Texnik ekspluatatsion ko'rsatkichlar

Transport vositalarining texnik ekspluatatsion ko'rsatkichlari va transport vositalari ish unumdorligiga ta'siri.

Reja:

• 1.Transport vositalaridan foydalanish darajasini tavsiflovchi ko'rsatkichlar.

• 2.Transport vositalarining natijaviy ishini tavsiflovchi ko'rsatkichlar.

• 3.Avtotransport saroyi va uning tarkibi.

• 4.Avtotransport saroyini son jihatidan tavsiflovchi ko'rsatkichlar.

• 5.Avtotransport saroyidan foydalanish koeffitsenti.

• 6.Avtotransport vositalarining texnik tayyorgarlik va ishga chiqish koeffitsentlari.

Reja:

• 7.Avtotransport vositalarining yuk ko'taruvchanligi va undan foydalanish.

• 8. Avtotransport vositalarining bosib o'tadigan masofalari va undan foydalanish koeffitsenti.

• 9. Avtotransport vositalarining ish rejimi.

• 10. Avtotransport vositalarining o'rtacha tezliklari.

• 11. Unumdorlik to'g'risida umumiy tushuncha.

• 12.Transport vositalarining ish unumdorligiga texnik ekspluatatsion ko'rsatkichlarining ta'siri.

Bayoni:

• Yuk tashishda harakatlanuvchi tarkibdan samarali foydalanish murakkab masala hisoblanadi. Buning uchun birinchidan harakatlanuvchi tarkibdan, transport parkidan samarali foydalanish kerak boisa, ikkinchidan bosib o`tilgan yoidan, uchinchidan esa avtomobillarning yuk ko`tarish qobiliyati, tezlik imkoniyatlaridan toiaroq foydalanishga erishish zarur boiadi.

• Avtomobil transporti ishini rejalashtirish, hisobini yuritish va taxlil qilib borish uchun ma'lum bir ko`rsatkichlar o`rnatiladi.

Bayoni:

1. Harakatlanuvchi tarkibdan fogdalanish darajasini tavsifiaydigan ko`rsatkichlar. Bular quyidagilar:

• A t t — texnik tayyorgarlik koeffitsyenti;
• α ch — yo`nalishga chiqarish koeffitsyenti;
• γ s —yuk ko`taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti;
• β — masofadan foydalanish koeffitsyenti;
• l o’r — 1 tonna yukni tashishning o’rtacha masofasi (l o’r = l yuk ) km;
• l m — yuk tashish o`rtacha uzunligi, km;
• t o-t — qatnovdagi ortish-tushirish vaqti, soat
• Ti — ish vaqti, soat;
• v t — o`rtacha texnik tezlik, km/soat;
• v e — o`rtacha ekspluatatsion tezlik, km/soat;

Bayoni:

2. Harakatlanuvchi qismning natijaviy ishini quyidagi ko`rsatkichlar ifodalaydi:

• Z q — yo’nalishdagi kunlik qatnovlar soni, qatnov;
• l yuk — yuk bilan yurish masofasi, km;
• L um — umumiy masofa, km;
• P — yuk aylanishi, tkm; Transport ishi
• W Q — harakatlanuvchi tarkibning tonna hisobidagi ish unumi;
• W p — harakatlanuvchi tarkibning tonnakilometrdagi ish unumi.

Bayoni:

2. Harakatlanuvchi qismning natijaviy ishini quyidagi ko`rsatkichlar ifodalaydi:

• Harakatlanuvchi tarkiblar parki tarkibiga avtomobillar, tyagachlar, tirkama va yarim tirkamalar kiradi.Harakatlanuvchi tarkiblar parkining ro`yxatdagi soni avtotransport korxonasi hisobida bo`lgan hamma avtomobil, tyagach, tirkama va yarim tirkamalarni o`z ichiga oladi.Harakatlanuvchi tarkiblar parkining ro`yxatdagi soni yuk tashish rejasini bajarishda bevosita ishtirok etadigan va korxonaning ichki xo`jalik ishlariga mo`ljallangan parklardan iborat bo`ladi.

Bayoni:

Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jihatdan tavsiflashda hamma avtotransport korxonalari uchun umumiy bo`lgan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi.

• A ro’y — ro`yxatdagi avtomobillar soni;
• A t t — texnik tayyor avtomobillar soni;
• A e — ekspluatatsiyadagi avtomobillar soni;
• A txt — texnik xizmat ko`rsatish va ta'mirlashdagi avtomobillar soni;
• A k — texnik xizmat ko`rsatish va ta'mirlash bilan bog`liq bo`lmagan xolda korxonada to`xtab turgan avtomobillar soni (tashish uchun yuk yo`qligi, yonilg`i va moylash materiallari, shinalar yo`qligi, haydovchining betobligi va boshqa sabablarga ko`ra). Texnik jixatdan tayyor avtomobillar soni ekspluatatsiyadagi va har xil sabablarga ko`ra korxonada to`xtab turgan avtomobillar soni yig`indisidan iborat bo`ladi, ya'ni:

Bayoni:

Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jihatdan tavsiflashda hamma avtotransport korxonalari uchun umumiy bo`lgan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi.

• Ro`yxatdagi avtomobillar soni texnik jixatdan tayyor avtomobillar, texnik xizmat ko`rsatilayotgan va ta'mirlashdagi avtomobillar soni yigindisiga teng

• Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jixatdan tavsiflovchi ko`rsatkichlar vaqt davomida o`zgaradi, ya'ni ma'lum son dagi avtomobillar, tyagach, tirkama va yarim tirkamalar ekspluatatsiya qilish muddati tugashi sababli ro`yxatdan o`chiriladi.
• Shuning uchun ekspluatatsiyada bo`lgan avtomobillar soni, texnik xizmat ko`rsatish va ta'mirlashdagi avtomobillar soni vaqt mobaynida o`zgarib turadi. Shuning uchun harakatlanuvchi tarkib parkini son jixatdan avtomobil kunlarida ( AK) ifodalash kerak.

Bayoni:

Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jihatdan tavsiflashda hamma avtotransport korxonalari uchun umumiy bo`lgan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi.

• Boshqacha qilib aytganda, avtomobil kunlari harakatlanuvchi tarkibning ma'lum bir holatda bo`lgan kunlarining butun park bo`yicha yig`indisidan iborat, ya’ni:

• Bunda: AK T — ro`yxatdagi avtomobil kunlari soni;
• AK e — ekspluatatsiyadagi avtomobil kunlari soni;
• AK txt — texnik xizmat ko`rsatish va ta'mirlashdagi avtomobil kunlari soni;
• AK k — ba'zi sabablarga ko`ra korxonada to`xtab turgan avtomobil kunlar soni;

Bayoni:

Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jihatdan tavsiflashda hamma avtotransport korxonalari uchun umumiy bo`lgan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi.

• Ro`yxatdagi avtomobillar o`rtacha soni quyidagicha aniqlanadi:

• Bunda: K k — kalendar kunlari soni. Ishga chiqqan avtomobillardan smena vaqti va umuman parkdan kalendar vaqt mobaynida qay darajada foydalanayotgani parkdan foydalanish koeffitsienti tavsiflaydi. Butun park bo`yicha kalendar kunlar uchun:

bunda: AK e — ekspluatatsiyadagi avtomobil kunlari soni; AK ro’y — ro`yxatdagi avtomobil kunlari soni.

Bayoni:

Harakatlanuvchi tarkiblar parkini son jihatdan tavsiflashda hamma avtotransport korxonalari uchun umumiy bo`lgan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi.

• Alohida avtomobilga (K k ) kalendar kunlar uchun:

• bunda: K s — ekspluatatsiyadagi kunlar soni;
• K k — kalendar kunlar soni; butun park bo`yicha alohida olingan
• bir kun uchun:

• bunda: A e — ekspluatatsiyadagi avtomobillar soni;
• A ro’y — ro`yxatdagi avtomobillar soni.

Bayoni:

• Harakatlanuvchi tarkib ma'lum nominal yukni ko`tara oladi. Avtomobilning nominal yuk ko`taruvchanligi harakatlanuvchi tarkibni ishlab chiqargan zavod tomonidan uning konstruktiv va mustahkamlik xususiyatlariga qarab belgilanadi. Yuk ko`taruvchanlik tonnaiarda o’lchanadi.
• Harakatlanuvchi tarkiblar parkining quvvati deb, korxona ro 'yxatida bo’lgan barcha turdagi avtomobil va avtopoezdlar yuk ko`taruvchanligi yig`indisiga aytiladi.

• bunda: AKt —texnik tayyor avtomobil kunlari soni; AK r — ro`yxatdagi avtomobillar kunlari soni.
• bunda: A i — ro`yxatdagi avtomobil va avtopoezdlar soni;
• q n — avtomobil va avtopoezdlarning nominal yuk ko`taruvchanligi, t.

Bayoni:

• Masalan, avtokorxonada ZIL-130 avtomobilidan 100 dona, KamAZ-5551 avtomobilidan 50 dona bor. Avtokorxonaning yuk ko`taruvchanligi:

• Harakatlanuvchi tarkiblarning soni ma'lum kalendar kunda o`zgarib turadi. Shuning uchun harakatlanuvchi tarkiblar parkining quvvati quyidagi formuladan aniqlanadi:

• bunda: K k — kalendar kunlari soni.
• Masalan, 100 dona ZIL -130 avtomobili korxonada 200 kun, 50 dona ZIL-MMZ- 4502 avtomobili 10 kun bo`ldi. Avtokorxonaning quwati quyidagicha bo`ladi:

Bayoni:

• Yuk ko`taruvchanlikdan foydalanish darajasini ifodalash uchun yuk ko`taaivchanlikdan foydalanish statik va dinamik koeffitsiyentlari qo`llaniladi.
• Yuk ko`taruvchanlikdan statik foydalanish koeffitsiyenti harakatlanuvchi tarkibda amalda tashilayotgan yuk miqdorini uning nominal yuk ko`tarish qobiliyatiga nisbati bilan aniqlanadi.

• Bir ish kunida yuk ko`taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi:

• Bunda: Q f — bir ish kunida amalda tashilgan yuk miqdori, t; n —bir ish kunidagi qatnovlar soni.

Bayoni:

• Bir ish kunida yuk ko`tamvchanlikdan dinamik foydalanish koeffitsiyenti:

• Yuk ko`taruvchanlikdan to`la foydalanmaslik natijasida ma'lum bir transport ishi bajarilmay qoladi. Bu ishning miqdori ko`p jihatdan yuk tashish masofasiga bog`liq bo`ladi. Yuk ko`taaivchanlikdan foydalanish darajasini ifodalashda tashilgan yukning miqdoridan tashqari bajarilgan transport ishini ham hisobga olish zamr. Bu hol yuk ko`taruvchanlikdan dinamik foydalanish koeffitsiyentida hisobga olinadi.
• Yuk ko`taruvchanlikdan dinamik foydalanish koeffisiyenti amalda bajarilgan transport ishining harakatlanuvchi tarkib yuk ko`tarish qobiliyatidan to`liq foydalanib bajarish mumkin bo`lgan transport ishiga nisbati bilan aniqlanadi.
• Bir qatnovda yuk ko`taruvchanlikdan dinamik foydalanish koeffitsiyenti:

Bayoni:

• Masofadan foydalanish koeffitsiyenti
• Harakatlanuvchi tarkibning umumiy masofasi , deb uning ma 'lum vaqt ichida yuradigan masofasiga aytiladi.

• Umumiy masofa foydali va foydasiz masofalardan tashkil topadi.
• Foydali masofa yukli masofa deb, foydasiz masofa yuksiz masofa deb aytiladi.

• Nol masofa deb, avtokorxonadan birinchiyuk ortish punktigacha va oxirgi yuk tushirish punktidan avtokorxonagacha bo`lgan masofaga aytiladi.
• Yuksiz yurish masofasi deb, yuk tushirish punktidan keyingi yuk ortish punktigacha bo 'Igan masofaga aytiladi.

• Bir qatnovda umumiy masofa quyidagicha aniqlanadi.
• bunda: l yu - bir qatnovdagi yukli yurish masofasi, km;
• l b - bir qatnovdagi yukli yurish masofasi, km;

Bayoni:

• O`rtacha qatnov uzunligi deb, qatnov davomida yuk ortish punktidan yuk tushirish punktigacha bo`lgan o`rtacha masofaga aytiladi. U yukli masofaning bajarilgan qatnovlar soniga nisbati bilan aniqlanadi:

• bunda: n q — bir ish kunidagi qatnovlar soni.
• O`rtacha yuk tashish uzunligi umumiy bajarilgan transport ishining tashilgan yukning xajmiga nisbati bilan aniqlanadi va 1 tonna yukni o`rtacha tashish masofasini ko`rsatadi, yani:

• bunda: P — transport ishi, t • km;
• Q — tashilgan yukning hajmi, t.

Bayoni:

• Harakatlanuvchi tarkibning ish vaqti transportning ishni baja-rishga sarflagan vaqti va har xil sabablarga ko`ra to`xtab turish vaqtlaridan iborat bo`ladi.
• Transport ishni bajarishga sarflanadigan vaqt harakatlanish va yuklami ortish tushirish ishlariga sarf bo`ladigan vaqtlardan tashkil topadi.
• Harakatlanuvchi tarkibning ish vaqti ishdan qaytish vaqtidan korxonadan chiqish vaqti va tushlik vaqti ayirmasiga teng, ya’ni:

• bunda: T i — lsn vaqu, soat;
• T q — ishdan qaytish vaqti, soat;
• T ch — korxonadan chiqish vaqti, soat;
• T tushlik — tushlik vaqti, soat.
• Harakatlanuvchi tarkibning rejalashtirilgan ish vaqti yo`nalishdagi va nol masofalami yurishga sarflangan vaqtlardan iborat bo`ladi.

Bayoni:

• Harakatlanuvchi tarkibning ish unumi uning harakatlanish tezligiga bog`liq. Harakatlanuvchi tarkib ishini rejalashtirishda va taxlil qilishda o`rtacha tezlik ekspluatasion harakatlanish tezliklaridan foydalaniladi.
• o`rtacha texnik tezlik v t harakatlanuvchi tarkib umumiy yurish masofasini L u shu masofani yurish uchun sarflagan vaqtiga nisbati (T x ) bilan aniqlanadi.

• bunda: L u — umumiy yurish masofasi, km.
• O`rtacha texnik tezlik harakatlanuvchi tarkibning texnik holati, yo`l va ob-havo sharoitlari, haydovchining malakasi, harakat jadalligi, dinamik xususiyatlar va hokazolarga bog`liq bo`ladi.
• o`rtacha ekspluatatsion tezlik v e umumiy bosib o`tilgan masofaning (L u ) ish vaqtiga nisbati (T u ) bilan aniqlanadi:

Bayoni:

• O`rtacha ekspluatatsion tezlik texnik tezlik, yuk ortish-tushirish vaqti, yuk tashish masofasi, yo`nalishda har xil sabablarga ko`ra to`xtab turish vaqtlariga bog`liq bo`ladi.
• Qatnov harakatlanuvchi tarkiblarda yuk tashishni rejalashtirish va tashkil etishda asosiy texnik ekspluatatsion ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi.
• Avtomobil transportining yuk tashish tugallangan sikli qatnov deb aytiladi.
• Qatnov vaqti yuk ortish, yuk bilan yurish, yuk tushirish va navbatdagi yuk ortish punktigacha yuksiz yurish vaqtlaridan iboratdir:

• bunda: t yu — yuk ortish vaqti, soat; t yu.yu — yuk bilan yurish vaqti, soat; t t — yukni tushirish vaqti; t byu — yuksiz yurish vaqti, soat.
• Qatnov uzunligi l q = l yu + l b ga teng.
• Bunda: l yu , l b — bir qatnovda yukli va yuksiz yuriladigan masofalar uzunligi, km.

Bayoni:

• Harakatlanuvchi tarkib ish unumi uning ma'lum vaqt ichida bajargan transport ishi ( tkm) va tashilgan yuk liajmi (lonna) bilan o`lchanadi.
• Tashilgan yuk hajmi transport ishining unumi to`g`risida to`la tasavvur bera olmaydi. Chunki ma'lum vaqtda tashiladigan yukning hajmi tashish masofasiga bog`liq. Transport ishini vnk lashish hajmi va masofasini hisobga olgan holda tonna-kilometrlarda o`lchanadigan ish unumi orqali ifodalash maqsadga muvollq.
• Harakatlanuvchi tarkibning ish unumi toima va tonna-kilometrda quyidagicha aniqlanadi:

• a) bitta qatnovda

• b) bir ish kunida:

Bayoni:

• Yuk ortish-tushirish vaqtini ish unumiga ta'sirin i ko`rmoqchi bo`lsak, bu ko`rsatkichning qiymatlarini o`zgartirib, qolgan ko`rsatkichlar qiymatlarini o`zgarishsiz qoldirib hisoblaymiz. Buni yuqoridaei misolda ko`rib chiqamiz.

Bayoni:

• Yuqoridagi hisoblarga ko`ra yuk ortish-tushirish vaqti ortishi bilan harakatlanuvchi tarkibning ish unumi kamaya borgan. Bu natijalarni grafik holatda tasvirlasak, quyidagichaga ega bo`lamiz:

13-rasm. Ayrim texnik-ekspluatatsion ko`rsatkichJarning harakatlanuvchi tarkib ish unumiga ta'siri (a, b, d).

Tayanch iboralar:

• Texnik tasarruf ko'rsatkichlar, ro'yxatdagi avtomobillar, avtokunlar, avtomobil saroyi va undan foydalanish, texnik tayyorgarlik va ishga chiqish koeffitsenti, yuk ko'taruvchanlik qobiliyati va undan foydalanish koeffitsenti, bosib o'tiladigan masofalar va undan foydalanish koeffitsenti, ish vaqti, yo'nalishdagi vaqt, qatnov vaqti, o'rtacha texnik va ekspluatatsion tezliklar, qatnovlar soni, Ish unumdorligi, tashish hajmi, transport ishi, bir soatlik ish unumdorligi, kunlik ish unumdorligi, texnik tasrarruf ko'rsatkichlarning ish unumdorligiga ta'siri.

Nazorat savollari:

• Texnik tasarruf ko'rsatkichlar nima maqsadda qo'llaniladi?
• Avtotransport saroyi deganda nimani tushunasiz?
• Qanaqa avtomobillar ro'yxatdagi avtomobillar deyiladi?
• Avtomobil kunlar nima maqsadda qo'llaniladi?
• Avtotransport saroyidan foydalanish koeffitsenti nimani tavsiflaydi?
• Texnik tayyorgarlik koeffitsenti deb nimaga aytiladi? Ishga chiqish koeffitsenti-chi?
• Yuk ko'taruvchanlikdan foydalanish koeffitsentining qanaqa turlari mavjud?
• Yo'ldan foydalanish koeffitsenti deganda nimani tushunasiz?
• Ish vaqti qanaqa vaqtlardan tashkil topadi?
• Yuk tashishda qanaqa tezlik turlari qo'llaniladi?
• Yuk tashish hajmi deganda nimani tushunasiz?
• Bajarilgan transport ishi deb nimaga aytiladi?
• Yuk tashishda unumdorlikning qanday turlari va formalari mavjud?
• Transport vositalarining texnik tezligi oshganda unumdorlik qanday o'zgaradi?
• Yuk ortish va tushirish vaqtining oshishi unumdorlikka qanday ta'sir ko'rsatadi?

Topshiriqlar:

• 1.Transport vositalaridan foydalanish darajasini va natijaviy ishini tavsiflovchi ko'rsatkichlarni o`rganish.
• 2. Avtotransport saroyi va uning tarkibi haqida tushunchaga ega bo`lish.
• 3. Avtotransport saroyini son jihatidan tavsiflovchi ko'rsatkichlarni o`rganish.
• 4. Avtotransport saroyidan foydalanish, texnik tayyorgarlik va ishga chiqish koeffitsentlarini o`rganish.
• 5. Avtotransport vositalarining yuk ko'taruvchanligi va undan foydalanish koeffitsenti haqida tushunchaga ega bo`lish
• 6. Avtotransport vositalarining bosib o'tadigan masofalari va undan foydalanish koeffitsentini o`rganish.
• 7. Avtotransport vositalarining ish rejimi va o'rtacha tezliklari haqida tushunchaga ega bo`lish.
• 8. Unumdorlik haqida tushunchaga ega bo`lish.
• 9.Transport vositalarining tonna va tonna kilometrdagi ish unumdorligini o`rganish.
• 10.Texnik tasrarruf ko'rsatkichlarning ish unumdorligiga ta'sirini o`rganish.

Adabiyotlar:

• 1.E.Karimov. Avtomobillarda yuk tashish va uni tashkil qilish.
• Toshkent, “Sharq”, 2002 y
• 2.М.С.Ходош. Грузовые автомобильные перевозки. Москва, Транспорт 1986
• 3.K.Imomov “Avtomobil transportida tashishni tashkil qilish va harakatni boshqarish” mutaxassisligi uchun diplom loyihasini bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma, BAYK-2004 yil.
• 4) E.Karimov “Korxonalar va aholiga TEXK”, Toshkent-2004 yil.
• 5) Краткий автомобильный справочник, НИИАТ, Москва-1985 год .
• 6) 10) Sh.K. Imomov “Transport vositalarida yuk va yo’lovchilar tashish”, Iste’dod-2009 yil.
• 7) Е. Башкатова «Планирование работы автотранспортного предприятие», Киев-1988 год.
• 8) Прейскурант № 13-02-04. Тошкент-1989 год.
• 9) Ch.A.Bayramov “Yuk tashish” fani uchun uslubiy qo‘llanma.
• 10) Sh.K.Imomov “Yuk va yo’lovchi tashish” fani uchun kurs ishini bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma. 2021-2022 yy