ырлары, жарамазан ырлары, жарамазан ырлары, оюн ырлары, керээз ырлары, кошок ырлары, корушуу ырлары,кыз узатуу ырлары, ырым-жырым ырлары ж.б. Бул аталган ырлар ата-бабаларыбыздан калган када-салт ырлары болуп саналат.Мурас катары копчулугу бугунку кундорго чейин эл арасында кенири колдонулуп келе жатат.

Табышмактарды къркъм окуу

Табышмак - д\йнъдъг\ баардык эле элдик озеки чыгармачылыгында кеёири учураган жанр. Кандайдыр бир затты т\ш\н\кт\ же кър\н\шт\ ъз аты менен атабай алардын негизги белгилерин айтып, аталышын башка биръълълд\н табуусун талап кылган тапшырма т\р\ндъг\ чакан чыгармалар. Табышмактар менен окуучулар мектепте тез-тез жолугуп турат, б.а. тил жана адабият сабагында \н бир аз жогорулатуу менен айтылат.Суроолу интонация бир нерсенин башын кылтыйтып, б\тпъгън негизде андан ары жообу менен улантылгандай айтылат.

Мисалы: Сакалы бар деп, муруту жок,

М\й\з\ бар деп, къё\л\ ток.

Табышмакты окууда тез-тез тыным жасоого туура келет. Себеби тапшырма катары айтылып жаткан предмет, кубулуш, жаныбар жън\ндъг\ салыштыруу эпитет. окшоштурууга \лг\ргъндъй болу керек. Ошол эле логикалык басымдар да предмет белгиси жън\ндъ кабар бериши м\мк\н. М: Кълдъ ърдъктъй. дубалда куйруктай. Эгерде табышмак ыр т\р\ндъ болсо, ритим, рифмага къё\л буру манил\\. Табышмактардагы ритм ъзгъчъ, себеби угаарыё менен кээде жообун таап алууга болот. Карама-каршы интонация мимика жести талап кылат. Кээде баш ийкеп, кээде баш чайкоо, Кээде колубуз къз\б\з да кыймылы кездешет. Табышмак- кенже жанр, кээде бир эле фразадан да кездешет. Бирок ътъ манил\\. Себеби съз максатка умтулуучулук тапкычтык, кызыгы пайда болот.

Макал-лакаптарды къркъм окуу

Макал-адамдардын къп жылдан бери келе жаткан философиялык ой корутундуларын жыйынтыктап, алардын турмуш тажрыйбасынын негизинен алынган рифмикалык жана ритмдешкен бир же бир нече с\йлъмдъ ойду б\т\ръ айткан тарбиялоо максатында колдонулган фольклордук чыгармалар «Адам оюнун акыл-эсинин энсклопедиясы болгон макалдардээрлик д\йнън\н бардык эллине таандык болуп саналат». Кээде макалдардын мааниси окшош келет. Макалдар фольклордук текстерде жана бардык эле акын жазуучулардын чыгармаларында кеёири учурайт жана адам турмушунун б\тк\л кър\н\штър\н ъз\нъ тема кылыпалат.

Макалдарды айта бил\\ да ъз\нчъ искуствону талап кылат. макалдарды окууда да табышмактар сыяктуу эле, логикалык тыным жана басымдын саны къб\ръък болот. Себеби угуп жаткан адам кандайдыр бир факты жана окуялардан тыянак чыгарып, турмушка саресеп салып, б\т\мдърд\ чыгарат. Ошондуктан макалдарда- ж.б.тыныш белгилери къп коюлат.

Кандайдыр бир адамга узакка созулган насаат айтуунун ордуна бир макалды айтуу жетишт\\ болот. Себеби угарман ал макалды угуп туруп каалагандай тыянак чыгарат. Макалды айтуууда ритм жана рифмаларды так сактап туура айтуу абзел.

М: Съз\ёдън эмес, ишиё менен тааныл.