Тэма: “Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе як асобыя формы дзеяслова. Прыслоўе: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Разрады прыслоўяў па значэнні, ступені параўнання, правапіс.” (Х клас).

Тэма: “Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе як асобыя формы дзеяслова. Прыслоўе: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Разрады прыслоўяў па значэнні, ступені параўнання, правапіс.” (Х клас).

Мэта: сістэматызаваць вывучаны матэрыял па тэме.

Узгадаць тэарэтычны матэрыял па тэме (падручнік, §39-43).

У дапамогу фрагменты відэаўрокаў ( дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе ( https://www.youtube.com/watch?v=9YYLfIKyjGQ&t=140s), прыслоўе (https://www.youtube.com/watch?v=USLi1R0beVU ).

Прэзентацыі па тэме: дзеепрыметнік (http://www.myshared.ru/slide/1032465 ); прыслоўе ( http://www.myshared.ru/slide/1032454).

Дадатковы матэрыял:

Дзеепрыметнік – гэта асобая неспрагальная форма дзеяслова, якая мае прыкметы дзеяслова (трыванне, стан і час) і прыметніка (род, лік, склон).

Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў -уч-(-юч-) ад дзеясловаў 1-га спражэння (пішучая, вядучыя) і -ач-(-яч-) ад дзеясловаў 2-га стражэння (разводзячая, эканомячыя). Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца пры дапамозе суфікса -ш- ад асновы інфінітыва на зычны (знесшыя, падбегшая) і суфікса -ўш-(сказаўшая, развязаўшыя) ад асновы інфінітыва на галосны. Формы мужчынскага роду дзеепрыметнікаў незалежнага стану, утвораныя пры дапамозе вышэйназваных суфіксаў, з-за аманіміі з формамі дзеепрыслоўяў ужываюцца вельмі рэдка і пераважна ў мове газет, часопісаў, а таксама навуковых прац (публіцыстычны і навуковы стылі), напрыклад: Вядучыя, апорныя ў сэнсавых адносінах словы – іх называюць яшчэ ключавыя – могуць пераклікацца ў межах не толькі асобных кавалкаў тэксту, але і ў межах усяго твора.

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу пераходных дзеясловаў незакончанага трывання 1-га спражэння пры дапамозе суфіксаў -ом-, -ем- і -ім-, -ым- ад дзеясловаў 2-га спражэння: прадказуемы, любімы. Гэтыя формы таксама малаўжывальныя ў літаратуры, часцей яны выкарыстоўваюцца ў навуковым, публіцыстычным і афіцыйна-справавым стылях.

Уласцівыя для беларускай мовы і часцей ўжывальныя дзеепрымет-нікі прошлага часу незалежнага і залежнага стану з суфіксамі -н-, -ан-, -ен-, -т- ўтвараюцца ад асновы неазначальнай формы дзеяслова: сказаць – сказаны, разнесці – разнесены, абліць – абліты. У сучаснай мове пачалі шырока выкарыстоўвацца дзеепрыметнікі незалежнага стану, утвораныя пры дапамозе суфікса -л-: пабялець – пабялелы, засохнуць – засохлы, прарасці – прарослы.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -н-, -ен-, -ан-(-ян-), -т-: прачыта-н-ы, прынес-ен-ы, зладж-ан-ы, разбі-т-ы.

Для беларускай мовы не характэрны зваротныя дзеепрыметнікі.

Схемы адасаблення дзеепрыметнікавага зварота:

Заўсёды адасабляюцца:

• Наз., | дзеепрым. зв. |, … .

• Займ., | дзеепрым. зв. |, ... .

• | Дзеепрым. зв. | , займ. ... .

Выключэнні:

• | Дзеепрым. зв. | , наз. … . (дзеепрым. зварот выражае прычыну)

• | Дзеепрым. зв. | , … наз. … .(ёсць іншы член сказа паміж дзеепрым. зваротам і азначаемым словам)

Дзеепрыслоўе – асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне, мае прыметы дзеяслова і прыслоўя і адказвае на пытанні што робячы? што зрабіўшы?

Дзеепрыслоўі бываюць закончанага і незакончанага трывання: што зрабіўшы? – сказа-ўшы, прыбег-шы; што робячы? – ганя-ючы, бач-ачы.

Дзеепрыслоўі бываюць зваротныя і незваротныя: падхапіўшыся, смеючыся, сказаўшы.

На пісьме адзіночныя дзеепрыслоўі адасабляюцца, за выключэннем выпадкаў, калі яны па значэнні набліжаюцца да прыслоўяў і стаяць у канцы сказа, адказваючы на пытанне як?: Вецер дзьме не сціхаючы. (Не сціхаючы ўжыта ў значэнні ‘бесперастанку’).

Дзеепрыслоўе з залежным словам называецца дзеепрыслоўным зваротам і заўсёды адасабляецца на пісьме: Адно за адным распраналіся дрэвы, усцілаючы залатым лісцем зямлю. Не адасабляюцца на пісьме дзеепрыслоўныя звароты, якія з’яўляюцца фразеалагізмамі: Слухалі хлопцы Грышку вушы развесіўшы.

Пры пабудове сказаў з дзеепрыслоўямі трэба, каб дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам, утваралася той самай асобай, што і дзеянне, выражанае дзеепрыслоўем. Няправільнымі будуць сказы такога тыпу: Зачапіўшыся вядром за зруб калодзежа, вада ў вядры закалыхалася. У гэтым сказе дзеянні, выражаныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, выконваюць розныя суб’екты. У безасабовых сказах дзеепрыслоўі ўжываюцца толькі тады, калі яны адносяцца да неазначальнай формы дзеяслова (выказнік безасабовага сказа выражаецца спалучэннем безасабовага дзеяслова ці прэдыкатыўнага прыслоўя з інфінітывам): Чуючы гэтае шчабятанне птушак, хацелася верыць, што цяпло не за гарамі. Але нельга ужываць дзеепрыслоўі з выказнікам, выражаным прэдыкатыўным прыслоўем. Таму няправільнай будзе пабудова сказа наступным чынам: Успамінаючы той дзень, заўсёды становіцца сумна. Павінна быць: Успамінаючы той дзень, заўсёды сумуеш (сумую) або Калі ўспамінаеш той дзень, заўсёды становіцца сумна.

Тэст. Дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе

1. Адзначце характарыстыкі, якія адпавядаюць слову, падкрэсленаму ў сказе: І наадварот, перамяшчаючыся ў частцы форм парадыгмы на іншы склад (сын – сыны, рака – рэкі), націск становіцца рухомым.

1) у сказе выконвае ролю выказніка;

2) мае незакончанае трыванне;

3) дзеепрыметнік;

4) утворана пры дапамозе суфікса –чы;

5) не скланяецца і не спрагаецца.

2. Адзначце характарыстыкі, якія адпавядаюць слову, падкрэсленаму ў сказе: Паклаўшы ў торбу бутэльку малака і булку, Пракоп выкаціў з сянец веласіпед і накіраваўся ў лес.

1) мае закончанае трыванне;

2) дзеепрыметнік;

3) утворана пры дапамозе суфікса –шы;

4) не скланяецца і не спрагаецца;

5) у сказе выконвае ролю выказніка.

3. З прапанаваных слоў у сказах вызначце дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі. Адзначце іх нумары.

Заданне 1.

¹Нягледзячы на незлічоную колькасць стагоддзяў, што ²шугалі над табой, ³знікаючы ў сівізне мінуўшчыны, ты плыла і будзеш плысці, і будзе чуваць гоман тваіх хваль, падобны да ⁴мудрай, нікім не ⁵паўторанай песні.

Заданне 2.

¹Нягледзячы на ²пахмурнае надвор’е, ³адчуваю, ⁴плывучы па Бабры, незвычайную, не ⁵спазнаную мною раней асалоду.

Заданне 3.

¹Нягледзячы на тое, што гэта некалі амаль занава ²адбудаваная пасля вайны вёска была не роднаю, яна стала вельмі ³блізкай Паўлу, які, ⁴закончыўшы пазалетась інстытут, ⁵прыехаў сюды працаваць.

Заданне 4.

Не ¹ўседзеўшы дома, ²паехаў на яшчэ не ³скошанае Лазовае балота і ⁴стары Мацей Сахута, ⁵нягледзячы на тое, што яму нарада такога на давалі.

Заданне 5.

Раптам уначы, ¹нягледзячы на руплівае дзённае сонца, неспадзявана ²вернецца зіма, ³сыпнуўшы снегу, як з ⁴напоўненага да краю ⁵аграмаднага меха, марозу напусціць на ўсё жывое.

4. Знайдзіце неўласцівую для беларускай мовы форму дзеепрыметніка. Запішыце яго нарматыўную форму.

1)    зачыненыя дзверы;

2)    зжатае поле;

3)    пашыты кажух;

4)    напісанае сачыненне;

5)    створатыя атрады.  

5. Адзначце правільна ўтвораныя і запісаныя дзеепрыметнікі:

1)    прывезены,                                                                4) знясілены,

2)    завостраны,                                                                5) загоенныя.

3)    выпіхнуты,

6. Адзначце словазлучэнні з формамі дзеепрыметнікаў, якія не адпавядаюць нормам беларускай мовы:

1)    спушчаны рукаў,                                                      4) заснежаты падворак,

2)    абсыпленая цветам,                                               5) запыліўшыйся абутак,

3)    скошаная трава.

7. Адзначце сказы з формамі дзеепрыметнікаў, якія не адпавядаюць нормам беларускай мовы:

1)    Цёплы змрок выносіў з сабою на вольнае паветра з ачышчаючаю пыл вільгаццю і лёгкасць, і пах, і спакой.

2)    Гойдалася верхавіна бярозы, адламаная ўчарашняй бурай.

3)    У нейкім панылым маўчанні застылі кусты жаўцеючага алешніку.

4)    Спеў салаўя, цешыўшый вуха, паплыў па-над рэчкай.

5)    Пад страхою нашай хаты было ластаўчына гняздо, злепленае з ілу,прынесенага ў клювах птушкамі з маленькай сажалкі.

8. Адзначце сказы з нарматыўнымі формамі дзеепрыслоўяў:

1)    Чайка планіруе ў паветры, выглядаючы сабе здабычу.

2)    Дрэмле, прынікшы да шыбаў, ноч.

3)    Седзячы каля рэчкі, мне бачыліся абрысы Траецкага прадмесця.

4)    Буслы кружылі ў сваім рытуальным карагодзе, бласлаўляя зямлю, што плыла пад іх белымі крыламі.

5)    Раз-пораз адчыняючыся, пагруквалі ў вагонах дзверы.

9. Адзначце сказы з памылкай ва ўжыванні, утварэнні, або напісанні дзеепрыслоўяў:  

1)    Па голлі скачуць сінічкі, парушая піскам дрымучую цішыню.

2)    Усадзіўшы косы ў мокрую ад расы траву, касцы ідуць снедаць.

3)    Хаця я і адчуваў, што, запрасіўшы Рыгорку ўдзельнічаць у канцэрце , я зрабіў правільна, але цвёрдай упэўненасці не было.

4)    Чуючы гэты востры боль у кожнай песні, верылася, што нічога на свеце не знікае без следу.

5)    Лісце, кружачыся ў паветры, мякка сцелецца на зямлю.

10.  Адзначце дзеепрыслоўі, перакладзеныя правільна.

1)    подобрав – падабраўшы,

2)    боясь – баючысь,

3)    держа – трымая,

4)    улыбаясь – усміхаючыся,

5)    мечтая – марачы.

ТЭСТ. Прыслоўе

1. Адзначце прыслоўі, утвораныя прыставачным спосабам: 

1) няцяжка; 2) наверсе; 3) падоўгу; 4) наводдаль; 5) наглуха.

2. Адзначце прыслоўі, утвораныя суфіксальным спосабам: 

1) бягом; 2) знізу; 3) рашуча; 4) абы-дзе; 5) бягом.

3. Адзначце прыслоўі, утвораныя прыставачна-суфіксальным спосабам:

 1) спераду; 2) учатырох; 3) даверху; 4) апоўдні; 5) дзе-небудзь.

4. Адзначце сказы, у якіх не (ня) з прыслоўямі пішацца разам: 

1) Закладзі спадчыну ў мову – перш за ўсё. Бо выдзьмуць вятры гісторыі і напамінак пра тых, хто (не, ня)дбала адмахваецца ад яе, як ад нечага брыдкога і аджытага.

2) Слова! Адно яно будзе жыць, бо ў мове закладзена вялікая жыццетрываласць, і (не,ня)здарма дайшло ад старажытных: “Упачатку было Слова, і Слова было ад Бога, і Бог быў Слова”.

3) З базару людзі валяць валам, хто мёд нясе, а хто – касу. А я – (не, ня)многа і (не, ня)мала – сто новых прыказак нясу.

4) Я спыніўся і моўчкі стаў слухаць мелодыю слоў (не, ня)звычайна прываблівай, напаўзабытай гаворкі.

5) У мовы інтанацыі свае, дасведчаны адразу іх пазнае; так (не, ня)таропка ручаёк пяе, так мякка шэпча цішыня.

5.Чаму прыслоўі нідзе, ніколі, нікуды, ніяк, ніадкуль, нізашто, ніколькі з часціцай ні пішуцца разам? 

1) гэтыя прыслоўі без ні не ўжываюцца;

2) прыслоўі можна замяніць сінонімамі без не;

3) у адмоўных прыслоўях ні пішацца заўсёды разам.

6. Адзначце прыслоўі, у якіх пішацца нн: 

1) разум...а; 2) стара...а; 3) адваж...а; 4) задуме...а; 5) край...е.

7. Якія прыслоўі пішуцца праз дэфіс? 

1. з прыстаўкай абы-;

2. з часціцай бы (б), жа (ж);

3. з прыстаўкай па- і суфіксамі –ому, -аму, -яму, -йму, -ску, -цку, -ы;

4. з постфіксам –сьці;

5. складаныя, дзе паўтараюцца аднолькавыя, блізкія або антанімічныя словы; 6) з прыстаўкай па-, утвораныя ад парадкавых лічэбнікаў.

8. Адзначце прыслоўі, якія пішуцца праз дэфіс: 

1. (раз)пораз;

2. (без)разбору;

3. (дзе)нідзе;

4. (усё)роўна;

5. (як)небудзь;

6. (як)след;

7. (да)ўпаду;

8. (абы)куды.

9. Як пішуцца змешчаныя ніжэй прыслоўі? (1) разам; (2) асобна; (3) праз дэфіс:

1. прывітацца (на)ляту( );

2. пачаць (на)нава( );

3. выглядаць (па)святочнаму( );

4. глядзець (па)доўгу( );

5. кінуцца (у)рассыпную( );

6. уцякаць (без)аглядкі( );

7. успамінаць (калі)нікалі( );

8. выканаць (як)след( );

9. пайсці (абы)куды( );

10. спыніцца (дзе)небудзь ( ).

10. Удвух (1), удзвюх (2) ці ўдваіх? Пастаўце ў дужках адпаведныя лічбы: 

1. Юля ( ) з мамай прыбірала ёлачку, чапляла на яе шышкі, жалуды, шары, цукеркі.

2. Бацька і маці выхоўвалі сына ( ).

3. Каб не адстаць у вучобе, Валодзя чытаў, маляваў, рыхтаваў урокі ( ) з сябрам.

4. Камель алешыны паддаўся і рушыў з месца, калі дружбакі ( ) пацягнулі яго з балота.

5. Аднойчы пайшоў Лёнька ў лес па грыбы ( ) з новай мамай.

6. Гэта быў апошні раз, калі сясцёр бачылі ( ) разам.

(Д/з): выканаць тэсты

Адказы дасылаць на электронны адрас: [email protected]