Внеклассное мероприятие, посвящённое возрождению карачаевского народа

МКОУ «СОШ № 2 ст. Кардоникской»

( Къарачайны Джангырыууну кюнюне аталгъан тюбешиу )

2017 джыл

«Джаша, джашна, Къарачай!»

( Къарачайны Джангырыууну кюнюне аталгъан тюбешиу )

1. Джыр «Къарачай къобан»

- Сау келигиз, багъалы къарачай миллетим!

Бизни бюгюннгю джыйылыуубуз «Къарачай халкъны джангырыууну кюнюне» аталыбды. Кюнлени кечеле ауушдура, джарыкъ тангла ата, джангурла джауа да, джер кебе, заман алгъа дженгил чабыб барады.Тамбла майны ючюсюнде кёчкюнчюлюкню къыйынлыгъын сынагъан къарачай халкъ Ата джуртуна къайтханына 60 джыл толады. Бир къыйын кечеден сора джарыкъ танг атханча,14 джылны сюргюнню азабын сынагъан миллетим,1957 джыл термилиб тургъан джуртуна къайтыргъа эркинлик табады. Биринчи эшелонла Черкесск шахаргъа майны ючюсюнде келедиле. КъЧР-ни Президенти ол кюнню «Къарачай халкъны джангырыууну кюню» этиб белгилегенди.

2.(Поезд таууш, сабийле сценка кёргюзедиле; тартыу согъулады, той этедиле. Ызы бла тепсеу)

Ма бу эркинлик бизге берилгенли

Бир дженгил болгъанды санларым.

Сау онтёрт джылны термилиб тургъанек

Ассалам алейкум ,Тауларым!

Ёлгенлерибиз анда къаладыла,

Къайтыб келедиле сауларым.

«Мени миллетим къайтыб келеди!»-деб

Къууаныб къарайдыла тауларым.

Биз къайтыб келе турабыз

Аталарыбыз ёсген таулагъа.

Ма бу эркинликни бизге бергеннге

Не ала барлыкъбыз саугъагъа!?

Ата Джуртубузгъа келиб тюшгенбиз-

Къобанны сууундан джутугъуз!

Къарачай миллет бир аз миллетбиз,

Бир- биринги иги тутугъуз.

Къаллай бир миллет анда къалгъанды

Ол ит Берияны ууундан.

Къайтыб келген бир иги ичигиз

Уллу Къарачайны сууундан.

Бу уллу къыйынлыкъла салгъан сынамны аллы былай башланнган эди.

2 ноябрда 1943 джыл Шам Къарачайны тауларына уллу къыйынлыкъ келгенди. Эртенбла 4 сагъатда сауутлу къап-къара кийинген солдатла къарачайлыланы эшиклерин дюнгюрдетиб, замансыз къобарыб, хыны халда ГКО-ну постановлениеси бла шагърей этген эдиле.

Хазырланыргъа 30 минут бериб, биргенге алыргъа 36 кг кёб алыргъа къоймай эдиле.Сагъат джарымны ичинде хатасыз миллетни къарыулаб бир джерге джыйдыла.Кюнню чыртда джылыуу джокъ эди.Табигъат асыры шошдан, бу артыкълыкъдан къоркъуб, къысылыб тургъанча алайды.Энди уа былагъа не этерикдиле дегенча, къанатлыла терек бутакълагъа къонуб сакълайдыла.Былай ийириб баргъан суукъну къарачайлыла ёмюрде да сынагъан болмаз эдиле.

Сууукъдан кём-кёк кёгериб,буюгъуб, уллуланы не этгенлерин билалмай, сабийле къычырыкъ этиб джылайдыла. Джылагъан, къычырыкъ-сыйыт этген, сарнагъан, суукъдан кёгерген адамланы мешналагъа теблеу башланды.

-Адамла, ата-бабаларыбыз джатхан къабырланы атыб, кетиб барабыз!

Бу къычырыкъ джерни, кёкню да джарыр эди.

- Джыламагъыз, адамла, -деди бир тиширыу,- ала бизден насыблыдыла, ала туугъан джерлеринде джатадыла.

Бу мешнагъа буштукъ этиле тургъан адамланы кёбюсюню кебинсиз ёлюклери къысха заманда узакъ джолну тёшерикдиле.Къартланы, сабийлени, тиширыуланы мал вагонлагъа, хайыуанланы ургъанча уруб, узакъ тюзлеге алыб барадыла.

Юч кюнню ичинде 69267 адам (15980 юйдеги), аланы ичинде 12500 эркиши (къарт адамла бла къазауатдан джаралы болуб къайтханла), 19444 тиширыу, 36670 сабий урулуб , Къазахстанга ,Киргизиягъа, Узбекистаннга кёчюрюледиле. «Умут уллу , насыб дыккы, халкъыма «бандит» , «кадет» атадыла атына». Сууукъдан,ачлыкъдан къарачай миллетни ючден экиси къырылгъанды 14-джыллыкъ геноцидде, аны ичинде 22 минг сабий.

Къарачай кёчгенден сора джерлери ючге юлешингенди- Грузиягъа, Ставрополь крайгъа, къалгъаныда Краснодар крайгъа. Аны бла къалмай эллени, шахарланы,сууланы атларын тюрлендиргендиле, къарачайлыланы ёмюрле бла джыйылгъан тарих байлыгъын къурутургъа кюрешгендиле.

3.(Назмула айтадыла 6 классны сохталары)

Ол джыллада миллетге этилген артыкълыкъны бюгюннгю саула да, ёсюб келген тёлюле да унутурукъ тюлдюле.Кёчкюнчюлюкге аталыб талай кюу джазылгъанды, бу айтыллыкъ кюу да аланы бириди.

4.(«Кёчкюнчюлюк» деген кюу джырлайдыла 6 классны сохталары)

Кюуле, кюуле, кюуле… Ала туугъан кёзюуде кёзлени джыламукъ ,эринлени тылпыу, джюреклени уа тансыкълыкъ сезим кюйдюре эди. Кавказ хар бирине да джан дарманча кёре эдим. Анга таралыу сау узун 14 джылны созулду.

5.(«Тау миллетим» джырлайды Аджиланы И.)

1957 джыл. Бир къыйын кечеден сора джарыкъ танг атханча, тутулгъан ай джелмаууздан къутулгъанча, кюн къара булутдан чыкъгъанча, Орта Азиядан Минги Таугъа джанкъылыч тартылгъанча. Кюйген джерге гяхиник ургъанча, 1957 джыл. Халкъны кёлю кёлтюрюледи, бушуу, мыдахлыгъы чачылыб къалмаса да. Тау миллетлеге туугъан джерлерине къайтыргъа 3 майда 1957-чи джыл эркинлик бериледи кърал башчыладан,миллетни ол затда терслиги болмагъанын ангылаб.

(Къарачайны Хущёвгъа келечилерини юсюнден)

Суратда 1-чи эмда 2-чи делегацияла, къарачайлыла миллетни ызына къайтарыууну юсю бла джюрюгенле.

6. Тепсеу «Абезек»

7.Сёз бериу къонакълагъа.

- Къарачай халкъ сынагъан къыйынлыкъны биз, джаш тёлю, къартладан эшитген бла, китабда, газетге окъугъан бла билебиз. «Сабий кёргенин унутмайд»,- дейдиле. Эсигизде тургъандан, миллет ызына къайтыу деген джангылыкъгъа къалай тюбеди, ненча заманны ичинде джыйылыб келалдыгъыз Ата джуртха? Джолда къалай келдигиз? Мында сизге къалай тюбедиле? Джангы джашау къалай башланды? Ма бу соруулагъа джууаб бере, кёлюгюзге келгенни айтсагъыз, сюйюб тынгыларыкъ эдик

Элчиле: Шидакъланы Къурманалий, Батчаланы Джашау, Акъбайланы Татлыхан,Биджиланы Байдымат, Шидакъланы Надежда – кёчкюнчюлюк джылладан, сабий, джашлыкъ заманларында тюбеген джарсыуларыны юсюнден айтадыла.

8. Назмула (Асият бла Марат).

9. Джыр «Къарачайданма»(9 кл. джырлайды)

Къарачай халкъ кеси тарихинде аллай зорлукъ сынагъан кёзюуюнде , аллай къыйын заманлада да Ата джуртха кертилей къалыб, аны эркинлигин джакълай, къолундан келгенни этгенди, Уллу Хорламны джууукълашдырыргъа энчи юлюш къошханды. Анга шагъатлыкъ этген - 11 къарачай джаш Совет Союзну эм Эресейни Джигити деген атлагъа ие болгъандыла.

10. Джигитлени юсюнден Шидакъланы А. айтады.

Хар миллетде халкъына джарагъан адамланы атлары игилик бла айтылыб, унутулмай келедиле.

Кимледиле ала?

Ала, къазаутда джигитлик этиб кеслерини халкъларын сакълагъанла, джазыучула, поэтле, философла дагъыда башхала.

Карачай миллетни да барды аллайлары.

Бюгюннге дери да аланы атлары унутулмай миллетибизни ичинде сакъланадыла.

Уллу Ата джурт къазауатны кезюуюнде, бизни карачай халкъны ичинде да кёб джигитле, тулпарла чыкъгъандыла.

Карачай халкъ, уллу халкъ болмаса да, фонтха 15600 джашын, къызын ашыргъанды.

Тогъуз мингден артыгъы Ата Джуртларын джауладан сакълай джан бергендиле. Къарачайны тулпар джашлары, батыр къызлары фашистле бла урушлада кёб джигитлик этгендиле.

Багъатырланы Умарны джашы Харуннга урушну кёзюунде огъунакъ «Совет Союзну джигити» деген атны бергендиле. Багъатырланы Харун танк бригаданы командири болуб кёб джигитлик кергюзгенди.

Къасайланы Муссаны джашы Османнга да бергендиле ол сыйлы атны. Осман Беларусияда партизан полкну командири болгъанды. Джаугъа кёб заран салгъанды, кёб джигитлик кёргюзгенди.

1944 джыл ол атха тыйншлы болгъанлыкъгъа къарачайлы болгъаны ючюн берилмей туруб 1965 джыл берилгенди.

1995 джылда дагъыда тогъуз къарачайлыгъа « Россия Федерацияны Джигити», - деген сыйлы ат берилгенди. Кимледиле ала?

Ёзденланы Дюгербий, Боташланы Хамзат, Биджиланы Солтан-Хамит, Гербекланы Мухаммат, Голаланы Джанибек, Ижаланы Абдул, Къаракетланы Юнюс, Чочуланы Харун, Хайыркъызланы Кичибатыр.

Бу сыйлы атны джюрютген къарачай джашланы ичинден бусагъатха дери Ёзденланы Дюгербий джашагъанды.

Ол 2005 джыл ауушханды .

Уллу Ата Джурт къазауатда отузгъа джууукъ къарачай тиширыуларыбызда кёб джигитликле этгендиле.

Глоуланы Мелек авиацияда къуллукъ этгенди. Капитан Темирболатланы Полина танкист болгъанды. Эрикгенланы Залихат партизан белекде

болгъанды. Эбзеланы Халимат атла тахсачы заводну командири, гвардияны старшинасы болгъанды.

Былача ётгюр къызларыбыз къыйын урушлада айланыб, Ата джуртларын джауладан сакълай джан бергендиле.

Бюгюнлюкде джашауну асыры тюрленнгенинден бу адамланы этген джигитликлерин джукъгъа санамагъан адамла бардыла ичибизде. Алай этерге чыртда эркинлигибиз джокъду. Миллети, Ата Джурту ючюн джанларын аямагъан адамланы атлары ёмюрледе да эсде турургъа керекдиле. « Налат санга, ачы уруш, минг налат!

Аталаны балаладан айыргъан,

Джокъду сеннге бир инсандан кечмеклик,

Джюрекледе ауур джара къалдыргъан»

11. «Ийнанма сен» деген джырны 8-чи класс джырлайды.

Ёхтем, таулача деменгили,джашауну кесича, терен магъаналы адетлерин, таза тилин, культурасын, бир-бирине сый бере билиуню, адамлыкъны тюз шартларын юсюнден атмай, тас этмей, миллетлик сыйын мийик дараджада тутуб, сакълаб, биргесине алыб къайтыб келиб, кёб джылланы Ата джуртунда джашайды къарачай халкъым. Не джаны бла да айныйды, джашнайды. Белгили, миллетини атын айтдыргъан, сыйын кёлтюрген, сау дуниягъа белгили этген, фахмулу джазыучуларыбыз, поэтлерибиз, джырчыларыбыз, артистлерибиз, илму , дин къуллукъчуларыбыз, спортсменлерибиз, дохтурларыбыз, устазларыбызбек кёбдюле.Республикабыз джашнайды, мамырлыкъда джашайды.Кесибизни къарачай тилде телевидение бериулерибизни, «Къарачай» газетибизни акъылман джашларыбыз эм къызларыбыз бардыргъанлай турадыла.(Презентация «Къарачайны белгили адамлары»)

12. Сценкала 5-чи классны сохталары кёргюзедиле.

13. «Миллетим» деген назмуланы окъуйдула Аджиланы А. бла Лайпанланы З.

Аллах бу кюнню байрам болгъаны бла къалмай, нек байрам болгъанын унуттурмасын бизге... биз бу байрамгъа себеб болгъан бушууну, аталарыбыз-аналарыбыз сынагъан затланы бизге сынатмасын... Аллах кечгюнчюлюгде ачлыкъ, къыйынлыкъ керюб джан бергенлени гюнахларын къурутуб джандетли этсин... Миллетибизге тауларыбызны, къобаныбызны кюсетмесин; миллетибиз джашнарча, джашларыбыз бла къызларыбыз халкъыбызны атын иги бла айтдырыб, барыбызны да къууандырырча. миллетибизни ёмюрю къууанчлы барырча этсин Уллу Аллах! Барыбызны да игиликден,ашхылыкъдан айырмасын!

14.Джыр «Джашасын Къарачайым»