Тема: Кычкылтектин жалпы мүнөздөмөсү, табиятта таралышы.

Кычкылтектин жалпы мүнөздөмөсү, табиятта таралышы .

Кычкылтектин ачылыш тарыхы

1775-ж

Француз окмуштуусу А.Лавуазье

1772-1774-ж

1774-ж

Швед окумуштуусу

Англис окумуштуусу

Карл Шееле

Джозеф Пристли

Кычкылтек-химиялык элемент, жөнөкөй зат

• Химиялык белгиси – О – (Oxigenium) – «кислотаны пайда кылуучу» деген маанини түшүндүрөт, М.В.Ломоносов тарабынан – «кычкылтек» деп аталган.
• Ядросунун заряды +8, салыштырмалуу атомдук массасы  A(r) =16 м.а.б. терс электрдүүлүгү Полингдин таблицасы боюнча 3,5, химиялык элементтердин мезгилдик системасында VIА группада жайгашса да валенттүүлүгү II ни көрсөтөт. Кычкылдануу даражасы: –2, –1, 0, +2.
• Молекуласы кычкылтектин эки атомунан турат – О 2 .
• Аллотропиялык түр өзгөрүшү О 3  – озон, молдук массасы М (О 3 ) = 48 г/моль барабар болот.

Кычкылтектин таралышы

• Кычкылтектин катышуусунда жандуу жаратылышта маанилүү кубулуштар: дем алуу, чирүү, кычкылдануу, фотосинтез процесстери жүрөт.
• Кычкылтек – эң кеңири таралган элемент, ал жер катмарынын 49% түзөт. Көлөмү боюнча атмосфералык абанын – 21%, литосферанын – 47,2% түзөт. Кычкылтек суунун, минералдардын жана органикалык заттардын курамына кирет (өсүмдүктөрдүн же жаныбарлардын 50–85% кычкылтектен турат). Гидросфераданын 89% ин, жалпысынан кычкылтек Жердин массасынын 30% ин түзөт.

Кычкылтек атомунун түзүлүшү

кычкылтек

Физикалык касиеттери

• Абанын курамы:  О 2  – 21%, N 2  – 78%, инерттүү газдар – 1%. (Абанын орточо массасы = 29 г/моль). Кычкылтек – өңсүз, түссүз, жытсыз газ, абадан бир аз оорураак. Тыгыздыгы 1,43 г/л, tкайн. –183  о С. Сууда аз эрийт – 0,04 г/л. Суюк кычкылтек көгүш түстө болот, магнитке тартылат.

Химиялык касие ттери

• Кычкылтек бардык заттар менен реакцияга кирет (гелий, неон, аргондон башка). Ал фосфор, хлор, алтын жана платина менен түздөн–түз реакцияга кирбейт.
• Кычкылтек дайыма окистендирүүчү болот.  ( ОF 2  башкасын). Металлдар жана металл эместер менен аракеттенишип, оксиддерди (СаО, Р 2 О 5 ) пайда кылат.
• Щелочтуу металлдар менен реакцияга кирип,  өтө кычкылдарды  (Na 2 O 2 ) пайда кылат. Химиялык элементтердин кычкылтек менен болгон реакциясы экзотермикалык – жылуулукту жана жарыкты бөлүп чыгаруу менен жүрөт. Кычкылдануунун кубаттуу жүрүшү  күйүү  деп аталат. Бардык органикалык жана органикалык эмес заттар күйүүгө жөндөмдүү болушат Алар абага караганда кычкылтекте жакшы күйүшөт, мисалы, аммиак абада күйбөйт, ал эми кычкылтекте күйөт.

Кычкылтек жана озондун касиеттерин салыштыруу

1

Касиеттери

Салыштырмалуу молекулалык массасы

2

Кычкылтек

Озон

3

32

Агрегаттык абалы

Өңү, түсү

4

газ

48

газ

түссүз

Жыты

5

жытсыз

Сууда эригичтиги

көгүш

6

Кескин жыты бар

аз эрийт

Биологиялык мүнөзү

жакшы эрийт

бактерициддик касиети жок

бактерицид

Лабораторияда кычкылтекти кээ бир татаал заттарды ажыратуудан алынат. Калий перманганатынын ажыратуудан:

2KMnO 4     K 2 MnO 4  + MnO 2  + O 2 ↑,

t

• Өнөр жайда кычкылтекти сууну электр тогунун таасири астында ажыратуу менен же суюк абаны фракцияларга буулантып айдоо менен алышат: 2Н 2 О    2Н 2 ↑+О 2 ↑
• Суюк абадан адегенде азот, андан кийин кычкылтек бууланат. Бул процессти ректификациялык колоннада бир нече жолу кайталагандан кийин бир аз гана азоттун аралашмасы бар таза кычкылтекти алууга болот.

Кычкылтек жөнүндө кызыктуу маалыматтар

• Абада окистенүү – калыбына келүү реакциясы жүргɵндүктɵн, адамдар кɵпкɵ чейин чектелген мейкиндикте, мисалы, суу астында жүрүүчү кемелерде жүрɵ алышат.

• 2Na 2 O 2  + 2CO 2  = 2Na 2 CO 3  + O 2  ↑

• Организмде кычкылдандыруу азайганда, озон менен байытылган барокамераларда дарылоо улантылат.
• Озон катмарынын калыңдыгы болгону 3 миллиметр болсо да, тирүү организмдерге зыяндуу болгон ультра кочкул нурларда тосуп калат.
• Эгерде абадагы озон бардык ультра–кочкул нурларын тосуп алса, анда организм тарабынан D витамини иштелип чыкпай, ɵсүп, ɵнүгүү да болмок эмес.
• 1890–жылы отко чыдамдуу сейфтерди бузуп ачкан адам металлдарды кычкылтек–суутектик жалын менен кескен ойлоп табуучу болуп калган

.