«Сыбзэ-сибаиныгъ.»
Зезыщэрэр. Шъуимафэш1ух,ныбджэгъу лъап1эхэр! Гъэтхапэм и 14-р адыгабзэм ык1и тхыбзэм я мафэу адыгэ Республикэм 2000-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу щыхагъэунэфык1ы. Апэрэ тхылъэу «Букварь черкесского языка» зыфи1оу Бэрсэй Умарэ 1853 илъэсым Тифлис къыщыдигъэк1ыгъэм ыц1эк1э адыгабзэм ык1и тхыбзэм я мафэм хэхыгъэу хъугъэ. Бэрсэй Умарэ адыгэ просветитель ц1эры1оу щыт нахь мыш1эми, итворчествэ игъэк1отыгъэу, ежь зэрэфэшъуашэм тетэу непэ къызнэсыгъэм тыщыгъуазэп . Бэрсэй Умарэ к1элэц1ык1оу атыгъуи Тыркуем ащагъ. Зэращэгъэ тыркум еджак1э ригъэш1агъ. Умарэ илъэсибгъу фэдиз ыныбжьыгъ;зэрэ1ушы дэдэр къыхэщыти,тыркум гъэр гъэсагъэр нахь къызфигъэфедэнэу арапыбзи,французыбзи,тыркубзи к1элэегъаджэхэр фиубыти ригъэш1агъ. Илъэс 18-м итэу Францием,иш1эныгъэмэ ахигъэхъонэу, тырку пашам ыгъак1уи, илъэсищ фэдизэ къэтыгъ. Сэнэхьатэу зыфеджагъэри,зыщеджагъэри тш1эрэп. Ау Францием зыщеджахэк1э,гъэбылъыгъэк1э ихэку къегъэзэжьы. Урысыбзэр дэгъоу зэрегъаш1э,урысыдзэм хахьэ,поручик мэхъу.1849-рэ илъэсым Кавказ ивоеннэ администрацие Ставропольскэ гимназием Умар егъак1о к1элэегъэджэ шъхьа1эу. Адыгабзэри дэгъу дэдэу зэриш1эрэр, нэмык1 бзипл1ык1э дэгъоу зэреджэу,зэрэгущы1эрэр къызфигъэфеди,иш1эныгъэ куухэр зэфихьысыжьи,гимназием къызэк1ом адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъэу къыхьыгъагъ. Ащ 1оф зэрэдиш1эжьын фаер ежьырык1э нэфагъэ. Ученэмэ афатхэщтыгъэ,яупч1ыжьыщтыгъэ. 1853-рэ илъэсым адыгэ букварыр зэхигъэуцонэу Умарэ Тифлис агъэк1уагъ. Умар ибукварь наукэм и Академие Петербург дэтым ыгъэхьи щытегущы1агъэх ык1и осэшхо къыфаш1и джэуап къыратыжьыгъ. Адыгэ лъэпкъым иапэрэ букварь гъэтхапэм и 14-м 1853-рэ илъэсым Тифлис къыщыдэк1ыгъ.
Зезыщэрэр. Сыдрэ лъэпкъи ежь иунаеу, ежь игунэсэу, ежь игуш1уагъэу, и1 бзэ. Дунае нэфым укъызэрэтехъоу апэрэ жьы къэщэгъум, апэрэ быдзыщэ гъуатк1ом къыхэк1уашъэ а бзэр. Ным фэд лъэпкъыбзэр; Арыба ныдэлъфыбзэк1э зык1еджэхэрэр.
Зезыщэрэр. Бзэр ары лъэпкъым ылъапсэр,инасыпыр,игупшысэр,ибыракъыр. Бзэр лъэпкъым къыдэхъу,бзэр щымы1эжьмэ лъэпкъыр мэк1одыжьы.
Зезыщэрэр. Фэсэгъадэ сэ сиадыгабзэ псынэк1эчъ къаргъом, бзыу тэмит1у шъхьафитэу огум ифэрзагъэм.Къушъхьэ шыгу тхъуагъэхэм ясыджмэ анэсы сыбзэ иджэрпэджэжь.Чъыг пк1эшъэ 1ушъэмэ макъэу къыздэгущы1э синыдэлъфыбзэ, тыгъэм идышъэ нэбзыеу зэпэш1этыжьы сыбзэ.
Зезыщэрэр. Адыгэ поэтхэм адыгабзэм фэгъэхьыгъэу къа1уагъэм мэхьанэшхо я1. Мэщбэш1э Исхьакъ ежь иадыгабзэ ш1улъэгъоу фыри1эр, зык1ыфыри1эр,адыгабзэр пыут зыш1ыхэу,адыгац1э я1эу,ау ыбзэ рыгущы1энхэу фэмыехэм,иусэ сатырхэмк1э аре1о.
Ныдэлъфыбз МэщбэшIэ И.
Гъэмэфэ огум псы щэндж гуIалэу
Нэпкъым дэгъукIырэм фэдэу игъашIэ,
Зэуи рамыдзэу, шIошIырэр раIуалIэу
Синыдэлъфыбзэ игугъу къысфашIы.
«Моу типсырыкIы плъапэ зэрибдзэу
Уиадыгабзэ хэт ищыкIагъ?...»
АIозэ тхьапшрэ зэрамыпэсэу
Ащ пае тхьапшрэ тхьапшрэ фаIуагъ?
Мы дунай нэфым апэрэ псалъэр
Щыщ сфэзышIыгъэр сыныдэлъфыбз,
Гур зыгъэгушхоу сигугъэ хаплъэ
Илъэгэ Iуатэу бгъэгум дизыбз.
Ным ибыдзыщэу сIупэ Iуфагъэр
Дыджыпсыджые таущтэу сфэIон,
ЦIыфыгъэ дахэу ащ къысхилъхьагъэр
Жьы щэгъу сеIэфэ гум щыбэгъон.
ЧIылъэм сехыжьэу сыкъытехьажьмэ
Сыхарэгъади сымыдэхъун.
Хъухэщтэп ясIоу сыбзэ ясхъожьмэ,
А сыхьат дэдэм сылIэжьми хъун!
Жьыбгъэу къилъыгъэм фэдэу мэкъэхъоу,
Уц тхьэпэ цIыкIум фэдэу Iушъабэу,
ПсынэкIэчъ къабзэм фэдэу Iушъабэу,
ПсынэкIэчъ къабзэм фэдэу сшIофабэу
Сыныдэлъфыбзэ сфэдэйми дэгъуми
Дунаир рысшIэу чIылъэм сытет
Сыдырэ уахъти – гъэбэжъуи огъуи -
СэркIэ ощхбыбым ренэу ар фэд.
Хьатх Мыхьамэты иорэд мафэ
Сщимыгъэгъупшэу лIэшIэгъум хещы,
Нарт Шэбатныкъо ишъыпкъэ зафэ
Бзэджагъэу щыIэр гъашIэм сфыхечы.
Сятэ ичIыгоу ным къыситыгъэм
Ижъогъэ нэзы сыготэу сэкIо,
Дэхагъэр зэкIэ Фэзгъадэу тыгъэм
АщкIэ дунаим орэд фэсэIо.
Зезыщэрэр. Лирическэ усэкIо инэу, тыди щызэлъашIэу Бэрэтэрэ Хьамидэ ежь къыгъэшIагъэм зыфэлэжьагъэр илъэпкъ, ихэку, ихэгъэгу. Адыгэ лъэпкъым къыкIугъэ гъогу къиныр, непэрэ шъхьафитныгъэ щыIакIэм тыкъыфэкIоным пае, зыхэтыгъэ бэнэ лъэшхэр иусэхэмкIэ, ипоэмэхэмкIэ поэтым зэхытегъашIэ.
Зезыщэрэр. МэгуIэ поэтыр, илъэпкъ зэхашIэ зэкIэми зэхытигъашIэ шIоигъу. Зилъэпкъыбзэ зыгъэпыутэу, сыадыг зыIоу, ау ныдэлъфыбзэм зыщызыдзыеу псэухэрэм дэо пхъашэ афешIы, лъэпкъымкIэ хьакъэу ашIырэр зэрэмытэрэзыр агуригъаIо шIоигъу; ригъэгупшысэнхэ, а гъогу пхэнджэу зытетхэм къытырищыхэ шIоигъоу иусэхэмкIэ яджэ.
СИНЫДЭЛЪФЫБЗ Бэрэтэрэ Хь.
Джыри згъэшIэнэу сэшIы сэ гъишъэ,
Ау сымышIэжьмэ синыдэлъфыбзэ
Нарт Сасырыкъо сшIэна ихъишъэ?
Айдамыркъаны сшIэна игъыбзэ?
СIорэмылъыжьи адыгэ псалъэр,
Сянэ сыдэущтэу ыцIэ есIона?
Сыбзэ сIумылъмэ шIулъэгъу пщыналъэр
Слъэпкъы сыдэущтэу фэзгъэлэжьэна?
СэшIэ сэ Iаджи адыгэ хабзэр
ШъорышI тамыгъэ зыфишIыжьыгъэу,
Ау Пшызэ икIмэ иадыгабзэ
ЗигъэнэшIошIызэ щыгъупшэжьыгъэу
СикIыгъ сэ Пшызи, сикIыгъ хэгъэгум,
Ау сщыгъупшагъэп лъэпкъым ылъапсэ,
Гупшысэ къабзэу дизыр сыбгъэгум
КъырысIотагъ сэ сиадыгабзэ.
Адыгэ усэу сыкъызэджагъэр
СырихьылIагъ сэ зыгу лъыIэсыгъи,
Адыгэ тхылъэу афыздэсщагъэр
Анахь тынышIухэм апэзышIыгъи…
Зыбзэ дэдзыхы зышIырэ цIыфыр,
О къыпфэсэшIы зы дэо закъо
Пфэпщыныжьына нымкIэ уичIыфэ
Пфэщэчыжьына лъэпкъымкIэ хьакъыр?
Зезыщэрэр. Лъэхъан блэкIыгъэхэм ашъхьэ фимытхэу зихэку, зичIыгу зыбгынэн фаеу хъугъэхэм къинэу алъэгъурэр «тыадыг» аIон фимытхэу ныдэлъфыбзэм реджэнхэ, рыгущыIэнхэ фимытхэу зэрэщытыр къатхьаусыхы. Поэтым иусэу «Зы лъэпкъы чъыг» зыфиIорэм къыщеIо:
НэмыкI хэгъэгухэм тащыхэхэс,
Тэ зэтэIожьы шъхьаем «черкес»,
ХыкIыб хэгъэгухэм тэ тащытырку?
Адрэ хэгъэгухэм тащыараб.
ТцIэ тыфитыжьэп - ар зы хьазаб,
Бзэр тшIокIодыжьы – ар зы гукIод
Бзэ зымышIэжьырэр тэмэнчъэ бзыу,
Лъэпкъы пыдзыгъэм сыдыр ишыу.
Адыгэ шыур хъишъэм шылъаг,
Адыгэ пшъэашъэр хъишъэм щыдах.
Адыгэ шъуашэм зэу тырэпаг,
Адыгэ хабзэм хьакъ имыIах!
Тиадыгабзэ дгъашIоу тшIодах,
ТкIэт адыгэлъым зэу тырыпаг
Тылъэпкъы цIыкIуми, тигугъэ лъэш.
Адыгэ лъэпкъыр зэу – тыадыг.
Тэ тызэпхыгъэр зы лъэпкъы чъыг.
Тыкъызщыхъугъэр зы лъэпкъы чIыгу,
ТызыщапIугъэр зы къушъхьэ шыгу,
Тыщыпсэунэу тэ зы дунай,
Зы лъэпкъы чIыгу непэ тыфай.
Зезыщэрэр. Адыгэ усэкIошхоу, докторэу, шIэныгъэлэжь инэу, академикэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр иусэу «Тиадыгабзэ Шам щыкIосагъэп» зыфиIорэм мары къыIуатэрэр:
Адыгэхэу IэкIыб къэралхэм ащыIэхэм, тэри непэ джы тиIэ хъугъэ фитныгъэхэр тиIагъэхэп тызэхэхьан-тызэхэкIынымкIэ. Республикэ тызэрэхъугъэмкIэ а фитныгъэхэр дгъотыгъэ, ар лъэшэу дэгъу.
Адыгэ туристхэу Сирием икъалэу Шам дэхьагъэхэр зы чIыпIэ горэм кIонхэу кIэупчIэн фаеу хъугъэх. Ау Шам дэсхэр бзэу зэрэгущыIэхэрэр арапыбз е инджылызыбз. Туристхэм ащыщэу адыгэ кIалэу Мыхьамэт бзэ зэфэшъхьафхэу – нэмыцыбз, инджылызыбз ешIэхэшъ, егъэфедэ шъхьае, цIыфэу къэзыуцухьагъэмэ ащыщ зыми зи къыгурыIорэп. ЕтIанэ сылъыкIуати, есIуагъ, еIо поэтым – убзэ, убзэ зэ гъэфедэлъ(адыгабзэр ары зыфи1уагъэр) адыгабзэкIэ сыкъызщыгущыIэгъэ дэдэм кIалэ горэ къысэчъалIэ, ишъыпкъэу къытеIо:
«НекIох, - еIо – сятэ дэжь!
Сянэ дэжь»… Сэ ситэтэжъы
Мы дунаишхор джы фэхъужьынэп!
Тиадыгабзэ тыкъыдещыжьы!
Тиадыгабзэ тлъэпкъымэ тафещэ!
Къытэмызэщэу тиунэкъощхэр
Тиадыгабзэ къытфегъотыжьы!
Тиадыгабзэ Шам щыкIосагъэп!
Тиадыгабзэ Шам щыгъощагъэп!
Зезыщэрэр. ЗэлъашIэрэ адыгэ усакIоу Нэхэе Руслъан усэхэри, поэмэхэри, орэдхэри бэу ытхыгъэх. Поэтым иусэхэм, ипоэмэхэм къыраIотыкIы адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэр, итарихъ, илIыгъэ, ицIыфыгъэ, ишэн – хабзэ дахэхэр,идунэететыкI.
Нэхаем иусэхэр гурыIогъошIух, адыгэбзэ бзэ къабзэкIэ тхыгъэх. Иусэхэм уяджэ зыхъукIэ, лъэшэу зэхэошIэ, иадыгэ лъэпкъ ишъыпкъэу,ыгу етыгъэу поэтыр зэрэфэлэжьагъэр. Лъагэу уиIэтэу, лъэпкъ пстэуми уакъыхиIэтыкIэу къыпщэхъу.
АДЫГАБЗЭР СЯН Нэхэе Р.
Убзэ зыпшIокIодырэм,
Уянэ пшIокIодыгъ.
Ар къызгурымыIорэм,
Ыпсэ аритыгъ.
Сыбзэ сэ сихьылъэ,
Сыбзэ сэ сигугъ,
Игъэрети схэлъ.
Слъэхэри к1эзгъэк1ырэр
Сэ сиадыгабз.
Псыхъоу мычъэкъожьырэр
Сиадагэ хабз.
Сыбзэ сэ сигъашIэ,
Сыбзэ сэ сигушIо,
Сыгу къытырегъао,
Шыблэуи ар мао.
Орэд къырыпIощтмэ,
Гъэтхэ ощхы бзыбз,
Псапэ горэ пшIэщтмэ,
Бгъэгуми дизыбз,
Сыбзэ сэ сэгъашIо,
Шъаом есэгъашIэ.
Сыбзэ сэ машIо,
ШIулъэгъур къыдэшъо.
Шъоум фэд сыбзэ,
Сян адыгабзэр,
Сят адыгабзэр,
Сыда пIомэ тпсэ.
СЫАДЫГ ЗЫIОРЭР АДЫГА ЗЭКIЭ? Нэхэе Р.
Сыадыг зыIорэр зэкIэ адыга?
Адыгэм адыгабзэ ешIэ,
Адыгэм иорэди кIещы
Ишъуаши дахэу къахэщы.
Сыадыг зыIорэр зэкIэ адыга?
Адыгэм иорэди заIо,
ЗиIорэм егъэцэкIэжьы,
Ныбджэгъур къегъэпсэужьы.
Жьыбгъэм ыхьына адыгэр?
Хым ытхьалэна адыгэр?
Адыгэ лъэпкъыр сипшыс
Сиорэд лъапсэу гупшыс.
Сыадыг зыIорэр зэкIэ адыга?
Адыгэм икъашъо зэфакIо,
Ишэн-хабзи егъашIо,
Онэгум исми машIо.
Зезыщэрэр. Тиадыгабзэ лъэпкъым ылъапс,икъежьап1,лъэпкъым ыпс,тятэ-тянэмэ къыт1уалъхьагъ.Ар хэтрэ адыгэ лъэпкъи щыгъупшэ хъущтэп.
Зезыщэрэр. Кубэ Щэбанэ игущы1ахэмк1э тизэхахьэ къэсыухы сш1оигъу. Ныр зыпш1ок1одык1э- Пш1ок1оды зэк1эмэ анахьыш1у узылъэгъурэр, Лъфыгъэр пш1ок1одымэ, Пш1ок1оды анахьыш1у плъэгъурэр, Убзэ,уич1ыгу зыпш1ок1одык1э, Пш1ок1оды зэк1э.
Утренник
«Сыбзэ-сибаиныгъ.»
541
80 832 
