Тыва дылда презентация "Дузалал чугаа кезектери"

Дузалал чугаа кезектери

Чугаа кезектери

Тускай

Дузалал

Аян созу

Морфологи я

Грамматиканын чугаа кезектерин ооренир кезээ

Тускай чугаа кезектери

Демдек ады

Чуве ады

Сан ады

Ат орну

Кылыг созу

Наречие

Дузалал чугаа кезектери

Эвилелдер

Эдеринчилер

Артынчылар

Эдеринчилер

домакта состернин синтаксистиг харылзааларын ышкаш, дег, биле, дээш, кежир, ужун, башка, ангыда дээш оон-даа оске состернин дузазы-биле илередип чоруур;

Чижээ: Дыннаарымга, бир черде элик огурган ышкаш болган чуве.

Эдеринчи бурузу мурнунда турар чугаа кезээнин кандыг-бир тодаргай падежке турарын негеп, падежтернин уткаларын улам тода болдуруп болур. Чижээ: сенден (унеринин падежи) оске, чаа чылга (бээринин падежи) чедир, суурну (онаарынын падежи) дургаар.

Чингине эдеринчилер тыва дылда хой эвес: дег, ышкаш, ужун, биле, дээш, езугаар, билек, хире . Чижээ: Бугу-ле чуве тайбын ышкаш болган. Дан чап-чаа-ла хаяалап келири билек, одаг дирлип эгелээн.

Биле деп эдеринчи мурнунда турган созунден дефис-биле ангылап бижиир: чон-биле ажылдаар, ооренири-биле аъттаныпка н.

Дузалал аттар

Биле деп с =ст\ё эвилел болгаш эдеренчи кылдыр ажыглаттынары

Эвилелдер

Домактарда состерни, сос каттыжыышкыннарын база нарын домактарнын кезектерин харылзаштырарынга хереглеттинер, оскерилбес чугаа кезээ

Будужунун аайы-биле эвилелдер

Бодуун

Нарын

Бир эвес, чок болза, ынчалза-даа, ындыг болза-даа, чуге дизе, чуге дээрге

Болгаш, биле, база, азы, а, харын

Домак кежигуннерин база домактарны холбаштырарынын аайы-биле эвилелдерни ийи болукке чарар:

• Чагырыштырбас эвилелдер;
• Чагырыштырар эвилелдер;

Чагырыштырбас эвилелдер домак кежигуннерин азы домактарны бот-боттарындан утка талазы-биле хамаарышпас кылдыр холбаштырар. Чагырыштырбас эвилелдерни утка талазы-биле уш болукке чарар;

Чагырыштырбас эвилелдер

Каттыштырар

Ангылаштырар

Азы, ийикпе, ийикпе азы, бирде…бирде, бир болза, чок болза, та…та.

Болгаш, биле, база.

Чагырыштырбас эвилелдер

Удурланыштырар

Чагырыштырар

А, ынчалза-даа, ындыг болза-даа, ындыг-даа болза , ынчалзажок, ындыг болзажок, харын ынчаарга

Чуге дизе, чуге дээрге, бир эвес, ынчангаш, толээде,чул дизе

Аян состери

тускай-даа,дузалал-даа чугаа кезектеринге хамаарышпас. Оларда грамматиктиг хевирлер чок, оларнын оске состер-биле грамматиктиг харылзаазы чок, ынчангаш аян состери домак кежигуннери болбас.

Аян состери кижинин сагыш-сеткилинин холзээшкинин болгаш минниишкиннерин илередир.

Чингине аян созу

Кижинин сагыш-сеткилинин холзээшкинин, янзы-буру меделдерин болгаш тура-соруун ( дилег, дужаал, кыйгырыг, кыйгы дээш оон-даа оске) илередир;

Ыыт-дааш оттунер аян созу

Янзы-буру ыыт-дааш болгаш шимээн илередир состер хамааржыр. Чижээ: Хай чок хава оюн эреп «хаг-хаг» кылдыр ээргилээн.

Ыыт-дааш оттунер аян созу чааскаан-даа, кылыг созунун составынга де - азы кыл - деп состер-биле кады-даа хереглеттинип болур. Чижээ: мойт, мойт дээр, сирт, сирт кылынган, сидирт сидирт дээн, атпаш кылган;

Хевир оттунер аян созу

Чувенин кандыг-бир оннуг, хемчээлдиг азы хевирлиг апаарын коргузер кылыг созунун дозунге –ш, -аш, -еш деп кожумактын немешкени-биле тургустунар: уза-узаш, чыры-чырыш, борбай-борбаш;

Хевир оттунер аян созу кыл, кылын, де деп дузалал кылыг состерлиг нарын кылыг созунун составынга хереглеттинер: агараш кылынган, сырбаш дээн, саглаш дээн;

Артынчылар

состерге азы домактарга дузалал утканы, аянны чугле, бе, ылангыя, эвес, чогум, хире, боор он, ышкажык, ийин, ийик дээн чижектиг состернин дузазы-биле илередип чоруур.

Айтырыгнын артынчылары

Бе, ирги бе, ийик бе, алэ (эле), аа, дээ. Чижээ: Сут-саан элбек болду бе? Ам шуут-ла чоруурувус ол але?

Бадыткаар артынчылар

Ийе, ийин, иргин, аан, болгай аан, дедаан, ышкажык, ышкажыгай, -тыр, -тир, -тур, тур, -дыр,-дир,-дур; Чижээ: Ачамнын баглаажынга эзерлиг аът кезээде турар ышкажыгай.

Дадагалзалдын артынчылары

Чок, эвес, та, деппе. Чижээ: Кужур Шеми оглу, кызы хулээлгезин уттур эвес. Дээрнин хиндиинде хир чок.

Куштелдирер артынчылар

Безин,-даа, он, мон, эвеспе, чаа, байтык. Байтыгай, ана. Чижээ: Улус Буянга девиир безин чай бербээн. Ырак черге чорзумзу-даа, Ырлыг-Булаам утпас-ла мен.

Кызыгаарлаар артынчылар

чугле, -ла,-ле, -на, -не, -дын, ылангыя. Чижээ: Чоп дын иелээн олур силер? Ылангыя оореникчилер аас чугаазын сайзырадыр херек.

Кошкадыр артынчылар :

арай, шала, аарак, оода. Чижээ: Шала кежээ хоглуг салгын сырыннап кээр. Дуруяа кадай бир-ле тоолду ырлай аарак ыдып орган.

Артынчылырны ё шын бижиири

Кичээнгейинер дээш четтирдим