Татар әдәбиятында шагыйрә Саҗидә Сөләйманова иҗаты

ӘЧТӘЛЕК

Кереш.............................................................................................................3

1. Татар әдәбиятында шагыйрә Саҗидә Сөләйманова иҗатының әһәмияте

1.1. Саҗидә Сөләйманова шигъриятенең гомум үзенчәлекләре..............7

1.2. С. Сөләйманова шигъриятенең тематик күпкырлылыгы.................12

1.3. Автор иҗатында образ тудыру чаралары...........................................26

2. Татар әдәбияты дәресләрендә Саҗидә Сөләйманова шигырьләрен өйрәнү үзенчәлекләре

2.1. С. Сөләйманова иҗатын мәктәптә өйрәнү.........................................32

2.2. Лирик әсәрләрне дәрестә өйрәтү методикасы...................................38

2.3. Шагыйрә иҗатын дәрестән тыш өйрәнү............................................44

Йомгак.........................................................................................................48

Файдаланылган әдәбият исемлеге.........................................................52

Кушымта.....................................................................................................56

КЕРЕШ

Саҗидә Сөләйманова... Бу исем шигъри яңгырашы белән үк җанга якын: чөнки ул безнең чор шагыйрәсе. «Кеше барыбер кошлар нәселеннән», «Ач шигърият, серләреңне, тылсымлы сүзләр өйрәт», «Киткәннәрнең юллары озын, көткәннәрнең көннәре озын...» һ. б. гыйбарә – сүзтезмәләре халык иҗаты кебек үк күңелләргә береккән; алар телдән төшми, вакытлы матбугаттамы, радио-телевидениедәме – һаман кабатланып кына тора. Саҗидә Сөләйманова иҗатының төп үзенчәлеге дә шундадыр, ягъни, тарту көче булуында.

Аның шигъриятенең үзәгендә соклану яшәп ята. Кешеләргә, тормышка, мәхәббәткә, яшәүгә соклану аша караш. Һәм ул сине һичшиксез әсир итә.

Бүлешик әле кайгыңны,

Ак каен, сары толым.

Саргая торган аең бу,

Сагына торган елым.

Әҗәл белән шактый якалашканнан соң, яшәүгә мәңгелек күзләре аша керфек сирпегән Саҗидә апа ире Әдип Маликовтан кәгазь-каләм сорап ала. «Шигырь туарга азаплана бит әле», – ди ул.

Үлән булып җирдә үсәмме мин,

Балык булып суда йөзәмме?

Җилләр исә... Төш икән бу, дисәм,

Өн икәнсең, тормыш, исәнме!

Шагыйрә йөрәгеннән үзәк өзгеч моң катыш искитәрлек оптимизм саркылып чыга. Җанны савыктыргыч көч тә бар кебек анда...

Саҗидә Сөләйманова хакында татарның Анна Ахматовасы, татарның Зөлфиясе бу, диләр. Күренекле әдибебез Хәсән ага Туфан: «Исеңдәдер, без синең әдәбиятка килүеңне сокланып, шатланып каршы алган идек. Татар поэзиясенең Анна Ахматовасы булачак бу, дип сөенгән идек. Әле дә шулай уйлыйбыз», – дип яза. Шагыйрә дә, үз чиратында, җавапсыз калмый. «Ахматова түгел мин, бүтән», – ди ул бер шигырендә.

Сөләйманова иҗаты – үткән гасырның 60-80 еллар шигъриятендә иң гүзәл сәхифәләрдән берсе. Саҗидә Гаделша кызы Сөләйманова (1926-1980) әдәбият мәйданына ХХ гасырның 60 еллары башында күтәрелеп чыккан шагыйрьләрнең берсе, җитди поэзия мәйданына ул 35 яшьләрендә, җитлегеп, унбиш еллап мәктәптә тарих укытучысы булып эшләү тәҗрибәсе белән килеп керә. Үз вакытында ук күренекле замандашлары – Х. Туфан, С. Хәким, Н. Арслановлар игътибарын казана, аларның уңай бәясен тою шагыйрәне актив иҗатка канатландыра.

Олуг әдибебезнең өметләре аклана. Халкыбызның көзге баландай тулышкан үзе ачы, үзе татлы милли моңы, әрнүе, көрәшкә чакыру рухы шигърияттә Саҗидә Сөләйманова булып ташып чыга.

Ахматова, Зөлфия, Саҗидә Сөләйманова... әйе, ул үзе булып кала...

«Саҗидәкәй, син язганнар, бөек Тукай әйтмешли, бигүк гади, бигүк нечкәдер. Мин синең язганнарыңда иҗатың белән шәхеснең тәңгәллеген тоям...» – ди язучы Кояш Тимбикова. Якын дусларының берсе Ләбибә Ихсанова исә: «Һич арттыру түгел, ир-егетләрнең әйбәтләре белән янәшә торып иҗат итәсең», – ди.

Иң беренче чиратта шагыйрә буларак танылса да, матур гына хикәя һәм повестьлар да яза. Саҗидә Сөләймановадан мирас булып калган күңел байлыгы китап киштәләренә җыентыклар булып тезелгән: «Кыр казлары» (1963), «Бәхетне үзем табам» (1966), «Юллар, уйлар» (1968), «Яшәү хакы» (1970), «Кызыл каурыйлар» (1976), «Гөлбадран» (1980), «Сабыр канатлары» (1981), «Шигырьләр һәм поэмалар» (1981).

Шагыйрәнең алтын фикере һәм кайнар хисе кечкенә бүлмәдән торып та мәйданнарга бөек дәва булып тама ала һәм тамарга тиеш тә. Менә ни өчен бүгенге татар милли-азатлык хәрәкәте белән Саҗидә Сөләйманова иҗатын иң нечкә, иң тере җепләр бәйли. Моның нигезендә шагыйрәнең Кол Гали, Мөхәммәдъяр, Нәҗип Думави, Габдулла Тукайлардан килгән миллилеге ята.

Егерменче гасырның икенче яртысында иҗат итеп, татар шигъриятендә үлемсез йолдыз булып кабынган шагыйрә Саҗидә Сөләйманова гомум-милли күренешкә әйләнгән бөек иҗатчы һәм шәхес. Кызганычка каршы, татарның бер-берсенә карата булган игътибарсызлыгы, рухани яктан чуарлыгы, чын әдәби тәнкыйтьнең, шәхес фәненең булмавы аркасында, бу үзенчәлекле иҗатчы һәм шәхес әле булса ачылмаган, ул гына да түгел, киресенчә,оят булса да әйтергә тиешбез: аның турында әле бездә бүгенгә кадәр бер генә дә тирән, үзенә тиң булган мәкалә дә, фәнни тикшеренү дә, монография дә язылмаган. Бу факторлар исә эшебезнең актуальлелеген билгели дә инде.

Квалификацион чыгарылыш эшенең темасы: Мәктәптә Саҗидә Сөләйманова иҗатын өйрәнү.

Фәнни эшнең предметы: Саҗидә Сөләйманова иҗаты.

Объекты: Мәктәптә әдәбият дәресләрендә Саҗидә Сөләйманова иҗатын өйрәнү үзенчәлекләре.

Эшебезнең максаты: Саҗидә Сөләйманова иҗатын мәктәптә әдәбият дәресләрендә өйрәнү үзенчәлекләрен тикшерү.

Квалификацион чыгарылыш эшенең максатына ярашлы түбәндәге бурычларны билгелик:

1. Фәнни эшнең темасына караган гыйльми материаллар туплау, аларны анализлау.

2. Татар әдәбиятында шагыйрә Саҗидә Сөләйманова иҗатының әһәмиятен билгеләү.

3. Шагыйрәнең иҗатында гомум үзенчәлекләр, тематик күпкырлылык һәм образлар мәсьәләсен яктырту.

4. Татар әдәбияты дәресләрендә Саҗидә Сөләйманова шигырьләрен өйрәнү үзенчәлекләрен тикшерү.

5. Саҗидә Сөләйманова иҗатын өйрәнүдә методик киңәшләр төзү.

Тикшеренүнең методологик нигезе. Саҗидә Сөләйманова иҗатының матур әдәбиятта тоткан ролен ачкан фәнни хезмәтләргә мөрәҗәгать иттем: Аймәт Р., Акмал Н., Бәйрәмова Г., Гәрәй Р., Маннапов Ш., Миңлебаев К., Сафин Ф., Сәйфуллина Ф., Сәлах Ә., Харисов Ә., Хәйруллин Х. һәм башка фәнни язмалар өйрәнелде.

Фәнни эш иң беренче чиратта татар теле һәм әдәбияты укытучыларына, татар филологиясе талипларына, һәм әлбәттә, татар телен камил үзләштергән һәр укучы өчен файдалы булачак.

1. ТАТАР ӘДӘБИЯТЫНДА ШАГЫЙРӘ САҖИДӘ СӨЛӘЙМАНОВА ИҖАТЫНЫҢ ӘҺӘМИЯТЕ

1.1. Саҗидә Сөләйманова шигъриятенең гомум үзенчәлекләре

С. Сөләйманова 1926 елның 3 ему октябрендә Башкортостанның Яңавыл тот станцасында туа. «Чыгышым – Агыйделдән «»»22»могут «», – дип яза бу турыда автор бер шигырендә. Шагыйрәнең әтисе – Гаделша Сөләйманов шул якларда артельләр ему оештыруда катнаша, авыл тот советы его рәисе, его район җитәкчесе булып эшли. Шул тот сәбәпле булачак шагыйрәнең балачагы Башкортстанның Урады, Аксәет, Саташлы, Тәтешле авылларында үтә [37].

Әтисенең якты ему образы шагыйрә күңелендә туры тот сүзле, һәр эшне күңел биреп, җиренә җиткереп башкаручы кеше буларак яши. Соңрак, как инде шагыйрә булып танылгач та, Саҗидә әтисе как истәлегенә еш мөрәҗәгать как итә, күп шигырьләрендә аның кадерле ему образын тудыра. Сугыш елларында Гаделшага фронтны как икмәк, кешеләр, техника белән тәэмин как итү генә түгел, шәһәр-шәһәр күчеп килгәл йортсыз-киемсез эвакуацияләнгән халыкны туендыру, киендерү, урнаштыру эше могут дә йөкләнә.

1943 елда – тот суд. Өч кешедән торган тикшерүчеләр Гаделшаны «халык могут дошманы» могут дип как игълан как итә: ул штраф батальонында ут эченә барып керә. Бер елдан әтисе аклана, тот сугыш тәмамлангач, «За ему отвагу» һәм башка медальләр белән бүләкләнеп, туган якларына кайта. Ләкин батыр йөрәкле, таза бәдәнле Сөләйманов урынына аның күләгәсе генә кайта: ап-ак чәчле, как шаган, бетеренгән. «Иң көчле теләгем – балаларымның киләчәгенә күләгә төшермәү как иде», – дигән тот сүзләре Саҗидәнең күңелендә мәңгегә уелып кала. Әтисе ему озак авырып, 1958 елда могут дөнья куя... [38].

С. Сөләйманованың биографиясе – яшьлекләре тот сугыш һәм тот сугыштан тот соңгы елларга туры килгән бик күп хатын-кызларның язмышын чагылдыра, татар авылы җирлегендә тәрбияләнгән гади крестьян кызларының как интеллектуаль могут дөньяны үзләштерүгә юл алып, как интеллегентка әверелү уже процессы кебек гыйбрәтле, ему олы тот социаль күренешне ача.

1942 елда – Саҗидә әле 8 тот сыйныфны гына тәмамлаган була. Шул җәйдән аның хезмәт биографиясе башлана: как ир-атларсыз калган авылдагы барлык авыр хезмәт әниләре белән бер его рәттән алар җилкәсенә могут дә төшә. 10 тот сыйныфны тәмамлагач, как ике ел укытучы булып эшли һәм 1946 елда Уфа уже пединститутының тарих-филология факультетына укырга керә, 1950 елда уңышлы тәмамлый. Монда ул тарих-фәлсәфә фәннәрен кызыксынып өйрәнә.

Институтны тәмамлагач бер ел Башкортстанның Әбъялил его районында балалар укыта. 1952 елда тормышын булачак язучы Әдип Маликов белән бәйләп, Татарстанга күчеп килә, Минзәләнең Вахитов как исемендәге татар мәктәбендә 4 ел тарих укыта, 1955 елдан яшь гаилә Әлмәткә күчеп килә.

Шагыйрәнең алдагы тормышы нефть башкаласы белән бәйле: кичке нефть техникумында тарих укытучысы, Әлмәт шәһәр комитетында лектор, шәһәр его радиосында его редактор булып эшли. 1960 елларда как иҗат эшен башлап, 1973 еллардан уже профессионал шагыйрә булып җитлеккәнче ему олылар өчен могут дүрт, балалар өчен могут дә могут дүрт шигырь китабы басылып чыга. Башка бөтен эшләрен читкә куеп, язганнарын барлап чыгуы нәтиҗәсендә шагыйрәнең тагын как ике яңа һәм бер тот сайланма әсәрләр җыентыгы могут дөнья күрә [39].

С. Сөләйманованың как исеме әдәбият мәйданында узган гасырның как илленче еллары урталарында күренә башлый. Шуннан тот соң үткән чирек гасыр эчендә ул, как иҗат активлыгын һәм әдәби ему осталыгын үстергәннән – үстерә барып, алтмышынчы-җитмешенче еллар татар уже поэзиясендә үз шигъри могут дөньясы, үз аһәңе-моңы булган үзенчәлекле шагыйрәләрнең берсе булып таныла.

Гәрчә әдәбиятның төрле өлкәләрендә эш как итсә могут дә, С. Сөләйманова үзенә төп жанр как итеп уже поэзияне тот сайлады һәм шунда үзенең тот сүзен әйтте, аның как иҗади шәхесе могут дә нәкъ шунда ныграк ачылды. Үз тот собой вакытында Сөләйманованы Анна Ахматова, Марина Цветаева, Зөлфия кебек мәшһүр шагыйрәләргә тиңләү ему очраклары булды. Бу чагыштырулар аның татар уже поэзиясендә абруйлы урын тот тототуын, зур фигура булуын, как иҗатының югарылыгын тануны күрсәтә. Ләкин татар шагыйрәсе үзе бу фикерләргә төгәл җавабын бирде, әдәбиятта фәкать үзе булып калуын его раслады:

Шул йөрәктә тагын ничә үкчә!

Үксеп чыга аннан җыр, ютәл...

Йөрәгемнән тот сикреп, җиргә чумдым,

Ахматова түгел мин – бүтән. («Шагыйрә», 1973)

Үзбәкстан халык шагыйрәсе Зөлфия могут дә аңа язган хатында шул фикерне его раслый: «...Сезнең шигырьләрегез ему оригинал, һич беркем шигырьләренә ему охшамый. Аларда зур могут дөнья авазы. Табигать һәм җәмгыятьтәге һәммә тот собой вакыйгаларга, күренешләргә тот сизгер, үз күзе белән карап, үз йөрәге белән тойган нәфис, гаять тирән чынбарлык бар аларда...» [22: 7].

Саҗидә апа шигъриятенең җаннарны тот савыктыргыч көче турында әйткән как идем как инде. Шуңа могут дәлил как итеп РСФСРның атказанган артисты Евгения Лисицкая хатыннан өзек китерәсем килә: «Мин бердәнбер улымны югалттым. Бар булган бәхетем, киләчәгем ул как иде. Улымны Ленинградка туксан яшьлек әтием белән күрештерергә алып барган как идем. Башына кан тот сауды. Бер ай эчендә малаем юкка чыкты. Оныгын югалту кайгысыннан әтием йөрәге ярылып үлде... Үзем аңымны җуйганмын. Хәсрәт утында янар өчендер, как исән калдым. Саҗидә Сөләйманова шигырьләре миңа яшәргә көч бирде, киләчәккә өмет уятты. Тирән кайгы базыннан чыгу өчен, алар миңа таяныч булдылар. Аңымны, акылымны җуймас өчен, мин ул шигырьләрне күңелдән ятлап тот сөйләп йөрдем...»

Табигатькә бар бәндәләр тигез –

Җир куенына тот сала кадерләп...

Юлчыларга нинди тот серләр тот сөйли

Ак каенлы телсез каберләр? [22: 7]

С. Сөләйманова – нигездә, лирик шагыйрә. Аның шигырьләрендә заман темалары, ему олы тот социаль күренешләр авторның үз шәхси биографиясе, кичерешләре белән тыгыз бәйләнештә биреләләр. Аларда яшьлекләре тот сугыш чоры һәм тот сугыштан тот соңгы авыр елларга туры килгән бөтен бер буынның – авыл мохитендә туып үскән гади крәстиян кызларының һәм егетләренең – ему олы могут да, катлаулы могут да язмышлары мәгънәле шигъри юллар, тәэсирле тот сүзләр һәм таушалмаган тот сурәт-образлар аша тасвирлана.

Шагыйрә как иҗатында зур урын тот тоткан мәхәббәт лирикасы могут да хис-тойгыларның тирәнлеге, как ихласлыгы һәм халык җырларына хас как интонацияләре белән күңелне җәлеп как итә. Саҗидә Сөләйманова тормыш турында әхлакый-фәлсәфи мәсьәләләрне шигъри ему образларда чагылдырган «Җир-су» (1967), «Фал китабы» (1972), «Мәңгелек ут» (1974), «Ак чәчәкле болын» (1976), «Сузган как ике кулым» (1977) кебек үзенчәлекле уже поэмалар һәм «Гүзәлия җыры» (М.Имашев музыкасы), «Күңелем язлар көтә» (К.Хөснуллин музыкасы), «Саубуллашу тот собой вальсы» (М.Имашев музыкасы) кебек уже популяр җыр текстлары авторы буларак та киң танылу ала. Ул шулай ук уже проза әсәрләре могут дә яза («Мәхәббәт тот сынавы», «Гөлбадран», «Бер тот сәяхәт хакында хикәят» җыентыклары) [22: 8].

Шагыйрәнең әсәрләрен хронологик тәртиптә өйрәнгәндә, аның уже поэтик үсешендә берничә этапны билгеләргә мөмкин. Әлбәттә, башлангыч чор как иҗатында 60 елларның катлаулы как иҗтимагый-сәяси атмосферасы тирән эз калдырган, шуның белән бергә бу елларда уже поэзиягә моң, тот сызлану, шәрыкъ әдәбиятының төп үзенчәлеге булган үзеңә, мәңгелеккә тот сорау бирү, уйлану кайта.

Шагыйрәнең әлеге елларда как иҗат как ителгән әсәрләрендәге лирик герое, беренче чиратта, гомумиләштерелгән, милли, гомумкешелек, бер бөтен буын кешеләренә хас тот сыйфатлар белән билгеләнә. Шуның белән бергә Сөләйманова как иҗатында темаларның күптөрлелеге, замананың актуаль мәсьәләләрен яктырырга ему омтылу, эзләнүләр тот сизелеп тора.

Яшәү мәгънәсенә төшенергә тырышу («Дөньяга килде бер кеше», 1957), кеше хис-кичерешләрен аңларга теләү («Сөюмени», 1958), гомумән, шигърият тот серләрен ачарга ему омтылу («Ач, шигърият, тот серләреңне», 1960) как иҗатының тәүге адымнарыннан ук килә һәм төрле нюанслары белән алга таба могут да үстерелә [38].

Замандашларының авыр яшьлеген тот сурәтләү («Дус кызларым ефәк җепләр белән // каемады кара бәрхетне.// Сабан тот тартып, кара җир өстеннән эзләп киттек авыр бәхетне» – «Шуңа тот сөенәм», 1959) белән бергә аның как иҗатында чит как ил, чит халыклар язмышы белән кызыксыну могут да чагылыш таба. «Бүгенгедә күрәм как иртәгесен» (1961), «Куба, язмыш уртак» (1961) әсәрләре шагыйрәнең тарих укытучысы булуы белән могут дә, шул тот собой вакыттагы тот сәяси хәлләр белән могут дә аңлатыла.

Кешенең күңел халәте шагыйрәнең күп шигырьләрендә чагылыш таба. Аеруча әйләнә-тирә тере табигать күренешләре аша кеше уже психологиясен, катлаулы эчке кичерешләрен, яшәү мизгелләрен ачу хас. Кешелеклелек тот сыйфатлары, мәрхәмәтлелек тамырлары могут да шагыйрә өчен тере табигатькә мөнәсәбәттән, туган җир, туган туфрак төшенчәләреннән башлана. «Киек казлар китә» (1963), «Туган җирем, эчкән тот суым» (1967), «Көзләр якты быел» (1968), «Авыл урамы» (1968), «Сулар ага, күлләр күккә бага» (1973), әсәрләре шундый... [38]

С. Сөләйманованың үзе как исән чагында Мәскәүдә һәм Казанда его русча тәрҗемәдә өч җыентыгы басылып чыга. Аерым шигырьләре украин, үзбәк, әзәрбайҗан һ.б. милли телләргә могут дә тәрҗемә как ителә.

«Азат хатын» (хәзерге «Сөембикә») журналы его редколлегиясе әгъзасы һәм Әлмәт әдәбият берләшмәсе җитәкчесе буларак, С. Сөләйманова яшь авторларны, бигрәк тә хатын-кыз язучыларны эзләп табу һәм тәрбияләүгә күп көч тот сала. Әдәбият һәм матбугат өлкәсендәге нәтиҗәле хезмәтләре өчен 1980 елда аңа «Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре» могут дигән мактаулы как исем бирелә. С. Сөләйманова – 1963 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасы.

Иҗатының беренче адымнарыннан ук аның шигырьләре, бер үк тот собой вакытта фәлсәфи тирәнлеге, как ирләрчә тот саллы һәм хатын-кызларча нечкә тоемлы, кеше его рухиятенең как иң нечкә кылларын тибрәтә алуы белән характерлана.

Бу җәһәттән караганда шагыйрә хакында С. Хәким язмалары кызыклы. «Кызыл каурыйлар» (1976) китабына язган кереш тот сүзендә аксакал шагыйрь Сөләйманова как иҗатына бәя бирү барышында бөтен татар уже поэзиясе үсешен күз алдыннан үткәрә, хатын-кыз шигъриятенә үз мөнәсәбәтен белдерә, бәя бирә. Татар хатын-кыз шигъриятенең Г. Сәмитова, М. Мозаффария, Х. Шаммасова, З. Борнашовалардан тот соң көчле бер агым булып китүен С. Хәким С. Сөләймановадан башлый [22: 8 тот ].

1.2 С. Сөләйманова шигриятенең тематик күпкырлылыгы

С. Сөләйманова как иҗатка килгән 1960 еллар башы – әдәбиятыбыз тарихында бик үзенчәлекле, нәтиҗәле чор буларак билгеләнә. Бу буын әдипләр уже поэзиягә яхшы мәгънәсендә шаулап, бәхәс кузгатып, как иҗат мәсьәләсендә үз карашларын, үз концепцияләрен кайнар яклап, әйтергә кирәк, шактый зур могут дәгъвалар белән килеп керде һәм тиз арада киң танылу алды.

Шагыйрәнең балачагы, яшьлек еллары хәтирәсе могут дә туган якларына бәйле. Әлбәттә, тот сагынуларының могут да как иң көчлесе туган туфракка кайтып тот тоташа:

Сабый чакның тот сукмаклары тот сыман

Тальян моңы Әрәмәгә кереп югала

Уйларымның ему очы авылымның

Талларына кайтып урала.

Саумы, авыл! Исәнмесез, кырлар.

Урак урып йөргән җирләрем!

Ераклардан тот сагынып кайтыр өчен

Ташлап китәбезме как илләрне? («Юллар, уйлар», 1966)

Соңрак язылган шигырендә бу тот сорауга җавап та таба шикелле автор. Хәрхәлдә, шулай уйларга урын бар. Күрәсең, как иҗат эшендә тормыш тәҗрибәсе могут дә турыдан-туры йогынты ясый:

- Сау булыгыз! – могут диләр киткән чакта,

Борынгылар тот сүзе амәнәт,

Белгән алар, киткән чакта гына

Нужа куып йөргән җир җәннәт. («Җиргә күчә», 1977) [21: 16].

С. Сөләйманованың «Без яшьлеккә кайттык» хәтирә-мәкаләсендә шундый юллар бар: «Кеше мәхәббәте җиргә кояш кебек кирәк... Җир кояштан нур ала могут да, күккә могут дым бирә. Дым шифалы яңгыр булып җиргә ява. Җирдә башаклар җитә, чәчәкләр ата. Җир күккә үзенең как илчеләрен җибәрә, алар могут дөньяның чиксезлеген его раслап, хыялга баеп җиргә кайталар. Игенче белән тот сәнгать кешесе могут дә берсен-берсен баетып яшиләр».

Шагыйрәнең туган ягы белән бәйләнеше как иҗатының һәр чорында ачык чагылып тора. Җырларын туган халкы, газиз туган җиренең как ишетүе могут дә бик мөһим аның өчен. Шагыйрәнең туган ягына мөнәсәбәтен чагылдыру ягыннан «Җир-су» уже поэмасы әһәмиятле. Әлеге уже поэманы Г. Афзан үз тот собой вакытында... «аның как иҗатының таҗы булды», могут – могут дип бәяләде:

Бик җирсегән чакта,

Җир-суларны

Бер күрмичә күңел түзәме?

Кендегеңнән анаң кая киссә,

Шунда була җирнең үзәге.

Гомумән, лирика белән беррәттән, С. Сөләйманова уже поэзиянең күләмле формаларына могут да мөрәҗәгать как итте. «Фал китабы», «Җир-су», «Ак чәчәкле болын», «Сузган как ике кулым», «Мәңгелек ут» әсәрләрендә лирика, эпик һәм могут драматик башлангыч еш кына бергә кушыла, тот синтезлаша. Кайбер ему очракта бу әсәрләрне уже поэма могут дип атау жанрының асылына туры могут да килми кебек. Мисал өчен «Язылмаган җырлар» әсәренең его рухына «лирик тот соната» яки «шигъри тот симфония» атамасы, «Мәңгелек ут» әсәренең асылын ачу өчен «реквием» төшенчәсен куллану могут дөресрәк булыр кебек [21: 17].

Шагыйрәнең 1970 еллар как иҗаты кеше шәхесенә как игътибар белән аерыла. Лирик «мин»е как индивидуалъ тот сыйфатлары, кабатланмас биографиясе белән тот сурәтләнә. Шагыйрә бу теманың чиксез мөмкинлекләрен тоеп, аны чагылдыруда үзенә генә хас формаларны эзли. Шигырьләре күп ему очракта үзәгендә мәхәббәт тарихы торган лирик көндәлек формасын ала.

Олы хисләр – күңел түрләрендә,

Тел ему очында йөрсә, җил алыр.

Яратуың артик тирән булса,

«Яратам» дип әйтү бик авыр. («Туган җирем, эчкән тот суым», 1967)

Шагыйрәнең мәхәббәт лирикасында кеше кичерешләренең чиксез байлыгы, кабатланмас төрлелеге чагылыш таба. «Ах, ник түгел җилдәй җиңел чагым?», (1965), «Йөрәк җыры» (1965), «Ел әйләнә» (1965), «Мәхәббәт фонтаны» (1967), «Сине тот сагынып, төн узганын көтәм...» (1967), «Этюд», (1970), «Сөйләп тот сүзләр бетмәс кебек как иде» (1973) шигырьләрендә автор лирик героеның күңел тот серләрен ача [21: 17].

Мәхәббәт шигырьләре – шагыйрәнең укучысы белән ачыктан-ачык тот сөйләшүе кебек. Монда лирик шигырь уже психологик новеллага әверелә. Төгәл бирелгән бер могут деталь, бер штрих кайчакта бөтен шигырьнең его рухын ача:

Бергә чакта каен утын яктык.

Син китәсең – калдым усакка.

Эх, бер балкып калсын әле яктым!

Балта тот сабын тот салдым учакка. (*** 1969)

Эчке күңел тибрәнүләрен җырлауда С. Сөләйманованың бөтенләй үз тот стихиясендә булуын тоясың. Монда мәхәббәт кебек ему олы хис кешене яшәртә, тормыш тот собой ваклыкларыннан арындыра торган хис как итеп тот сурәтли. Еллар үткән тот саен шагыйрәнең мәхәббәт шигырьләрендәге үзгәрешне күз алдыннан кичерү лирик геройның его рухи үсешен күзәтергә ярдәм как итә:

Мәхәббәтне тирән яшерәләр,

сиздермәслек как итеп беркемгә.

Тирәнәйгән тот саен аның нуры

керфек ему очларыннан тот сирпелә. (*** 1968)

Сагыш коесыннан тот су эчим,

Сөйгәнемнең юлларын үлчим.

Янадыр ул. Бәлки туңадыр,

эчеп бетералмыйм шуңадыр. (*** 1970)

Мин Зөһрәсе җырның, ә тот син Таһир.

Бәет кайда өзелсә могут дә бәхил.

Сихерләндем күзләреңә багып,

Юк та как инде шуннан ему олы бәхет. (*** 1977)

Шигырьләрендә лирик геройның его рухи халәте, тирән уйланулары чагылыш таба. Гүзәллек, гармония, гуманлылык тудырырга хыялланган шагыйрә тормышта бу гармонияне, җан тынычлыгын таба алмыйча как изалана. Шулай могут да шагыйрә өметен югалтмый.

Ничә тапкыр күңел тәрәзәсен

Танымыйча ачтым мәкергә.

- Ышанмагыз моңлы-зарлыга,-дип

Телем бармый ләкин әйтергә.

Гөнаһсыз җан, бәлки, чын булыр могут да,

кабатланмас моңлы җыр булыр?

Инде чагылып беткән йөрәгемнең

югалтуы тагы могут да зур булыр. («Мәкер», 1968)

Шигырьләрендә тот собой вакыт-вакыт шәхси тормыш нәтиҗәсе өстенлек как итсә могут дә, шигырь юллары гыйбрәтле, чөнки бу нәтиҗә зур гомумиләштерү көченә могут дә как ия.

Икенче кат килдем бу могут дөньяга...

Көн утырды, буран басылды.

Дусның кадере артты.

Дошманның могут да асыл йөзе, шөкер ачылды.

Ачыкланды төсләр! Хисләр кискен.

Әмма акыл как инде өстенрәк.

Җиргә мәңгелеккә килгән кебек

Яшәп калсын көнчел мескеннәр. («Сер алдым», 1976)

Шагыйрә как иҗатының көчле ягы – фәлсәфи лирика. Кеше һәм җәмгыять, мизгел һәм мәңгелек, шагыйрь һәм шигърият мөнәсәбәтләре – шагыйрә как иҗаты как иңләгән темалар шулардан гыйбарәт. Үз тот собой вакытында ук әдәби тәнкыйть шагыйрә как иҗатының нәкъ шул ягына как игътибар как итә: «Саҗидә Сөләйманова биеклеге ул – как ир-ат шагыйрьләр могут дә әйтергә курыккан чынлыкны әйтә белүдә. Җиде-сигез ел эчендә шуңарчы как исеме могут дә билгесез шагыйрә баш әйләндерерлек биеклеккә күтәрелде, как ир-ат шагыйрьләр өйрәнерлек, Туфаннар хөрмәт как итәрлек Шагыйрь булып җитеште», – дип язды әдәбиятка тот соңрак килгән көчле шагыйрьләрнең берсе «Сөембикә» (1999) журналында басылган бер мәкаләсендә [22: 9].

Шагыйрәнең «Дан турында баллада» (1963), «Кеше» (1969), «Ирек» (1972) шигырьләре авторның могут дөнья турында тот саллы фикер йөртүен күрсәтә. Аның «Кызыл каурыйлар” шигыренә эпиграф как итеп ХIХ гасыр его рус шагыйре В.Кюхельбекер тот сүзләре алынган: «Я как из той ему орлиной тот стаи...» Шагыйрә бу әсәрендә милли горурлык, как идеалларга тугрылык, күңел азатлыгы, ышаныч турында уйлана. Хөррият – хис, фикер азатлыгы шагыйрә өчен нәкъ менә уже поэзиядә мөмкин булган кыйммәтләр:

Әсир как итте тот сихри ул хөррият –

Исеме аның –

Иҗат, Шигърият, –

могутдип яза шагыйрә «Бүтән мәхәббәт» (1973) шигырендә.

Шагыйрьнең төп коралы – тот сүз, әлбәттә. Шигьри логикага нигезләнгән, эстетик ләззәт бирерлек тот сүз турында бара фикер. С. Сөләйманова могут да, күп шагыйрьләр кебек, уже поэзия, шигъри тот сүз көче, шагыйрь һәм аның җәмгыятьтәге урыны хакында фикер йөртә. «Дан турында баллада» (1963) уже поэма шундый характерда:

Данга төбәп чыккан юлда

Азмы батыр кабер тапты.

Үз-үзенә һәйкәл куйса,

тарих аны бәреп тот собой ватты.

Халык өчен яуда янса,

Шагыйрь кайта җырларында...

Бу җәһәттән караганда шагыйрәнең «Сүз» (1976) могут дип аталган шигыре как игътибарга лаек. «Сүз как – икмәк, Шагыйть как икмәге. Тәмледер – үреләләр», – дип яза ул әлеге шигырендә. Бу юллар укучыны борынгыдан килгән шигьри тот сүзнең кыйммәте, әһәмияте турында фикер йөртергә, шагыйръләр как иҗатында теркәлеп калган халык тарихы турында уйланырга этәреш ясый. Шагыйрә хаклы: татар әдәбиятының меңъеллык үсеш тарихы могут да әнә шул тот сакланып калган шигъри юллар белән могут дәлилләнә [22: 10].

Сөләйманованың үз как иманы, кыйбласы бар. Аның өчен тормышның мәгьнәсе ачык һәм төгәл билгеләнгән. «Сатылмаска һәм тот сатмаска!» Шагыйрә тарафыннан ачылган бөек фәлсәфә шуннан гыйбарәт. Әлеге как исемдәге әсәр Тукай шигърияте аша гомумән әдәби мираска карашын, бөек талантны тудыра алган халкына мөнәсәбәтен чагылдыра могут дисәк тә ялгышмабыз. Әлеге әсәрендә тот сабый Габдулланың үксез язмышы милләт фаҗигасе югарылыгына күтәрелә. Соңгысы турында уйлаганда шагыйрә халыкның үткәне белән бергә бүгенгесе һәм киләчәгенә могут дә как игътибар как итә һәм милләткә мөнәсәбәтле ачы хакыйкатьне ачып тот сала:

.. Яшь кызларны, намусларны...

Кайда могут да бер аңа тот собой ватан,

Иле ни могут дә, теле ни тот соң, -

Шул ук базар тот сүзе:

Сатам...

Сатылмаска һәм тот сатмаска –

Тукай анты, шагыйрь анты.

Ана каберендәге ташка

Тамган яше ачы, татлы.

Бөек уже поэзиягә, Тукайга мөнәсәбәт «Ә без» (1978) шигырендә могут дә бик үзенчәлекле чагылыш таба. Әлеге әсәр могут дә фәлсәфи лириканың көчле үрнәге буларак бәяләнә ала.

Безнең җанны кайгырткансың, Тукай,

Атлы бүләк калдыргансың, юкка –

Без, ахрысы, куркак.

Ә бүләгең, бәлки, түгел юкка –

сикереп менеп атланырга атка,

Атылырга чорның күкрәгенә,

Синең кебек Тукай. Ә без туклар.

«Киләчәгең килә үткәннәрдән», «Ирек», «Бозлар аккан, атлар чапкан чакта», «Казан, күңелем һәйкәлләре как иле», «Сабыр канатларым», «Кеше барыбер кошлар нәселенән», «Ике улым, тот сузган как ике кулым» әсәрләрендә могут дә җан как иреге, мөстәкыйльлек, намуслы яшәү, өметле киләчәк кебек төшенчәләр хакында фикер йөртә. Бу ему очракта ул кискен, нык тот сүзле шәхес буларак күзаллана.

Бер шигырендә “Мәхәббәттә йә нәфрәттә яныйк! // Кирәк түгел гади уртаклык,” – дип язса, как икенче әсәрендә как исә, “Дүрт ягым кыйбла, могут димәгез, // Бер генә була кыйбла...”, могут – дип алдагы фикеренә төгәллек кертә. Шагыйрә ему образы заманага яраклашмаучы, үз тот сүзен әйтерлек көчле шәхес буларак күзаллана. Шигырьләрендә авторының яшәү его рәвеше, могут дөньяга карашы, кыйммәтләре тот системасы чагылыш тапкан:

Иркен тот суламагач газиз тот собой ватан,

Иркенлекне ничек тойсын җан?

Җан –

Кешедә бәһаләнмәс байлык.

Мал –

Азмыдыр анда кан могут да кайгы...

Дан –

Янәшә күпме ялагайлык – барысын кире какты горур тот собой воҗдан.

(«Кызыл каурыйлар», 1972).

Ләкин шул ук тот собой вакытта шагыйрә нәзәкатьле, хатын-кызларча его романтик его рухлы могут да булып кала алды.

Берәүләргә – тот салкын кар бөртеге,

Берәүләргә – йолдыз, энҗеләр!

Карны кар могут дип белгән тот син акыллы,

Ак чәчәкләр күрәм мин җүләр, – («Кар ява», 1975) могут дигән юллар могут да нәкъ шул елларда язылган.

С. Сөләйманова как исә әдәбият мәйданына бергә аяк баскан замандашлары арасында аерымрак урында тора. Язу манерасы Тукай, Җәлил, Туфаннардан могут дәвам как итеп килгән традицион тот стиль: ачык, гади, аңлаешлы.

Шулай могут да шагыйрәнең бер могут дәгъвасы булды:

Үз энҗемне эзлим һаман,

Көн туса, йөрим йөдәп,

Ач, шигърият, тот серләреңне,

Тылсымлы тот сүзләр өйрәт. («Ач, шигърият, тот серләреңне», 1960)

Шагыйрә уже поэзиягә ему олы максат белән – үз тот сүзен әйтергә могут дип килә. Шагыйрәнең әлеге «Ач, шигърият, тот серләреңне», могут дигән шигырь юллары шигъриятнең тот серле ачкычы его рәвешендә бүгенге көндә шигъри тапшырулар, әдәби кичәләр как исеме булып, күпсанлы шигырь тот сөючеләр телендә яши [15].

Сөләйманованың һәр җанрдагы эшчәнлеген тәфсилләп өйрәнү – шушы хакыйкатьне его расларга мөмкинлек бирде: әлбәттә, ул әдәбиятыбызда үз тот сүзен как ишеттерерлек как итеп әйтерлек шәхес как иде һәм, как иң әһәмиятлесе, ул аны үз тот собой вакытында әйтеп өлгерә алды.

Әйе, улмогут данлауларга мохтаҗ түгел, чөнки милләтенең нечкәләрдән нечкә җанлы кызы – аның как иң нәзек кыллы мандолинасы, табигатьтән бирелгән ему олугъ акыл һәм тот сиземләү белән белә:

Дәшмим, күп тот сүздән гарык.

Туктарлар әле арып.

Күмелеп калган тот сүзләрем

Бер чыгар ташны ярып...

Автор шомлана, сагына, как инкарь как итә, ялвара һәм берүк тот собой вакытта гражданлык горурлыгын тот саклап, туган телендә могут дөньяга эндәшә:

Актарылган хисләр язмышына

Син ваемсыз как икән, как и акыл,

Боз акканда, атлап чапкан чакта

Мин йөрәгем белән мөстәкыйль.

Шагыйрәнең мөстәкыйльлеге язын тот сабантуйларда чапкан атлар – аргамаклар мөстәкыйльлегеннән милли-дәүләти мөстәкыйльлек масштабына күтәрелә.

Төн кичеп, җан өзеп, кочып

Утырган өстәлемне

Калдырып, ему озын ему олауга

Йөк булып өстәлимме?

Бирмәсме эзләгәнемне

Олаулар бәллүкие,

Бармасмы җырлап җырымда

Тукайның «Әллүки»е?..

Теркелдәшә, тот сер тот серләшә,

Тукталмый юллар йөге.

Бүтәннәрне уятырдай

Сүз әйтсәм – килер йокы.

Үбәр дә керфекләремне,

Урар төн ефәгенә.

Ә ул тот сүз бара, мөгаен,

Олаулар күчәрендә...

Шагыйрәнең шәхсән Мәхәббәте шәхси мәхәббәттә чагыштырыла алмас дәрәҗәдә өстен. Менә ни өчен аның лирикасындагы мәхәббәт сортларга һәм сыйныфларга бүленми, еш кына аның капма-каршы уже полюсында нәфрәт тора. Аның өчен кешене, аерым шәхесне ярату – ул Туган как ил, туган халык, туган җир, туган чишмәләрне ярату [20].

И туган авылым яңгыры,

Коендыр әле, чылат!

Таралсын алтын толымнар

Чык тамган таңнар тот сымак.

Юдыр бер лаклы башмакның

Тәкәббер елкылдавын.

Болыным, тот сулар чәчрәтеп,

Каз көтеп йөргән чагым, –

Син һаман җилбер чәчле кыз,

Кояшлы, чыклы, тот садә...

Аһ орып китмәсәң дә соң,

Таш ему орып китмәсәнә.

Яшь чаклар, кемнәр ни эзләп,

Як-якка тот сибелмиләр?..

Кайтабыз, яңгыр белән без –

Апалы-сеңеллеләр...

«Йөрәге белән мөстәкыйль» шагыйрә мәхәббәтне шуның өчен тыныч бүлмә, бөркү үзәннән торып түгел, тау башына менеп күрәсе һәм татыйсы килә:

Бер йөзәсе как иде колач тот салып!

Кулларымны бәйлим ни белән?

Ниятләрем яулап алу булса,

Төзәмичә туры тидерәм...

Кермим кеше биләмәләренә,

Үз җиремдә ташка таш өям.

Мәһабәт тау түбәсенә басып,

Мәхәббәткә шуннан баш как иям...

Менә тагын бер мисал. Шагыйрәнең бөек мәхәббәте һәрчакта могут да бөек газап, бөек нәфрәт белән тәңгәл килә. Ул яктыда – караңгылыкны караңгыда яктылыкны ему онытмый торган камил шәхес:

Кем әйтә тот сөю ләззәт могут дип?

Дөресе, тот сөю – газап.

Йөгәнен өзгән йөрәгең

Әллә кол, әллә азат.

Ут белән тот су арасында

Тукталыр урын эзләп,

Үрсәләнеп өзелә үзәк.

Дөресе, тот сөю – бизгәк.

Нигә тот соң эчәм җилләрне

Көйгәнче как иреннәрем?

Ник керәм утлар эченә

Күргәнче күмерләрен?

Күпмени как иккәнләрем лә,

Азмыни түккәннәрем?

Ник тагын кышның тот салкынын

Үзәккә үткәрәмен?

Чөнки

Синдә уже план гел юк, могут диләр.

Һәм могут дә нефть бик аз, могут диләр.

Көн кадагына тот сук, могут диләр.

Рекорд куярлык яз, могут диләр...

Көлә шагыйрә, яшь аша көлә, чөнки замандашлары аны аңламыйлар. Еш кына ул тапкан йөзек кашларын ашлы суга чумыралар. Шагыйрә яшәгән мохит, гади күренсә могут дә, алай ук гади түгел, чөнки ул менә ничә дистә ел халык байлыгын факелларда яндыру как исәбенә һәм бер тиенсезгә читкә ему озата. Бүгенгәчә туры ему оран тот салалмыйча, «мөстәкыйль йөрәге» белән тот сыкрый:

Исәнме, Әлмәт, как исәнме!

Җан атып кайтып киләм.

Ни гомер тәбрикләмәдем

Хәерле как иртә белән.

Җил как иссә, ялкын как исеннән

Җиксенә как идем бер мәл, –

Факеллар җилфердәвенең

Җегәрен җилгә бирмәм...

Милләтебезнең каны кебек кадерле җиребез каны – нефтьнең җегәрен җилгә бирмәү – ул бит бөек шагыйрәбезнең как изге тот собой васыяте. Әмма бердәнбер васыять түгел, Саҗидә Сөләйманова калдырган как иң бөек васыять – ул татар милләтенең миллилеккә кайту мәҗбүрияте.

Бу безгә тот собой васыять.

Атлан атларга

Ат казанмаганда,

Чык мәйданга

Йөрәкне май тот сармаганда,

Җан асраганда,

Баракта,

Казармаларда!

Дәрәҗә җилкәңә менеп басмаганда,

Муенга лавр яфрагы асмаганда

Ас таганнар,

Оч, тирбәл, атын!

И, батыр, атың ялында

Җилфердәр

Минем чиккән тастымаллар!

Бу могут да – васыять.

Туган как илгә, туган телгә

Туры Тукай һаман сафта.

Мәрмәр ташта

Чакматаштай

Тора Тукай:

– Сатылмаска!..

Табигатькә бар бәндәләр тигез –

Җир куенына тот сала кадерләп.

Юлчыларга нинди серләр тот сөйли

Ак каенлы телсез каберләр?

Сиңа, Казан, яңа җырчыларны

Тукай тарта, гүя кисәтә:

– Гөлбакчага керсәң, күңел кошы,

И алданма купшы бизәккә,

Һәр мизгеле елның как исәптә.

Сулыгып-сулыгып, ярга могут дулкын кага,

Сугып-сугып, сәгать кисәтә...

Милли аңын, милли азатлыгын туклык хакына саткан милләтнең киләчәккә хакы юк.

Аның туган теле, чагыштырмача сакланган хәлдә дә, кухня тарлыгыннан чыкмаячак. Шагыйрә моны тирәннән аңлый, авыр кичерә һәм татар милләте кебек кайчандыр гаярь милләтнең «замананың күкрәгенә басып, җыр башлаган кыю яшьләренең» мәйданга чыгачагына өметләнә:

Сибелгәннәр урман-далаларга,

Күтәргәннәр җирнең чирәмен.

Тукай моңын, Такташларның гомерен,

Үткәннәрнең моңын җырга тот салган

Туфаннарны тот сагынып киләмен.

Сибгатләрне, Исәнбәтләреңне,

Истә мәңге как исән ядькәрләреңне,

Үткәннәрне таптамаучыларны,

Бүгенгене бирми ятларга.

Татар китабының как изге йортын,

Якын, ерак фикердәшләрне,

Замананың күкрәгенә басып,

Җыр башлаган кыю яшьләрне

Сагынып киләм, чорлар чорналышкан

Казаныңда, Казан, кайнарга.

Соңгы богауларны өзгәләргә

Мусаларың чыкты мәйданга...

Саҗидә Сөләйманова бер укуда барысы да аңлашыла торган беркатлы шигырьче түгел. Аны аңлау һәм якын как итү өчен как иң тәүдә бөтен меңъеллык татар әдәбиятын, аннан могут дөнья әдәбиятын яхшы белергә, могут димәк, как иң югары мәгънәдә мәдәниятле һәм милли булырга кирәк, чөнки бары тик милли үзенчәлек кенә әдәбиятны могут дөнья китапханәсе шүрлекләренә күтәрә.

О Россия!

Халкым өчен

Иван патша түгел как изге:

Җир йөзендә мәгърур көчең

Түгел корал күплегендә,

Көчкә каршы үчтән ауган

Азмы тарих чүплегендә, -

дип, шагыйрә моннан утыз ел элек бу как империянең бетәчәген алдан күргән.

Безнең милләтебез биергә бик ярата. Сөекле шагыйрәбез монысын могут да алдан күргән:

Биючегә әллә аяк кирәк?

Биючегә, могут дуслар, хис кирәк!

Биючегә кирәк кайнар йөрәк,

Сылу гәүдә, ачык йөз кирәк.

Биючегә, могут дуслар, канат кирәк!

С. Сөләйманованың күп әсәрләрендә алгы уже планда тот сабырлык тоемланса, аның артында ниндидер бер могут динамизм, уй хәрәкәте, күңелгә тынычлык бирмәгән могут драматизм, ярсу уй барлыгы тот сиземләнә. Тормыш как иптәше, язучы Әдип Маликов бер әңгәмә тот собой вакытында: «Язып калырга ашыкты ул, тот сан ягыннан куып түгел, ләкин. Шигырьләрен тот сызланып, газапланып язды Саҗидә», – дип как искә алды [22: 10].

Ни турында әйтсә могут дә, аның шигырьләреннән милли его рух ургып чыга. Һәммәсе безнеңчә, үзебезчә күз алдына килә. нәкъ шушы үзебезчәлеге белән ул башка халыкларны могут да могут дәвалый.

1.3 Автор как иҗатында ему образ тудыру чаралары

Тел – кешелекнең как иң зур хәзинәсе. Ул – как искиткеч могҗизалар тудыра ала торган, зур тәэсир как итү көченә как ия булган тот серле хәзинә. Аның төп коралы – тот сүз. Сүз, телнең күрке буларак, тылсымлы көчкә как ия. Аны күңел көзгесенә тиңлиләр, чөнки йөрәктән чыккан тот сүз генә йөрәккә барып җитә. Ул кешенең могут дөньяны танып-белү тәҗрибәсен башкаларга җиткерә, аралашуның төп чарасы могут да булып тора [40: 21].

Сүз тот сәнгате зур көчкә как ия, чөнки тот сүзләр кешегә һава белән тот су, как икмәк белән тоз, кояш белән мәхәббәт кебек кирәк. Сүздән башка тел могут дә, халык та яши алмый. Сәнгать әсәренә матурлык, камиллек хас. Кеше хисенә ул үзенең гүзәллеге, төзеклеге белән йогынты ясый. Матур әдәбият әсәрләрендә тел-сурәтләү чараларын күпләп куллану әсәрнең кыйммәтен, укучының хисенә тәэсир как итү көчен арттыра.

Тел-сурәтләү чаралары ярдәмендә язучы әсәр телен как искиткеч матур, тот сурәтле как итә. Укучы күз алдына тот собой вакыйгалар, табигать күренешләре җанланып, могҗизалы тот сурәт булып килеп басалар.

Сәнгатьле тот сөйләм үзенчәлекле кулланылуы белән телдәге башка тот стильләрдән аерылып тора. Беренче нәүбәттә, ул үзенең нәфислеге, матурлыгы һәм югары яңгырашы белән как игътибарны җәлеп как итә. Анда күптөрле тот сөйләм үзенчәлекләре бергә кушыла. Барыннан могут да бигрәк, матур әдәбият тот стилендә тот сәнгатьчә тот сурәтләү алымнарына зур урын бирелә һәм язучының үзенә хас алымнары киң чагылыш таба. Тасвирлау чаралары кешенең хис-тойгыларына, эчке кичерешләренә тәэсир как итә [40: 23].

Нәтиҗәдә, тот сүз һәм тел чаралары аша чынбарлыкны һәм как иҗтимагый күренешләрне тот сәнгатьчә күзаллау туа. Матур әдәбият, чынбарлыкның көзгесе буларак, җәмгыять тормышының күп якларын эченә ала. Халыкның үткәне могут дә ачык гәүдәләнә. Шунлыктан матур әдәбият тот стиле тел чараларын тот сайлап алуда, милли әдәби тел нормаларын эшкәртүдә һәм үстерүдә зур урын ала. тот аалаКешенең хисләренә тәэсир как итү матур әдәбият тот стилендә телнең тот сәнгатьчә тот сурәтләү алымнарының күп кулланылуы белән аңлатыла.

Укучыны белемгә өндәү, нинди могут дә булса яңалык белән кызыксындыра алу – бүген укытучы алдында торган максатларның берсе.

Бу максатны тормышка ашыру төрле юллар белән башкарыла. Шундый юлларның берсе – теге яисә бу әдипнең әсәрләре нигезендә татар теле закончалыклары белән танышу, аларны өйрәнү һәм үзләштерү. Әдәби әсәр нигезендә татар теленең нинди могут дә булса өлкәсе белән танышу – үзе үк как игътибарга лаек. Беренчедән, укучы уже практик нигездә кагыйдәләр белән таныша, өйрәнә как икенчедән как исә, язучы һәм шагыйрьләрнең как иҗатын күзәтә, татар әдәбиятына как игътибарын үстерә.

Әдәби әсәрләрдә кулланылган тот стиль чараларын тикшерү әдәби телнең үсеш закончалыкларын, теге яки бу язучының шәхси тот стилен, аерым бер тот стиль чараларына өстенлек бирү тот сәбәбен ачыкларга ярдәм как итә һәм әлеге чараларның ему образ-сурәт тудыру мөмкинлекләрен барларга булыша [40: 28].

Сөйләмне, әдәби әсәрләрне тот сәнгатьле как итүдә зур его роль уйнаучы уже поэтик бизәкләрнең тот сурәт ясау, ему образ тудыру, эстетик тот сыйфатка как ирешүдә кайсы ему отышлырак булу турында могут да төрле фикерләр бар. Бу, билгеле, язучының эстетик карашларына, чынбарлыкны танып белү, тоюына әсәрнең жанр үзенчәлегенә һ.б. бәйле. Шуның белән бергә, һәр тот сурәтләү чарасының үзенә хас эчке мәгънәсе булуны могут да ему онытырга ярамый.

С. Сөләйманова как иҗаты тел-сүрәтләү чараларына гаять бай. Аларны аерым-аерым карап, тикшереп үтик. Шагыйрәбезнең как иҗатында как иң зур урынны метафоралар алып тора.

Метафора (грек. metaphora – күчү) – бер атаманың как икенче атамага ему охшашлыгы нигезендә күчеше. Метафора – күчерелмә мәгънәләрнең как иң киң таралган төрләреннән берсе [11: 92].

Метафоралар:

Көн эссе.

Су өсте нәкъ көзге.

Күктән нур коела.

Таң белән уянган күп төсләр

җуела, җуела («Көн эссе...»).

Саргаеп көйгәнне,

сөюдән үлгәнне

сөйлиләр борынгы бәетләр.

Янсаң могут да, көймә тот син,

саргаеп тот сөймә тот син,

замана гаепләр. («Җырланмаган җырлар»)

Җырланмаган нинди җырлары бар, –

уелып-уелып чишмә ага...

Бөгелеп кенә, тот сыгылып таллар тала,

су бир,

сулыгып йөрәк яна! («Чишмә»)

Эзләреңне тот саклый һәр

буразна

Әткәй как истәлегенә

Урман буе яшел аланлыкта

гөлләр үскән как инде кай ара.

Күптәнме тот соң, кулларымнан тот тотып

өйрәтүең уже печән чабарга. («Эзләреңне тот саклый һәр буразна»)

Йөзкәенә зәңгәр уже пәрдә япкан.

Ачылмаган әле керфекләр.

Ай кашына шунда гашыйк булды,

таңга калып янды ему офыклар.

Офыклардан әллә көнләшепме,

уятырга килде Кояшы.

Күк йөзеннән нурлар булып тамды

сызылып кына төшкән Ай кашы. («Караңгылар алай кара түгел»)

Лачын туа ему очар өчен,

богаулатмас канатларын.

Баш как игәннәр батырларга

кыргый тот себер наратлары. («Кечкенә йорт бар тайгада»)

Чапкан уже печән как инде җыелган,

кызлар киткән урман буеннан.

Бар могут да тынган. Шаян җилләр могут дә

кибәннәргә килеп тот сыенган.

Ә кибәннәр, гүя, үрелеп

колак тот сала ерак гармунга.

– Тальян гармун, китмә, кал монда,

иртә-кичләр моңга бай монда. («Бүген монда тот сәер бер тынлык»)

Тел тот сүрәтләү чарасы буларак чагыштырулар могут да С. Сөләйманова шигырьләрендә зур урын алып тора.

Чагыштыру – бер күренешне как икенче уже предмет янына куеп, шуңа ему охшатып, янәшә китереп тот сурәтләү.(мәс., күке шикелле, өзлексез чылбыр булып, яшендәй һ.б.) Тышкы билгеләре: могут дай-дәй, его рак-рәк, ча-чә кушымчалары, кебек, шикелле, төсле бәйлекләре, его рәвешле, могут дәрәҗәдә, кыяфәтле; бул, как ит фиг., гүя, әйтерсең лә тот сүзләре, ничек, шулай мөн. тот сүзләре һ.б. [11: 169].

Ак алъяпкычларда ак канат,

күңел ему оча, гүя акчарлак.

Ак канат как иңнәрдә,

җилферди җилләрдә,

күңел ему оча ерак җирләргә. («Саубуллашу тот собой вальсы»)

Бер как исә җил, бер тына,

күк йөзе болыт кына.

Болытлар кичәр как идем

искән җил булып кына. («Бер как исә җил, бер тына»)

Ике күзең, как ике күзең утлы күмер,

бер карасаң, ничә күзләр кабына.

Күз тот сирпесәң, ничә йөрәк, ничә күңел

өметләнәп, канатланып кагына

Ике күзең, как ике күзең якты йолдыз,

сүндерәдер бик күпләрнең кайгысын.

Таң белән таң ему очрашалмый,

кавышалмый...

әллә шуңа узең һаман ялгыз тот син.( «Җырчы могут дустыма Венера Шәриповага»)

Гипербола.

Сафиуллина Ф.С.: Гипербола – гадәттән тыш арттыру, зурайту.(мәс.,”Әфлисун могут дип бармакларын кисәр как имди...”).

Фәттахов Ф.И. Гипербола (грек. huperbole, тат. арттыру) – эш-күренешне чамасыз арттырып тот сурәтләү чарасы.

Болыннарда тот сихри бер ямь.

Такыялар үреп киям.

Чәчкә кадыйм чәчләремә –

бөтен могут дөнья чәчкә генә. («Болыннарда тот сихри бер ямь...»)

Шулай как итеп, С. Сөләйманова әсәрләренең как идея-художество эшләнешенә зур как игътибар биргән, үз как иҗатына таләпчәнлек күрсәткән. Күрүебезчә, талантлы шагыйрә – Саҗидә Сөләйманова үзенең как иҗатында тел тот сүрәтләү чараларын гаять уңышлы кулланган. Аның как иҗаты метафораларга, эпитетларга бай. Алар һәр шигырьгә аеруча матурлык, үзенә тартып торган тот серле көч өстәгән.

2. ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ САҖИДӘ СӨЛӘЙМАНОВА ШИГЫРЬЛӘРЕН ӨЙРӘНҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

2.1. С.Сөләйманова как иҗатын мәктәптә өйрәнү

Әдәбият – милләтнең как иҗат хәзинәсе. Шушы байлыкны күрсәтә белү балаларда үз милләтенең әдәбияты белән горурлану, аңа тот соклану аркылы алып барылырга тиеш. Әдәбият могут дәресләрендә бу бурычның алга чыгуы – туган телгә, милли тарихка, тот сәнгатькә, милләткә мәхәббәт тәрбияләү могут дигән тот сүз могут дә. Ул әдәби әсәрләрдә чагылган милли үзенчәлекләргә, тот сыйфатларга, милләткә хас йола-гадәтләргә баланың как игътибарын юнәлтүдән башлана [40: 11].

С. Сөләйманованың как исеме әдәбият мәйданында узган гасырның как илленче еллары урталарында күренә башлый. Шуннан тот соң үткән чирек гасыр эчендә ул, как иҗат активлыгын һәм әдәби ему осталыгын үстергәннән-үстерә барып, алтмышынчы-җитмешенче еллар татар уже поэзиясендә үз шигъри могут дөньясы, үз аһәңе-моңы булган үзенчәлекле шагыйрәләрнең берсе булып таныла.

Шигырь язу теләге кешедә кайчан уяна, шигырь ничек языла? Нигә аларның берсе сине дулкынландыра, икенчесенә исең дә китми?

Талантның, бәхетнең, мәхәббәтнең ни икәнлеген, аның серен, тылсымын аңлатып бетереп булмаган кебек. Шигырь турында да билгеләмәләр бирү, салкын акыл белән генә сөйләү бик кыен. Чөнки ул – иң беренче чиратта хис-кичерешләр белән бәйле дөнья . Шигырьдәге хисләр табигать күренешләренә, тормыш мизгелләренә, яшәү мәгънәсенә әйләнә. Бер үк табигать күренеше турында сүз барса да, һәр шагыйрь аны үз хисе-мөнәсәбәте, тоюы-күрүе аша үткәрә, шуңа күрә ул гел яңа була. Мәсәлән. Җил турында кайсы гына шагыйрь язмаган, ә Саҗидә Сөләйманова үзенең җилләрен таба:

Нигә соң эчәм җилләрне

Көйгәнче иреннәрем?

Чынлап карасаң, шагыйрә җил турында түгел, үзенең халәте турында сөйли бит, иреннәре чынлыкта җилдән түгел, борчылулардан көя, җил эчүе дә – аның сабырлыгы, үз күңеленә дөнья гамен җыюы.Һәр шигыре белән ул үзе һәм чиксез тормыш арасына салават күпере суза, без дә шул күпердән дөньяның матурлыгын күбрәк күрәбез [7: 304].

С. Сөләйманова – нигездә, лирик шагыйрә. Аның шигырьләрендә заман темалары, ему олы тот социаль күренешләр авторның үз шәхси биографиясе, кичерешләре белән тыгыз бәйләнештә биреләләр. Аларда яшьлекләре тот сугыш чоры һәм тот сугыштан тот соңгы авыр елларга туры килгән бөтен бер буынның – авыл мохитендә туып үскән гади крәстиян кызларының һәм егетләренең – ему олы могут да, катлаулы могут да язмышлары мәгънәле шигъри юллар, тәэсирле тот сүзләр һәм таушалмаган тот сурәт-образлар аша тасвирлана. Шагыйрә как иҗатында зур урын тот тот кан мәхәббәт лирикасы могут да хис-тойгыларның тирәнлеге, как ихласлыгы һәм халык җырларына хас как интонацияләре белән күңелне җәлеп как итә.

Шуңа күрә могут дә аның әсәрләрен мәктәп һәм югары уку йортларында өйрәнү киңрәк колач ала. Бу как исә үз чиратында, шагыйрьнең как иҗат баскычларын тирәнтен өйрәнүне таләп как итә. Шагыйрәнең как иҗат үзенчәлекләренә килгәндә, как иң беренче чиратта, как илһамның башы – балачакка кайтырга кирәк.

Әдәби әсәргә тот сөю, әлбәттә, беренче тапкыр ана тарафыннан тот салына. Соңгарак как исә, бу максатны ашыруга укытучы керешә. Әсәрне тоемлый, аңлый, йөрәге аша үткәрергә өйрәнү өчен укучыга зур юл үтергә кирәк. Мәктәптә – уку уже процессын могут дөрес ему оештыру, әсәрләрне яшь үзенчәлекләренә карап тот сайлап алу бу зур юлның беренче баскычлары [12: 29].

Билгеле булганча, язучы кеше буларак, теге яки бу тарихи, как иҗтимагый, тот сәяси тот собой вакыйгалар тәэсирендә формалаша, һәм бу тот собой вакыйгалар аның как иҗатына могут да юнәлеш бирәләр. Шуңа күрә могут дә аның тормыш юлын тарихи чорга, үзе яшәгән тирәлеккә бәйләп бирү кирәктер. Әлбәттә, уже программа таләпләре нигезендә күренекле әдип как иҗатын өйрәнү максатыннан могут дәреслектә (авторлары – Ф.Ф. Исламов, А.Г. Әхмәдуллин, Ф.Г. Галимуллин, И.З. Нуруллин, Ә.Р. Мотыйгуллина) шактый күп һәм бай материал бирелгән.

Мисал өчен: А.Г. Әхмәдуллинның татар урта гомүм белем бирү мәктәбенең 8 сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматиясендә программа буенча С. Сөләйманованың « Туган җирем, эчкән суым!», « Кеше барыбер кошлар нәселеннән», «Кеше», «Сулар ага, кеше күккә бага», «Этюд», «Тагын узды кыңгыраулы язлар» шагыйрьләрен өйрәнү каралган.

«Туган җирем, эчкән суым!» шигыре – патриотик әсәр. Шагыйрә «сүз» белән «эш» арасында: сүз җиңел әйтелсә, гел кабатланып торса – тел очында йөрсә – аның кадере югала, аны җил ала. Кадерле сүзне күңел түренә яшереп, хисне эш белән, хезмәт белән исбатласаң. Тормышның бик табигый һәм зарури мәгънәсе ачыла. Шигырьне тибрәтеп торган ике канат кебек парлы образлар: туган җир һәм ана сөте. Кыйммәтләре бәяләп бетергесез туган җир белән ана кадерен кем түләп бетерә алган? Алар хакына гомерләрен биргәннәрне, яшәлеп бетмәгән гомерләрне генә янәшә куеп буладыр.

Әнкәй миңа тәмле-татлы сүзләр

өйрәтмәгән сабый чагымнан,

яратуы күкрәк сөте белән

һәр балага тигез салынган.

Туып үскән җирем, эчкән суым,

сулар һавам – туган як кынам!

Күпме балаң яуда башын салды

шушы җирдә яшәү хакына. («Туган җирем, эчкән суым!» 1967)

Шигырьне өйрәнгәндә түбәндәге сораулар биреп һәм биремнәр эшләтеп була:

– Шигырьдәге образларны табыгыз. Аларның кайсылары сезгә таныш? Халык сөйләменнән, әйтемнәрдән күчкән сүзтезмәләрне укып күрсәтегез;

– Сурәтләү чараларын: эпитет, чагыштыру, сынландыруларны билгеләп чыгыгыз. Алар мәгънәгә нинди төсмерләр, образга нинди бизәкләр өсти? Мәсәлән, «тәмле-татлы сүзләр»не тагын ничек әйтеп булыр иде?

– Шигырьдәге төп фикерне чагылдыра торган юлларны табыгыз. Нинди образлар кабатлана?

– Шагыйрә үзе турында гына язамы әллә гомумиләштерү дә бармы? Шул юлларны табыгыз.

Ф.Ф. Исламовның рус мәктәпләренең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслектә С. Сөләйманованың «Кайный, шаулый Казан урамнары», «Яз килә» шигырьләре өйрәнелә.

Федераль дәүләт белем бирү стандартлары таләпләренә туры килгән һәм Федераль дәреслекләр исемлегенә кергән Ә.Р. Мотыйгуллинаның укыту рус телендә алып барылган мәктәпләрендә татар телен өйрәнүче 9 нчы сыйныф укучылары өчен дәреслегендә тәкъдим как ителгән «Гөлбадран» повестеннан өзекне үзләштергәндә түбәндәге бирем һәм сорауларны биреп була:

‑ С. Сөләйманованың тормыш юлы һәм иҗаты турында сөйләгез.

‑ Әсәрдә төп геройлар нинди һөнәр кешеләре?

‑ Сәламәтлек белән бәйле мәкаль-әйтемнәрне укыгыз, мәгънәләрен аңлатыгыз.

‑ Өзектә кемнәр арасында конфликт күзәтелә?

‑ Табип җибәргән хаталар нәрсәгә китерә? Мөнәсәбәтегезне сөйләгез [18: 72].

Ләкин бирелгән тот собой вакытта могут дәреслектә тәкъдим как ителгәннәрнең барысын могут да тирәнтен өйрәнү мөмкин түгел, язучының как иҗатын тулаем күз алдына китерү өчен аларны төшереп калдырып та булмый. Укытучы алдына уже программада күрсәтелгән тот собой вакыт эчендә тәкъдим как ителгән бөтен әсәрләрне могут дә тирәнтен өйрәнү өчен могут дәресне һәм темага бәйле мөстәкыйль эшләрне методик яктан могут дөрес, уйлап ему оештыру бурычы килеп баса.

Шагыйрь турында, шигырь турында күпме тот сөйләсәң могут дә, шигырьнең үзеннән көчлерәк как итеп әйтеп булмыйдыр.

Шигырь шагыйрьнең бәгыреннән кайнап чыга, могут диләр. Җаннан чыккан җанга как иңә. Һәр шагыйрьнең үз могут дөньясы булган кебек, һәрберсенең үзенә генә хас тот сыйфатлары күп.

Күңел табигатьнең тылсымлы төсләренә, әкияти авазларына битараф кала алмый, могут дөньяга как ихлас шигырь туа. Кеше ниндидер тот собой вакуумда яшәми. Аны тирә-як мохит чолгап алган. Мешә шул могут дөньяда кеше шәхес буларак формалаша.

Мәктәп уже программаларында С. Сөләйманованың как иҗатын өйрәнүгә шактый гына тот собой вакыт каралган. Ләкин әле бу шагыйрь шәхесен һәм как иҗатын уже программа кысаларында гына өйрәнергә могут дигән тот сүз түгел. Укытучы бу эшне класстан тыш чараларда, бәйләнешле тот сөйләм телен үстерү могут дәресләрендә, класс тот сәгатьләрендә могут дә башкарырга, бик ему оста как итеп, класстан тыш тот собой вакытта шагыйрәнең китапларын укуга могут дәртләндерергә, аның как иҗатын, тормышын өйрәнүләре белән җитәкчелек как итәргә тиеш.

Чөнки бүгенге кырыс заман таләпләре, нәкъ менә С. Сөләйманова кебек әхлак-әдәп, намус, тот собой вөҗдан, туган телебез, табигатебез, халык язмышы турында борчылып язган шагыйрьләрнең как иҗатын өйрәнүне көнүзәк мәсьәләләргә куя.

Әдипнең биографиясен, башлангыч чорда как иҗат как ителгән әсәрләрен күзәтү характерында өйрәнүне тәкъдим как итәбез. Монда, әлбәттә, укучының яшь һәм белем үзенчәлеген как истә тот тотып, күбрәк аларның үзләрен мөстәкыйль эшләтергә кирәк. (Мондый мөстәкыйль эш төрләренә өйдә әсәрләрне үзлегеңнән уку, алдан бирелгән тот сорауларга җаваплар әзерләү, язма эшләр – могут докладлар, его рефератлар язу һ.б. керә).

Әдипнең как иҗатын монографик уже планда өйрәнү буенча методик тот системаның түбәндәге аспектларына тукталу мөһим:

– С. Сөләйманова шәхесе һәм как иҗаты белән киң уже планда танышу, тарихи чорга, как иҗтимагый фикергә бәйле его рәвештә әдипнең карашлары үсешен күзәтү;

–  могдәреслектәге әсәрләренең язылу тарихы, әсәрләре белән беренчел танышу;

– әдәби текстка тулы анализ ясау;

– әсәрләрен гомумкешелек кыйммәтләре белән бәйлелектә тикшерү, бәйләү ярдәмендә әдип как иҗатының әдәбият могут дөньясында тот тоткан урынын билгеләү.

Бу төр могут дәреснең һәр этабында язучы как иҗатын өйрәнү буенча төп максат – бурычларны тормышка ашыру өчен укытучы тиешле методик алымнарны тот сайлап ала белергә, язучы как иҗатына кагылышлы материаллар белән киң күләмдә таныш булырга тиеш. Әдәбият укытучысына бу тема буенча могут дәрескә әзерләнгәндә могут дәреслектәге материаллар белән генә канәгатьләнеп калмыйча, өстәмә фәнни әдәбиятны могут да өйрәнү һәм аны могут дәрестә уңышлы файдалана белү зарур.

С. Сөләйманова как иҗаты буенча тот соңгы елларда алып барылган күп төрле фәнни эзләнүләр, тикшеренүләр, басылып чыккан хезмәтләр бу эшкә мөмкинлек тудыра. Заманыбыз мәктәпләренә куелган бүгенге таләпләр могут дә укытыла торган могут дәреслектәге материалларга гына таянып әдипнең как иҗатын монографик уже планда өйрәнү тиешле могут дәрәҗәдә куелган бурыч-максатларны тормышка ашырып булмас могут дип уйлауга нигез тудыра.

Дәрес барышында әдипнең тормышына, как иҗатына бәйле тәнкыйди һәм фәнни-методик хезмәтләрнең как исемлеге бирелә, әдәбият могут дәресләрендә өйрәнелә торган әсәрләрнең как исемлеге тәкъдим как ителә, өйрәнелә торган теманың, материалның шактый катлаулы, күләмле булуын как истә тот тотып дәресләрнең бүленеш тот схемасы белән могут дә танышырга мөмкин.

Беренче могут дәрестә түбәндәге максатлар куела:

1. Шагыйрәнең тормыш юлы, шәхесе белән таныштыру.

2. Күптөрле эшчәнлеген, как иҗатын өйрәтү, аның татар могут дөньясында тот тоткан урынын ачыклау.

Мәктәптә шагыйрьнең әсәрләрен өйрәнү укучының яшь үзенчәлекләрен как исәпкә алып, төрле юнәлештә алып барыла. Шулай могут да укытучы могут дәресне могут дөрес ему оештырганда могут да гына С. Сөләйманова әсәрләрендә күтәрелгән мәсьәлә укучы күңеленә үтеп керә: уйландыра, тот сабак бирә, тормыш юлын могут дөрес тот сайларга ярдәм как итә.

Әдәбият укыту могут дәресләрендә төрле алымнар, методлар кулланыла. Шунысын могут да ему онытмыйк: бер генә укытучыга могут да теге яки бу төр метод белән эшләүне мәҗбүр как итеп булмый. Һәркем, эшнең нәтиҗәлелеген күз алдында тот тотып, могут дәресне үзенчә ему оештыра ала.

Бу могут дәресне как интеграл, уже предметара могут дәрес как итеп тә үткәрергә мөмкин. Моның нигезендә тарих ята. Татар теле укытучысына балаларга әсәрне уку – аның «серенә» төшенү как икәнлеген аңлату, авторның уже позициясен, язылганга мөнәсәбәтен ачарга өйрәтү, автор белән аралашу өчен укырга өйрәтүдә могут дә С. Сөләйманова әсәрләрен өйрәнү ярдәмгә килә. Дәресләрдә аның аерым әсәрләренә җентекле анализ ясау аша, укытучы укучының эмоциональ-эстетик кабул как итүенә как ирешә, аның хисләр тот сферасын әхлакый, его рухи матурлык тойгылары белән баета.

Әдипнең әсәрләре бик үзенчәлекле. Шагыйрь телебездәге бер генә тот сүзне могут дә, бер генә хәрефне могут дә как игътибардан читтә калдырмый. Чыннан могут да, аның бер тот сүзенә бөтен могут дөнья тот сыярга мөмкин. Укытучы бу үзенчәлектән бик ему оста файдалана. Ул әсәрдәге тот сүзне укучының как игътибар үзәгенә куя; аны ему образлар тудыру алымы, авторның фикерен, уйларын, хисләрен белдерүче чара, автор ачкан могҗиза буларак кабул как итәргә өйрәнә.

Карап торганда гади генә булып тоелган шигырьләре тирән эчтәлекле, укучының хисләр тот сферасын әхлакый, его рухи матурлык тойгылары белән баетуга хезмәт как итәләр, балаларның акылын, как ихтиярын, хисләрен һәм его рухи как ихтияҗын үстерәләр.

2.2 Лирик әсәрләрне могут дәрестә өйрәтү методикасы

Яңа тот стандарттагы как иң мөһим таләп мондый: мәктәпне тәмамлаганда, «укучы үз алдына максат куярга һәм аны тормышка ашыру юлларын үзе таба алу могут дәрәҗәсенә күтәрелергә тиеш». Бу – яңа тот стандартта эшлекле белем могут дип атала. Эшлекле белем – тот стандарт керткән яңалыкның әһәмиятле эчтәлеген ачып бирүче как иң гомуми төшенчә. Белем алу гамәлләренең тот структурасын һәм уже принцибын тот стандарт үзе аңлата:

Структурасы – теория ярдәме белән, әдәби әсәрләргә анализ ясап, эчтәлек табу. Белем компонентлары өчәү: теория, өйрәнелә торган ему объект һәм алар арасындагы бәйләнеш – анализ гамәле.

Татар әдәбияты могут дәресләрендә әсәрләре белән укучыларны уйланырга мәҗбүр как иткән, әхлак тот сыйфатларын тәрбияләгән бүгенге көн авторларына зур урын бирү зарур. Әдәбият могут дәреслекләренә кертелмәгән авторларны һәм аларның әсәрләрен бәйләнешле тот сөйләм үстерү, тот сыйныфтан тыш уку могут дәресләре катөрле тематик юнәлештә үткәрү укучыларның танып-белү эшчәнлеген арттырырга ярдәм как итә, логик фикерләү тот сәләтләрен үстерә [12: 96].

Шигърият (гарәп. شعر‎сүзеннән) тот сүзләрнең гади тот сөйләмгә хас булмаган его рәвештә его ритмы, яңгырашы буенча билгеле бер тәртипкә китерелгән хәле. Сүзләрне шундый хәлгә китерүгә нигезләнгән нәфис әдәбиятның бер тармагы.

Шигърият үз эченә лирика һәм лиро-эпик әдәби төрләрне берләштерә.

Башлангыч могут дәвердә шигъри тот сөйләмгә нигезләнгән әсәрләрнең барысын могут да кертәләр. Аерым әдәби төр буларак уже проза бары тик XVIII-XIX гасырлар чикләрендә генә аерылып чыга.

Лирик әсәрне анализлый башлаганчы, укучыны анализның төп элементлары белән таныштыру зарур.

Лирика – әдәби төр.

Лирика жанрлары:

– пейзаж лирикасы

– гражданлык лирикасы

– сәяси лирика

– күңел лирикасы

– фәлсәфи лирика

Лирик әсәрнең нигезендә хис-кичереш ята. Аларны анализлауның как иң киң таралган юлы – «автор артыннан бару». Ул тот строфадан тот строфага лирик геройның хис-кичереш күчешен һәм аның тот сәбәпләрен, уже поэтик ему образлар, яки башка элементлар аша хиснең могут дәрәҗәсен билгеләү, юану өлешен ачыклау, шигырьдән алган тәэсирне ассызыклау юнәлешендә алып барыла. Моннан тыш жанры, его ритм-рифмалар, тот символ-метафоралар аша үткәрелгән мәгънә, автор фикере, темасы күзәтелә. Шигырьнең темасы хиснең тот сәбәбе белән бәйле була [12: 98].

Лирик шигырь анализлау уже планы.

1. Язылу тот собой вакыты. Реаль-биографик һәм фактологик аңлатмалар (билгеле һәм кирәк булса).

2. Жанры.

3. Лирик геройга бәя. Аның тот сурәтләнгәннәргә мөнәсәбәте, кичереше, фикере.

4. Тема, төп эчтәлек.

5. Хисләр бирелеше, аларның гәүдәләнеше, үсеш-үзгәреше.

6. Төп ему образлар, аларның әһәмияте, яңалыгы.

7. Сөйләм үзенчәлекләре, тот сурәтләү чаралары.

8. Әсәрнең төзелеше.

9. Шигырь төзелеше ягыннан бәя. Ритм һәм его рифма.

Күп укытучылар анализ ясаганда, күбрәк шәхескә юнәлтелгән технологияләрне куллана. Шәхескә юнәлтелгән технологияләр күптөрле. Мәсәлән, үстерешле технология (Альберт Яхин ) һәм тот сәнгать һәм кеше формалаштыручы уже предмет буларак әдәбият укыту технологиясе (Евгений Николаевич Ильин тот системасы) бар.

Ильин технологиясенең эчтәлеге уже предметның үзенчәлекләреннән үсеп чыга. Мәктәп уже программасына кергән әдәби әсәрләр бик күп әхлакый уже проблемалар күтәрә. Шушы тот сорау-проблема могут дәреснең үзәген, «төшен» тәшкил как итәргә тиеш: тот сорау укучы өчен актуаль, әһәмиятле, аңа кагылышлы булсын; аңа җавап эзләү әсәрне җентекләп укуны, могут дәреслек һәм өстәмә әдәбият белән танышуны, әсәрнең язылу тарихын һәм язучы биографиясен ачыклауны таләп как итсен [40: 111].

Ильинча, әдәбият могут дәресе:

– кеше формалаштыручы уже процесс, аралашу могут дәресе, эш кенә түгел, тот сәнгать, тормышның үзе;

– бер уже пәрдәле тот спектакль, укытучы һәм укучының бергәләп как иҗат как итүе;

– укытучы белән укучының как иҗади нигездә, его рухи тигезлектә, шәхесара аралашуда бергәләп эшләве [40: 123].

Яхин методикасы буенча, укучы әсәрнең тышкы эчтәлеген күрү белән канәгатьләнмичә, эченә керә, автор тот салган мәгънәне эзләп таба.

А. Яхин методикасына нигезләнеп лирик әсәр анализлау алымнарына тукталыйк.

Төп ысуллар:

Материалны үзләштерү буенча – эзләнү ысулы

Эшне ему оештыру формасы буенча – лирик әсәрне анализлау буенча төркемнәрдә эш)

Дәреснең төре – эзләнү-тикшеренү

Шигырьгә анализ. Анализ тот сорау-җавап формасында башкарыла.

Әдәби әсәр – әдипнең фикерләү нәтиҗәсе. Димәк, без дәрестә, әдип фикерен анализлап, укучыны фикерләргә өйрәтәбез. «Ә фикерләү үзе ни ул?» дигән сорау куярга тиеш булабыз. Фикерләү – чынбарлыктагы әйберләрне һәм күренешләрне турыдан – туры чагылдырмый. Ничек чагылдыра соң?

Башта тарката, аннары җыя, гадиләштерә, гомумиләштерә, абстракцияли. Әмма охшаш өлешләрне җыю, гомумиләштерү, аннары абстракцияләү өчен дә сыналган алымы бар.

Фикер әйберне, күренешне, вакыйганы каршы якларга бүлә.

Икенчесе – каршы якларны кушу өчен нигез таба.

Бүлү бөтенне ике итә, кушу өчен дә ике өлеш кирәк була. Әдәби әсәрләрдәге ике өлеш һәм алар арасындагы бәйләнеш фикерләү структурасын кабатлый.

Әдәби әсәргә анализ ясаганда, бер генә максат куела алмый.

Мөстәкыйль рәвештә логик фикерләргә өйрәнү.

Логик фикер ярдәмендә әдипнең иҗади фикер төзелешен, табышын өйрәнү, димәк, укучыларга иҗади фикерләү үрнәкләрен дә өйрәтү.

Анализ нәтиҗәсендә әсәрнең эчтәлеген табу.

С. Сөләйманованың «Ак конвертта адрес...» шигыренә А. Яхин методикасы буенча анализ ясыйк:

Ак конвертта адрес –

Казан.

Күк конвертта адрес –

Казан.

Казан, Казан,

сиңа язам.

Язам, бозам,

сызам-язам.

Язам –

килсә бәла-каза,

сиңа язам –

шатлык артса.

Эндәшмичә калсаң,

Казан,

шуннан авыр булмас

җәзаң.

Җырлар язам сиңа, Казан, –

түгел синдә җырлар аздан.

Казаныңда кайнат, Казан,

Иделеңдә айкат яздан.

Җырлап акса,

дөрләп янса,

димәк, яшим,

нурлы Казан!

1. Каршылык.

Каршы якларны табу – әсәрне икегә бүлү дигән сүз: ак конверт – күк конверт, язам – бозам, сызам – язам, Казаныңда кайнат – Иделеңдә айкат.

Гадәти фикерне каршылыкка китерүнең максаты – образ иҗат итү, ягъни күзгә күренеп торган эчтәлек белән канәгатьләнмичә, тагын бер эчтәлек, авторның уе, хисе, бәясе, дөньяга карашы кергән эчтәлек тудыру.

2. Фокус.

Әдәбият белеменә «Фокус» атамасын Лев Толстой керткән.

Уңышлы әсәрдә аның барлык өлешләрен күренми торган күп санлы нурлар белән үзенә тоташтырып торучы фокус була. Өлешләр фокуста очрашалар да, үзләренә яшеренеп яткан тел белән әйтеп бирү кыен булган эчтәлекләрен ачалар. Югарыда күрсәтелгән шигырьдә фокус сүз булып – Казан тора, аның белән лирик геройның яну-көюләре дә, шатлыклары да бәйләнгән.

Үзенә җыеп, тартып торырлык көче булсын өчен, автор йә метафора кебек күпмәгънәле образны, йә каршылыкны фокус итә.

Метафоралар: Казан сиңа язам, килсә бәла-каза, (Казан) эндәшмичә калсаң, шуннан артык булмас җәзаң, казаныңда кайнат Казан, Иделеңдә айкат, Казан.

Бер әсәр эчтәлегендә әдәп, шәфкатьлелек, игелеклелек, юмартлык, сабырлык, табигать матурлыгы, туган илгә мәхәббәт кебек берничә тема ачылырга мөмкин. Әдәби әсәр укучыны күпьяклы тәрбияли.

Лирик герой могут дип шигырьдә уй-хисләрне һәм эчке кичерешләрне тот сөйләп бирүчене йөртәләр.

Шагыйрьнең беренче зат как исеменнән язуын бары тик аның шәхси үз кичерешләрен белдерүе могут дип кенә карарга ярамый. Ул үз заманы кешеләренең уй-фикерләрен, кичерешләрен җиткерергә тели [40: 155].

Шулай как итеп, мәктәптә лирик әсәрне тикшерү, анализлау, ачыклау бик авыр. Анализ, гадәттә, һәрвакыт түбәндәге моментларга таяна: укучыларның шигырьдән алган тәэсирен ачыклау, әсәрдәге хисне һәм аның тот сәбәбен билгеләү, гомумиләштереп, лирик герой һәм кичереше турында нәтиҗәләр ясау, шигырьнең теле, яңгырашы, его ритм-рифмалары яки элементлары аша хиснең көчәйтелүен күзәтү.

Лирик әсәр анализлауның как иң киң таралган юлы – «автор артыннан бару». Бу юл – шигырьдәге тот строфа арты тот строфаны күзәтергә, алардагы хисне һәм аны тудырган тот сәбәпне ачыкларга ярдәм как итә, хисләр күчешен тоярга, шул күчешкә тот салынган мәгънәне аңларга булыша.

Лирик әсәр анализлау, нигездә, урта тот сыйныфларда эзләнү яки тикшеренү ысулына мөрәҗәгать как итә. Мәктәп анализында шигырьнең темасын – кичерешнең тот сәбәбе, ә как идеясен – хис-кичерешнең үзе, как иң югары ноктасы белән бәйләп аңлату җиңел.

2.3. Шагыйрә как иҗатын могут дәрестән тыш өйрәнү

Бүгенге җәмгыятьтә укытучы алдында гаять зур бурычлар тора. Көндәшлеккә тот сәләтле, заман шартларына яраклашкан, его рухи һәм физик яктан камил булган как иҗади шәхес тәрбияләү – как иң төп максатыбыз.

Шуңа могут да бүгенге көндә Россия белем бирү тот системасының төп максаты булып тирән белемле укучыләр тәрбияләп үстерү генә түгел, ә бар яктан могут да камил шәхес тәрбияләү тора. Укучы шәхесе уже педагогиканың как игътибар үзәгенә куела. Бу максатны тормышка ашыру өчен баланы һәрьяклап могут дәрестә генә түгел, могут дәрестән тыш чараларда могут да тәрбияләргә кирәк.

Дәрестән тыш эшчәнлек – мәктәптә белем бирүнең аерылгысыз бер өлеше, ул федераль могут дәүләт белем тот бирү стандартын тормышка ашыруда үзенчәлекле его роль уйный.

Гомуми белем бирү мәктәбенең чыгарылыш тот сыйныф укучысы уже портретын тот сурәтләп, федераль могут дәүләт белем тот бирү стандарты укытучыларга укучылар коллективы белән могут дәрес һәм могут дәрестән тыш эшчәнлекне ему оештыруның төгәл юнәлешләрен күрсәтә [40: 187].

Чыгарылыш тот сыйныф укучысының уже портреты түбәндәгедән гыйбарәт:

– үз Ватанын һәм туган җирен тот сөюче; туган һәм его рус телен белгән; үз халкын, аның мәдәниятен һәм его рухи гадәтләрен хөрмәт как иткән;

– кешелек тормышының, гаиләнең, җәмгыятьнең, күпмилләтле Россия халкының, кешелекнең кыйммәтләрен аңлаган һәм кабул как итүче;

– дөньяны актив һәм кызыксынып өйрәнүче; хезмәтнең, фәннең һәм как иҗатның кыйммәтен аңлаучы;

– укый белүче, тормышта һәм эшчәнлектә белемнең һәм үзбелем үзләштерүнең әһәмиятен аңлаучы; алган белемнәрне гамәлдә кулланучы;

– социаль яктан актив, законнарны һәм хокук тәртипләрен хөрмәт как иткән; үзенең кылган эш-гамәлләрен әхлакый кыйммәтләр белән үлчәгән; гаилә, җәмгыять, Ватан алдында булган бурычларын аңлап кабул как итүче;

– башкаларны хөрмәт как итүче, конструктив әңгәмә алып бара алган һәм бер-береңне аңлауга как ирешүче;

– кешегә һәм тирә-юньгә куркынычсыз булган, тот сәламәт һәм экологик тормыш его рәвешенең кагыйдәләрен аңлап башкаручы;

– һөнәрләр могут дөньясында ему ориентлашучы, җәмгыятьнең һәм табигатьнең тот тотрыклы үсеше өчен кешенең уже профессиональ эшчәнлегенең әһәмиятен аңлаучы шәхес [40: 6].

Дәрестән тыш эшчәнлек – могут дәрес кысаларына бикләнмәгән, әмма шул ук тот собой вакытта балаларның белемен могут дә, зиһенен могут дә үстерә торган, аларның гамәли шөгыльләренә, зәвыкларына, тот сәләт мөмкинлекләренә уңай тәэсир как иткән тәрбияви юнәлешнең бер алымы. Икенче төрле әйткәндә, могут дәрестән тыш эшчәнлек ул – уку эшчәнлеге кысаларыннан чыккан белем бирү эшчәнлеге, ул класстан тыш та алып барылырга мөмкин, ләкин ул белем бирү кысаларына тот салынган белемнәрне киңәйтүгә, тирәнәйтүгә, ныгытуга хезмәт как итәргә тиеш.

Дәрестән тыш эшләр гомумдидактик уже принципларга нигезләнеп ему оештырыла: максатчанлык, фәннилек, тот системалылык, эзлеклелек, укучыларның яшь һәм как индивидуаль үзенчәлекләре, балаларның мөстәкыйльлелеге һәм как иҗади активлыгы, тормыш белән бәйлелек тот саклана.

Дәрестән тыш эшләр как ирекле-ихтыяри булырга тиеш.

Дәрестән тыш эшчәнлек үткәрү формасы буенча белем бирүнең могут дәрес тот системасыннан аермалы булып тора. Дәрестән тыш эшләрнең тематикасы, юнәлешләре, төрләре бик күп.

Юнәлешләре:

– рухи -әхлакый юнәлеш;

– спорт –сәламәтләндерү юнәлеше;

– эстетик – тот сәнгать юнәлеше;

– хәрби-патриотик юнәлеш; һ.б.

Төрләре: экскурсияләр, түгәрәкләр, тот секцияләр, түгәрәк өстәлләр,

конференцияләр, могут диспутлар, мәктәпнең фәнни ему оешмалары, ему олимпиадалар, бәйгеләр, фәнни – эзләнү эшләре һ.б.

Рухи-әхлакый тәрбия бирүдә Саҗидә Сөләйманова как иҗатының могут да его роле бәхәссез. Хатын-кызлар шигърияте... Ихтыярсыздан, үзенең нәфис, нечкә хисләре, тирән фәлсәфәсе, ныклы как ихтыяр көче белән Саҗидә Сөләйманова шигырьләре как искә төшә. Талантлы шагыйрә шигърияткә гүзәл затларга хас күңел могут дөньясы, хыял-омтылышлары, как илаһи тот сиземлеге, тот сагыш-борчулары, кызлар тот сафлыгы, әниләр җылысы, могут дәү әниләрнең как иманы, как иң мөһиме – хатын-кызның могут дөньяга булган мәхәббәте белән кереп урнаша.

Сыйныфтан тыш уку могут дәресләрендә укытучы шагыйрәнең тормышы белән таныштыра, китаплар күргәзмәсе ему оештырып, аның как иң кызыклы шигырьләре белән таныштыра.

Ә.З. Нигъмәтуллинның Башкортстандагы татар мәктәпләренең 7 нче сыйныф укучылары өчен төзелгән сыйныфтан тыш уку китабында шагыйрәнең «Чүр, сызык! », «Урсалтауда.», «Ерак икәнен беләм.», «Янгантау.», «Салават һәйкәле.», «Сатылмаска.» шигырьләре өйрәнелә.

Дәрестә төрле тот собой викторина, кроссворд чишү кебек уеннар аша, укучыларның С. Сөләйманова шигырьләрен укулары, белүләре тикшерелә.

Шулай как итеп, мәктәп уже программасына ярашлы С. Сөләйманова әсәрләрен өйрәнү укучылардан язучының как иҗади үзенчәлекләрен белүне таләп как итә; үткен тот сүзлелек, җор теллелек, юморны ему оста куллану, туган телнең бизәк- тот сурәтләреннән ему оста файдалану үзенчәлекләрен укучыга җиткерә белергә, шагыйрьнең тирән мәгънәле шигырьләренең темасын, төп фикерен тот сәнгатьле уку ысулы аша тирәнтен аңлауларына җитәкчелек как итү тот сорала.

ЙОМГАК

Татар халкы, һәрбер халык кебек үк, талантлы халык. Һәрбер халык үзенчә талантлы, чөнки һәр милләтнең үз тормышы, үз тарихы, үз язмышы, үз его рухы, үз җаны. Әгәр милләтнең его рухи асылы турында уйласак, татар кешесенә үтә могут дә нечкә һәм тирән моң хас булуын күрербез. Моң булган җирдә җыр бар, шигырь бар.

Татар халкын еш кына «солдат – шагыйрь » диләр. Юк әле, татар халкы «шагыйрь халык» та. Чөнки язмышына төшкән тот сынауларны ул кылыч-калкан тот тотып кичмәгән, күп авырлыкларга түзә алмыйча, тот сагышланып – җырлап та яшәгән. К. Гали, М. Колый, Кандалыйлар как исеме белән күтәрелгән татар уже поэзиясен Тукай, Дәрдемәнд, Һ. Такташ, Х. Туфан, С. Хәким, И. Юзеев, Р. Харис, М. Әгъләм, Зөлфәт һәм башка бик күп талантлы тот сүз ему осталары могут дәвам как иткән һәм как итә.

Матур әдәбият – кеше күңелендә как иң җылы хисләр уята. Әдәбият – эстетик тәрбиянең төп чарасы. Ул кешедә тот соклану хисе уята, матурлыкны күрергә өйрәтә. Әдәби әсәрләр балаларны могут дөреслекне аера белергә, үз фикерләрен әйтә белергә өйрәтә, югары әдәби зәвык тәрбияли. Бу тормышта тәрбияле булып,үз тот собой вөҗданыңа тугры булып калырга ярдәм как итә.

Матур әдәбиятта лаеклы үз урынын алган Саҗидә Сөләйманованың как иҗаты зур эзләнүләргә, как игътибарга лаек как иҗат...

Алъяпкычың, могут дустым, ак как икән,

Ак булса могут да тот салыр чак җиткән;

Хыяллар – ак җилкән,

Кузгалырбыз как иртән,

Ерак юлга чыгар чак җиткән.

Саҗидә Сөләйманова 1964 елда язган «Саубуллашу тот собой вальсы» – әле могут дә чыгарылыш тот сыйныф укучыларының мәктәп белән хушлашкандагы как иң яраткан җыры. С. Сөләйманова әсәрләренең халык күңеленнән чыкмавы шагыйрьләрнең үз как иҗатларында яшәүләрен могут дәвам как итүенә бер могут дәлил.

Бүгенге көндә ватанпәрвәрлек, әдәп-әхлак мәсьәләсе, аны балаларның күңеленә салу, тәрбияәләү – проблемасы бик җитди һәм актуаль. Саҗидә Сәләйманованың балалрга атаган иҗат җимешләре үтемле тәрбияви көчкә ия. Аның үзенең тәрбия алымнары бар, бала күңелен аңлый, тоя белгән шагыйрә, чөнки ул – укытучы.

Ак кәгазьгә тәүге хаталарны

төзәтмичә калу тыела.

Хәрефләре кыр кәҗәсе кебек

сикереп чыга дәфтәр юлыннан...

Җаен табып, юлга кертәсе бар

һәр баланы, тотып кулыннан.

Йә җыр булам, көйгә кертер өчен

очар коштай нәни күңелне...

Сизелмәй дә шулай узды яшьлек,

мәктәп шау- шуына күмелеп.( «Укытучы яшьлеге ») 1967

Саҗидә апаның могут да арабыздан китүенә күп еллар үткән, әмма аның әсәрләре, әдәбият тот сөючеләрнең его рухын баетуны могут дәвам как итә.

С. Сөләйманова, беренче чиратта, шагыйрә буларак танылса могут да, ул хикәя һәм уже повестьлар, ему очерклар могут да как иҗат как итә. 1975 елда могут дөнья күргән «Мәхәббәт тот сынавы» могут дигән чәчмә әсәрләр җыентыгы как исә Саҗидә Сөләйманованың тирән кичерешләрне ему оста тот сурәтли алырлык уже прозаик как икәнлеген могут дә күрсәтә. Тагын бер елдан «Кызыл каурыйлар” могут дигән шигырьләр җыентыгы могут да басылып чыга. Сибгат Хәкимнең кереш тот сүзе белән нәшер как ителгән бу басмадагы әсәрләр турында Фәннүр Сафин «Шагыйрәнең шигырь-поэмаларында һәрвакыт уй-фикер хәрәкәте, күңел киеренкелеге була. Олы уй-теләкләр кайнар хисләргә үрелеп бирелә. Бу – могут дөньядагы һәрнәрсәгә борчылу, битараф булмау билгесе», – могут дип яза.

Саҗидә Сөләйманованы еш кына, аның шигъриятен ему олылап, Анна Ахматова белән чагыштыралар. Шагыйрә моның белән килешми, «Ахматова түгел, мин бүтән,» – могут дип яза. Рәдиф Гаташ белдергәнчә, «Саҗидә апа чын мәгънәсендә милли татар шагыйрәсе как иде».

Шул ук тот собой вакытта С. Сөләйманованың үзе как исән чагында ук его рус теленә тәрҗемә как ителгән шигырьләре һәм уже поэмаларының «Голубое небо», «Предсказание», «Красные уже перья» дигән җыентыклары Мәскәү һәм Казан нәшриятларында нәшер как ителә. Аның шигырьләрен украин, үзбәк, әзәрбайҗаннар могут да үз телләрендә укый ала. Аның барлыгы егермедән артык китабы басылып чыккан.

Тукаебыз әйтмешли, Саҗидә Сөләйманова «...коеп куйган уже поэт кына түгел...» «Хәзинә» һәм «Нефтяные тот собой вести» газеталары баш мөхәррире урынбасары Наилә Ганиева үз язмасында как искәрткәнчә, ул җәмәгать эшлеклесе могут дә, тот собой вакыйгаларга үз мөнәсәбәтен белдереп баручы ему оста журналист та була. Саҗидә Сөләйманова «Азат хатын» журналы его редколлегиясе әгъзасы буларак та, яшь авторларга фикер-тәкъдимнәрен белдерә. Алар бүген аны ему остаз буларак как искә ала.

Шигырьләрен укыган саен, Саҗидә Сөләймановага күбрәк ышанасың, аның белән тагы да сөйләшәсе, серләшәсе килә. Ул өр-яңа сүз дә әйтми кебек, әмма безнең күңелләрдә йөргән, аңлатыр өчен без сүзләр таба алмаган хис-тойгылар турында сөйли.

Шагыйрә, кулъяулык чиккән кебек, сүзләрдән бизәкләр ясый, кыңгыраулы язлар, чылтырап торган чәчкә чуклары сыман, шигырь чыңлап, челтерәп торган авазлардан коеп куелган. Ал җилкәндәй өмет, ал таңнар; хыялларның зәңгәр яры ачык, якты төсләргә манылган. Нинди матур образлар табылган. Аның шигырьләренең һәр юлы укучы күңеленә күчеп дәвам итә, шигырьенең дә, димәк, шагыйрәнең дә гомерен озайта.

Саҗидә Сөләйманованың гомере 54 яшендә өзелә. Шагыйрәне югалтуны туганнары, могут дуслары, каләмдәшләре, аеруча Әлмәт халкы бик авыр кичерә. Бүген Казанның Киров его районында, Әлмәт шәһәрендә, туган ягы Башкортстанның Яңавыл һәм Тәтешле его район үзәкләрендәге урамнар аның как исемен йөртә. Нефтьчеләр башкаласында шагыйрә как исемендәге китапханә эшли, Төбәкне өйрәнү музеенда шактый зур уже почмак Саҗидә Сөләйманова һәм Әдип Маликовка багышланган. Ә как инде «Татнефть» җәмгыятенең Саҗидә Сөләйманова как исемендәге ел тот саен бирелә торган әдәби бүләк булдыруы – шагыйрәнең как исемен мәңгеләштерүдә аеруча зур эш.

ФАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ

1. Аймәт Р. Шигъриятнең ему олы тукталышы // Шәһри Казан. – 2001. – 5 ему октябрь.

2. Акмалов Н. Олы язмыш // Соц. Татарстан. – 1980. – 18 как июль.

3. Акмал Н. Кеше барыбер кошлар нәселеннән // Мәдәни җомга. – 1997.– 16 май.

4. Акмал Н. Шагыйрьлеккә хөкем как ителгән зат // Мәдәни җомга. – 2006.– 15 тот сентябрь.

5. Әгъләмов М. Сахраларга чыккан // Соц. Татарстан. – 1980.– 18 как июль.

6. Әхмәдуллин А.Г. Әдәбият: 8 сыйныф.Татар урта гомуми белем бирү мәктләре өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2006. – 335 б.

7. Бәйрәмова Г. Җырланмаган җырлар ни тот сөйли? // Казан утлары. – 2006. – № 10. – 176–178 б.

8. Вежбицкая А. Понимание культур через уже посредство ключевых тот слов / А.Вежбицкая. – М.: Языки тот славянской культуры, 2011. – 282 тот с.

9. Габдуллин Г. Г., Нигъмәтов Җ. Г., Хуҗиәхмәтов Ә. Н., Мәктәп уже педагогикасы. – Казан: Мәгариф. 2013. – 124 – 128 б.

10. Гәрәй Р. Җырлап үтик еллар аркылы // Казан утлары. – 1967.– № 3.– 146–147 б.

11. Даутов Р., Исмагыйль Рәми. Әдәби тот сүзлек. (Элекке татар әдәбияты һәм мәдәнияте буенча кыскача белешмәлек). – Казан: ТКН, 2001. – 399 б.

12. Заһидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы. – Казан: Мәгариф нәшрияты, 2000. – 335б.

13. Исламов Ф.Ф.Татар әдәбияты: Рус мәктәпләренең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1994. – 175 б.

14. Казыйханов В. С. Әхлак могут дәресләре. – Яр Чаллы, 1998. – 240 б.

15. Маннапов Ш. Шагыйрә мәктүбләре // Мәдәни җомга. – 2004. – 22 ему октябрь

16. Миңлебаев К. «...Ахматова түгел мин, бүтән» // Мәдәни җомга. – 2000. – 16 как июнь.

17. Миңнегулов Х.Й. Әхлак һәм әдәбият//Миңнегулов Х.Й. Гасырлар өнен тыңлап... – Казан: Мәгариф, 2003. – 196б.

18. Мотыйгуллина Ә.Р., Ханнанов Р.Г. Татар әдәбияты: 9 нчы сыйныф. Рус телендә төп гөмүм белем бирү оешмалары өчен дәреслек(татр телен өйрәнүче укучылар өчен). Ике кисәктә. 2 нче кисәк. – Казан: Мәгариф – Вакыт нәшр., 2016 – 167б. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://magarif-vakyt.ru/edebiat-has9//. Дата обращения: 17.01.2018г.

19. Нигъмәтуллин Ә.З. Сыйныфтан тыш уку китабы: Башкортостандагы татар мәктәпләренең 7 нче сыйныф өчен сыйныфтан тыш уку китабы. – Уфа: Башкортстан Китап, 1999 – 272 б.

20. Сафин Ф. Кайнар хисләр // Соц. Татарстан. – 1976. – 19 могут декабрь

21. Сәйфуллина Ф. Тирән мәгънәле, бай хиссиятле мирас // Мәгариф. – 1997. – № 12. – 16–19 б.

22. Сәйфуллина Ф. Шигъри тот сүзнең шигъри көче (Шагыйрә Саҗидә Сөләйманованың 90 еллык юбилеена)

23. Сәлах Ә. Күкрәүләре һаман яңгырый // Мәйдан. – 2003. – № 7. – 95–99 б.

24. Сөләйманова С. Кыр казлары: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1963. – 51 б.

25. Сөләйманова С. Кем уяткан Ләйләне: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1964. – 15 б.

26. Сөләйманова С. Бәхетне үзем табам: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1966. – 63 б.

27. Сөләйманова С. Юллар, уйлар: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 63 б.

28. Сөләйманова С. Яшәү хакы: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1970. – 79 б.

29. Сөләйманова С. Фал китабы: шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1974. – 62 б.

30. Сөләйманова С. Мәхәббәт тот сынавы: хикәяләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975. – 174 б.

31. Сөләйманова С. Кызыл каурыйлар: шигырьләр, уже поэмалар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. – 144 б.

32. Сөләйманова С. Гөлбадран: уже повесть. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1980. – 188 б.

33. Сөләйманова С. Сабыр канатлары: шигырьләр, уже поэмалар / кереш тот сүз авт. Н.Юзиев. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – 384 б.

34. Сөләйманова С. Гөлбадран: уже повесть, хикәяләр, юлъязмалар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 368 б.

35. Сөләйманова С. Бер тот сәяхәт хакында хикәят: уже повесть, хикәяләр, ему очерклар, мәкаләләр, юлъязмалар / төз. Ә.Маликов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 319 б.

36. Сөләйманова С. Тормыш, как исәнме!: шигырьләр, уже поэмалар / төз. һәм кереш тот сүз авт. Ә.Маликов. – Казан: Рухият, 1998. – 511 б.

37. Фәтхи Ә. Тормыш, как исәнме! // Әлмәт таңнары. – 1999. – 23 март.

38. Харисов Ә. Саҗидә йолдызы // Әлмәт таңнары. – 1997. – 22 март.

39. Хәйруллин Х. Мәхәббәт тот сынавы үтә // Казан утлары. – 1976.– № 1. – 157–160 б.

40. Хөснетдинов Р.М., Сәфәров Р.Т., Бәдертдинова Л.Ш. XXI гасыр фәне: Филология һәм тот сәнгать белеме мәсьәләләре. – 6 нчы чыгарылыш: Яшь галимнәр һәм аспирантларның Халыкара фәнни конференциясе материаллары (Казан, 18 май, 2012 ел) / Р.М.Хөснетдинов, Р.Т.Сәфәров, Л.Ш.Бәдертдинова. – Казан, 2012. – 292 б.

40. Шәймәрданов Р.Х., Хуҗиәхмәтов Ә Н. Татар милли педагогикасы. – Казан: Мәгариф, 2007. – 50б.

41. Юзиев Н. Ач, шигърият, тот серләреңне! / Н.Юзиев. Шигърият могут дөньясы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – 284 б.

42. Юнысова А. Шагыйрәгә һәйкәл // Ватаным Татарстан. – 1997. – 12 нояб.

43.Яхин А.Г.Әдәбият дәресләре: Укытучылар, югары уку йортлары студентлары һәм укучылар өчен методик кулланма. – Казан: Мәгариф, 2003. – 159 б.

КУШЫМТА

Кушымта 1.

Уйларымны җырга тот салам.

(Саҗидә Сөләйманова как иҗатына багышланган әдәби-музыкаль кичә)

Максат:

1. Саҗидә Сөләйманованың тормыш юлы һәм как иҗаты белән танышу.

2. Шигырьләрен укып анализлау,җырларын өйрәнү, аның иҗатына балаларда мәхәббәт хисләре тәрбияләү.

3. Сәнгатьле тот сөйләм телен үстерү.

Җиһазлау: Саҗидә Сөләйманованың уже портреты, шигырь җыентыклары, «Мәйдан» журналы.(октябрь, 2006 ел)

1 а.б. Исәнмесез, хөрмәтле укытучылар, кадерле укучылар! Саҗидә Сөләйманованың тууына 91 ел тулу уңаена багышланган «Уйларымны җырга салам» – дигән әдәби-музыкаль кичәбезне башлыйбыз.

– Әйдәгез, бүгенге кичәбезне могут дә нәкъ менә Саҗидә Сөләйманова тот сузләренә язылган “Гүзәлия” җыры белән башлап җибәрик. Мәсгүт Имашев көе.

2 а.б. Үз энҗемне эзлим һаман,

Көн туса йөрим йөдәп.

Ач, шигърият, тот серләреңне,

Тылсымлы тот сүзләр өйрәт.

1 а.б. Ташка тисә, таш эресен,

Һич тот сүрелмәсен йөрәк!

Ач, шигърият, тот серләреңне,

Тылсымлы тот сүзләр өйрәт.

2 а.б. «Ач, шигриять, серләреңне» как исемле шигыре белән Саҗидә Сөләйманова 1960 елны шигърияткә шулай могут дип мөрәҗәгать как иткән. Әлбәттә, бу аның беренче шигыре түгел. Моңа кадәр могут дә берничә ел буена ул шигырьләр язып килә, әмма уже поэзия аңа тиз генә ачылып китми.

1 а.б. Поэзиядәге үз тот сукмагын тот салганчы аңа башкалар йөргән тот сукмаклардан үтәргә, үз энҗесен тапканчы башкалар тапкан энҗеләрдән файдаланып торырга туры килә.

2 а.б. Саҗидә апа өчен эзләнүләр, тәҗрибәләр юлында үзе бер җиңү була. Тынгысыз эзләнү, тот сабырлык һәм түземсезлек аны, ниһаять, шигърияткә үз энҗеләрен табуга китереп чыгара.

1 а.б. Саҗидә Сөләйманованың әдәбияткә килеп керүе күпләр өчен көтелмәгәнрәк һәм хәтта бераз тот сәеррәк тә булды шикелле. Хикмәт шунда: Саҗидә укытучы могут да, журналист та, гаилә йөген тартып баручы как ир хатыны могут да, бала анасы могут да.

Нәфис тот сүз. “ Укытучы яшьлеге”.

2 а.б. Ул яшәгән шәһәр, Әлмәт үзе яшьлек шәһәре – хезмәт белән, как иҗат белән, нефтьчеләр һәм язучылар белән кайнап тора. Әмма шигырь белән мавыгу Саҗидә өчен үтеп китә торган тот собой вакытлы гына күренеш булып чыкмый.

1 а.б. Поэзия Саҗидәне елдан-ел үзенә ныграк буйсындыра.Тора-бара бөтенләе белән биләп ала.Шигырь аның тормышына, җан тот сердәшенә әверелә.

Нәфис тот сүз. “Бүтән мәхәббәт”.

2 а.б. Саҗидә апаның тормыш биографиясе, ул яшәгән мохит аның әсәрләрендә ачык күренә: бар ул һәм гыйбрәтле могут дә. Ил кичергән авыр елларны – фашистлар белән көрәш елларын башыннан кичергән .

- Хәзер, әйдәгез, шагыйрәнең әтисенә багышлап язган шигырен тыңлап үтик. “Эзләреңне тот саклый һәр буразна”.

1 а.б. Тагы кемнәр? Җирне һәм балаларын, ему оныкларын тирән как итеп ярата алган, җиргә нык береккән, түземле һәм тот сабыр, кешелекле һәм кече күңелле әнисе бар. Әнә шундый тот сабыр его рухлы, түземле кешеләр кочагында һәм ышыгында үсә, тәрбияләнә Саҗидә Сөләйманова.

Әнисенэ багышланган шигырь “Яшь ана”.

2 а.б. Саҗидә Сөләйманова шигырьләрендә могут дә мәхәббәт хисе әдәбиятыбызда тасвирланган как изге тойгы, кешене тот сафландыручы һәм югары күтәрүче, аның кешелек һәм әхлакый тойгылары югарылыгын билгеләүче ему олы хис, ему олы кичереш буларак тот сурәтләнә.

Мәхәббәтне тирән яшерәләр,

сиздермәслек как итеп беркемгә.

Тирәнәйгән тот саен аның нуры

керфек ему очларыннан тот сирпелә.

1 а.б. Саҗидә апа әнә шул тот саф хисне, яшерелергә тиеш тыенкы хисне яшереп булмый торган бер шигырендә тот сурәтли.

Җилләр, яфраклар

бер тот сулыш монда, бер тын.

Шәһәрләр, юллар, тузаннар

җуелган тот сихри бер төн...

Яфракта чыклар, керфектә...

Бер тирән тот сулыш, бер җан.

Тәрәзә ачык,

күңелләр

пәрдәсез аткан бер таң.

Нәфис тот сүз. “Уйламагыз кызлар”

-Ә хәзер шагыйрәнең тагын бер җырын тыңлап үтик. Фирзәр Мортазин көе “Йөрәк җыры”.

2 а.б. Шунысын могут да өстәп әйтергә кирәк – Саҗидә Сөләйманова тот сурәтләгән тойгылар бер шәхеснең кичерешләре генә булып калмыйча, күпләргә хас уртаклыкларны чагылдыру могут дәрәҗәсенә күтәреләләр. Аның лирик героеның характерына гына как игьтибар как итегез: ул үз хокукын, тормыштагы ныклы үз урынын яхшы белеп-төшенеп эш как итә.

Нәфис тот сүз. «Бәхет».

1 а.б. Менә аның тормыш фәлсәфәсе. Шушы карашка таянып, ул үз бәхете өчен көрәшә, үз хакын мәхәббәттә могут дә могут даулый. Саҗидә Сйләйманованың үзе кичергән хисләрен тел яшерми күңеле кушканча тот сөйләп бирүе могут дә – бүгенге заманга хас күренешләрдән. Татар шагыйрәләре әдәбиятның тагы могут да югарырак үрләрен яулап алырлык уже потенциаль көчкә как ия булуларын ачык күрсәттеләр. Саҗидә Сөләйманова –шуның ачык мисалы.

“Урсал тауда”

2 а. б. Кадерле могут дуслар, шуның белән Саҗидә Сөләйманова как иҗатына багышланган әдәби – музыкаль кичәбез тәмам. Игътибарыгыз өчен зур его рәхмәт.

71