Тарих. атлах шайқасы

Соғыс кезінде екі жағынан 100 мыңға жуық жауынгер жиналды. Ұлы шайқас бір күнде аяқталмады, бірақ бес жыл бойы созылды, соғысушылар өмірдің тарихи мәнін түсінетіндей өмірлерін жалмады. Екі жағынан да қаза болғандардың саны болған жоқ. Араб-түркі әскерлері үшін бақытты сәтте, тан империясының әскері жеңіске жетті.

Қарлұқ шайқасы қызған кезде түргештер мен басқа да рулардың ішкі қайшылықтары туралы ұмыта отырып, қытайлықтардың ежелгі жауы степняктарына қарсы ұрысқа түсіп, генерал Гау Шиянжаның тан әскерінің қапталына ұрды,бұл жеңіске әкелді. Егер араб тарихшысы Ибн әл Асирге сенсе, Атлах қаласының астында Қытай армиясының 50 мыңнан астам солдаты өлтіріліп, 20 мың тұтқынға алынып, арабтар, соғыстар және оларға одақтас армиялар түргештер мен қарлұқтар тарапынан қанша адам қаза болғаны белгісіз. Бірақ, Шамасы, аз емес. Біз Атлах шайқасы мен ондағы Ұлы жеңіс Орта Азия мен Қазақстан халықтарының кейінгі тарихында үлкен рөл атқарғанын, көптеген қайшылықтардың түйінін туғызды, біртұтас халықтар бірлігінің айқын мысалы болғанын білеміз. Бұдан басқа, дәл осы шайқас Қытай экспансиясы үзілгеніне алып келді, және осы жағынан көптеген жүзжылдықтарға шапқыншылық қаупінің алдын алды. Атлах шайқасындағы жеңіс кем дегенде екі терең тарихи мағынаға ие:

1. Тан империясының бас қолбасшысы Шиянжи Генерал-губернаторы осы шайқаста тірі болып, сол кезден бастап қытай солдатының аяғы қасиетті қазақ жеріне түскен жоқ. Орта Азия мен Қазақстан өз тәуелсіздігін сақтап қалды. Қытай жаулап алушыларынан құтылып, біздің жеріміз бүгінгі күнге дейін өз еркіндігін сақтап қалды. Әйтпесе, әлемдік тарихты қандай жолмен таңдайтыны белгісіз.

2. Бірақ қазақ даласында исламның таралуы мен ежелгі түркі жазба мәдениетінің жоғалуы кезінде, араб хаты мен грамматикасы өзгергенде, біздің халықтарымыз араб мәдениетіне, ал ол арқылы әлемдік, оның құрамдас бөлігіне айналған. Түріктер ислам (араб) мәдениеті арқылы кең көкжиекке шыға алды, оның маңызды нәтижелерінің бірі-Әл-Фарабидің ұлы ғалымы, философ және ақыны, Аристотельден кейін «екінші мұғалім» деп аталатын әлемдік деңгейдегі ойшылының пайда болуы. Мұсылман ренессансының тағы бір ірі фигурасы-әлемдік медицина канондарының негізін қалаушылардың бірі Ибн-Сина (Авиценна) болған көрнекті ғалым-дәрігер болды. Сонымен қатар, түркі тектес ұлы ойшылдар Махмұд Қашқари, Юсуп Баласағұни, аудармашы және мұсылмандардың қасиетті кітабын құрастырушы, әл-Бухари Құранның хадистерін (басшылары) жазып, жүйелендірген, өмір бойы қасиетті Ахмет Яссауи және т.б. пайда болды.