СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Тыва дылдын теориязы, тыва чогаалдын теориязы

Категория: Прочее

Нажмите, чтобы узнать подробности

Дыл  Дылдын кезектери. Чугаа- текст, домак, сос каттыжыышкыны. Чугаа кезектери . Состун кезектери.  Домак кежигуннери.   Тускайлаашкыннар. Дурумнер.       Хун системазында 9 планета бар. Чугле  Чер деп планетада кижилер дылдын дузазы – биле аразында   харылзажып,  аразында медээни дамчытчып чурттап чоруур. Чер кырында 180 курунелер, 6 миллиард  ажыг санныг     кижилер, 3 мун чоннар, биче-буурай чоннар бар, ындыг болган толээде  3 мун дылдар санаттынып турар. Россия Федерациязында 89 регион болгаш  100 ажыг чоннар, биче-буурай чоннар  база-ла 100 ажыг дылдар  бар. Тыва Республикада 300 ажыг мун кижи, 40 ажыг чоннар, 40 ажыг дылдар  ажыглаттынып турар. Дыл бурузу   боду эрткен тоогулуг, хогжулдезинин бот-тускайлан оруун эртип чоруур. Олуг дылдарга латин дылды хамаарыштырып турар. Ол дылга чугааланып чораан  латин чон бо чырык ортемчейнин тоогузунден эстип -хайлып чиде  берген, ынчалза -даа амгы уеде медицина дылы кылдыр латин дыл ажыглаттынып чоруур. Эсперанто деп кылымал дылды делегейнин эртемденнери боттарынын дылы деп санап турар. Шылгарангай орус чогаалчы  И.С.Тургенев, тыва эртемден профессор Сат Ш.Ч. боттарынын дылдарын алгап –мактап чорааннар.  

Просмотр содержимого документа
«Тыва дылдын теориязы, тыва чогаалдын теориязы»

Тыва дылдын теориязы, тыва чогаалдын теориязы

Сорулгазы:

5-9 класстарга алган билиглерин, мергежилин катаптап, четчелеп, таблицалар, схемалар дузазы –биле системалаары


Дыл Дылдын кезектери Чугаа- текст, домак, сос каттыжыышкыны Чугаа кезектери Состун кезектери Домак кежигуннери Тускайлаашкыннар Дурумнер
Хун системазында 9 планета бар. Чугле Чер деп планетада кижилер дылдын дузазы – биле аразында харылзажып, аразында медээни дамчытчып чурттап чоруур. Чер кырында 180 курунелер, 6 миллиард ажыг санныг кижилер, 3 мун чоннар, биче-буурай чоннар бар, ындыг болган толээде 3 мун дылдар санаттынып турар. Россия Федерациязында 89 регион болгаш 100 ажыг чоннар, биче-буурай чоннар база-ла 100 ажыг дылдар бар. Тыва Республикада 300 ажыг мун кижи, 40 ажыг чоннар, 40 ажыг дылдар ажыглаттынып турар. Дыл бурузу боду эрткен тоогулуг, хогжулдезинин бот-тускайлан оруун эртип чоруур. Олуг дылдарга латин дылды хамаарыштырып турар. Ол дылга чугааланып чораан латин чон бо чырык ортемчейнин тоогузунден эстип -хайлып чиде берген, ынчалза -даа амгы уеде медицина дылы кылдыр латин дыл ажыглаттынып чоруур. Эсперанто деп кылымал дылды делегейнин эртемденнери боттарынын дылы деп санап турар. Шылгарангай орус чогаалчы И.С.Тургенев, тыва эртемден профессор Сат Ш.Ч. боттарынын дылдарын алгап –мактап чорааннар.

Орус дылдын кууседип турар арга-шинээ:

1.Орус дыл - орус чоннун национал дылы

2.Орус дыл – Россиянын чоннарынын харылзажыр дылы

3.Орус дыл – куруне чергелиг дыл

4. Орус дыл – делегей чергелиг дыл

Тыва дылдын кууседип турар арга-шинээ

1.Тыва дыл – тыва чоннун национал дылы

2.Тыва дыл - куруне чергелиг дыл

Тыва дылдын 10 кезээ бар:

Лексика – дылдын бугу словарь шыгжамыры

Фонетика – чугаанын уннери

Орфография - состернин шын бижилгези

Орфоэпия – состернин шын адалгазы

Пунктуация – бижик демдектери

Морфемика - состернин тургустунары

Фразеология – быжыг сос каттыжыышкыннары

Стилистика - дылдын стильдери

Синтаксис – домактар, сос каттыжыышкыннары

Морфология – чугаа кезектери

Чугаа аас хевирлиг болгаш бижимел хевирлиг болур. Кижи чугааланып база дыннап турар болза, ол чугаанын аас хевири, кижи бижиттинип база номчуттунуп турар болза, ол чугаанын бижимел хевири –дир. Домактарнын дузазы – биле текст тургустунар. Чангыс азы оон хой состер тонген уткалыг болза, домак деп адаар. Кандыг –даа текст кол темага болгаш кол идеяга чагыртыр. Тема дээрге авторнун бижип турар чуулу. Идея – авторнун коргузер деп бодаан кол бодалы.

Салчак Тока «Араттын созу» Темазы – Эрги Тыванын араттарынын амыдыралы. Идеязы – национал – хосталгалыг революциянын ачызында бодуун тыва оолдун белен эвес эрткен оруун онзагай чуруп коргускени.

Чугаа кезектери -10.Олар 3 болукке чарлыр: бирги болук - тускай чугаа кезектери – чуве ады, демдек ады, сан ады, кылыг созу, наречие, ат орну; ийиги болук -дузалал чугаа кезектери – эвилел, эдеринчи, артынчы; ушку болук - аян состери

Состун кезектери - 4. Дазыл- состун оскерилбес кезээ. Оскертилге кожумаа 3 хевирлиг болур – хамаарылга кожумаа – Мээн Тывам; сан кожумаа – уруг –уруглар; падеж кожумаа – тыва дылда 7 падеж бар. Чогаадылга кожумаа – чаа состер тургузар кожумак. Дос – укталган азы укталбаан болур.

Домак кежигуннери -5 Олар 2 болукке чарлыр: домактын кол кежигуннери – кол сос, соглекчи; домактын ийиги чергенин кежигуннери – тодарадылга, байдал, немелде.

Состун бир ужуунде азы состун кандыг –бир кезээнде частырыг тургустунуп кээр айыылы бар болза, ону орфограмма дээр.

Тускайлаашкын – состерни азы сос каттыжыышкыннарын интонация азы бижик демдээ-биле тускайлап, ангылаары. Адалга, капсырылга, причастиелиг болуглелдер, деепричастиелиг болуглелдер, киирилде состер, киирилде домактар, чангыс аймак кежигуннер, ниити состуг чангыс аймак кежигуннери…

УАЧ хевирлери Уран чуулдун хевирлери Литературанын жанрлары Тема, идея Сюжет, композиция Уран аргалар Символ овур-хевирлер Литературлуг болуктер

Улустун аас чогаалы. Улус чоннун аразында аас хевирге тарап чоруур чогаалдар. Тускай бижээн автору чок, ынчалза-даа бугу чоннун идеалы улустун аас чогаалында синниккен. Тоолдар, тывызыктар, улегер домактар, дурген чугаалар, узун тыныш, когудуглер, ырылар, кожамыктар, тоогу чугаалар.

Уран чуул. Эстетиктиг унелелди ап чоруур хол - биле кылган ангы - ангы угланыышкынныг уран талантылыг ажылдар. Чурулга – будук, карандаш дузазы-биле, литература - сос дузазы-биле, музыка-нота дузазы-биле, архитектор болгаш скульптор – янзы-буру материалдар дузазы-биле, мозаика - оннуг даштар - дузазы-биле, балет – танцы шимчээшкиннеринин дузазы-биле, кино - актерларнын оюну-биле.

Литературанын жанрлары: проза, шии, шулук

Проза чогаалы – состун дузазы-биле амыдыралды, делегейни коргузери. Шии чогаалы – состун дузазы-биле маадырлар чугаалажып, харылзажып турар. Шулук чогаалы – уран состун дузазы-биле чугааланып турар кижи бодунун сагыш-сеткилин илередип турар.

Сюжет – чогаалда болуушкуннарны дес – дараалаштыр коргузери. Сюжеттин элементилери: дуушкун, ооскудуушкун, дынзыгыышкын, чештиниишкин, эпилог (пролог)

Тема – авторнун бижип турар чуулу, идея – авторнун ажыдар деп бодаан кол бодалы. Степан Сарыг-оол «Ангыр-оолдун тоожузу» Темазы – эрги Тывада тыва чоннун амыдыралы, идеязы – оскус оолдун эки чуулдерже чуткулу.

Уран аргалар – метафора – уран кылдыныг, эпитет – уран тодарадылга, деннелге – бир-ле чуулду оскезинге денней коргузери, аллегория – чувелерни ойзу коргузери, гипербола – чувелерни улгаттыр коргузери, антитеза – чувелерни бот –боттарынга удурланыштыр коргузери.

Символ - хой уткалыг, ойзу коргускен символ овур-хевир. Улуг-Хемнин символ овур-хевири, баглааштын символ овур-хевири, ырак булуттун символ овур-хевири…



Тургускан автору – Наксыл Мира Делгер-ооловна – тыва дыл, чогаал башкызы , Кызылдын №2 школазы, Республика Тыва













Скачать

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!