Иитэр үлэ көдьүүстээх көрүҥэ

Иитэр үлэ көдьүүстээх көрүҥэ.

Билиҥҥи кэмҥэ уопсастыбаҕа буолар уларыйыылар бастатан туран оскуола үлэтигэр чуолаан иитии үлэтигэр улахан ыарахаттары үөскэтэллэр.Олохпут түргэнник уларыйыыта, миэстэтигэр үлэ суох буолуута, олох куһаҕан дьаллыктарыгар ылларыы элбээн иһэр. Билигин дойдуга маннык уустук кэмҥэ гражданскай, демократическай уопсастыбаны тутар чуолкай сыал – сорук турар.

Онуоха билиҥҥи кэм оҕото хайдах бэлэмнээх буолуохтааҕый ?

• Саҥа олоххо түргэнник сөп түбэһии

• Олоҕун былаанын бэйэ оҥостуута уонна толорорго дьулуһуу

• Ханнык да түгэннэ бэйэ кыаҕар эрэллээх буолуу.

Улахан уларыйыыны оҕо өйүгэр- санаатыгар оҥоруох тустах, ол эбэтэр мин тус олоҕум тупсарын туһугар тугу уларытыахпын сөбүй ( бэйэбэр, дьиэ-кэргэммэр, кылааспар, оскуолабар,түөлбэбэр, улууспар, республикабар, дойдубар) – диэн ыйытыыга хоруй көрдүөхтээх.

Сөптөөх эппиэт булар инниттэн манныгы умнуо суохтаах.

• Киһи диэн өйдөбүл үрдүкү эбэтэр сүрүн сыаннас буолар. Атыннык эттэххэ хас биирдии киһи бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостор.

• Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕор эппиэтинэстээх.

• Ол инниттэн билиҥҥи оҕо олохпор ситиһиилээх киһи буолуохтаахпын диэн өйдөбүлү тутуһуохтаах.

Ситиһиилээх киһи буолуу диэн тугуй

- мындыр, булугас өйдөөх

- айымнньылаах буолуу

- бэйэтин кыаҕын сөпкө сыаналыыр

- туруоруммут сыалын-соругун ситиһэр

- бэйэтигэр эрэллээх

Киһилии киһи буолар инниттэн маннык хаачыстыбалары бэйэтигэр иитиэхтээх

• Бэйэтэ тус санаалаах көҥүл киһи

• Бэрээдэктээх

• Бэйэтин ханнык баҕарар усулуобуйаҕа кыана туттар

• Көмүскэнэр

• Кыаҕын сөпкө туһанар

Хайа баҕарар уопсастыба хас биирдии киһи олҕуттан тутулуктаах.Онон уйгулаах. сайдыылаах,көҥүл олоҕу түстээһин- киһи ытык иэһэ уонна төлкөтө буолар. Маны оҕо аймахха, эдэр ыччакка өйдөтүү – биһиги сорукпут.

Бу соругу хайдах толоробут ?

Өскөтун урукку кэмҥэ өттүгэр иитэр үлэ сүнньүнэн мероприятие ыытыынан сыаналанар ( ким төһө элбэх мероприятены ыыппытынан ) уонна онно олоҕуран барар буоллаҕына, билигин хас биирдии оҕону кытта үлэлээһин баар буолуохтаах. Ону ситиһэр туһугар оҕону, кини кыаҕын, олорор усулуобуйатын талаанын үчүгэйдик үөрэтиэххэ уонна билиэххэ наада.

• Хас биирдии оҕо баҕа санаалаах буоларыгар уонна ол баҕа санаата туоларын ситиһэригэр көмөлөөх буолуу ирдэнэр

• Ситиһиилээх киһи бэйэтин төһө бэркэ салайанарыттан, бэйэтин иитинэриттэн тутулуктааҕын өйдөтүөххэ наада.

• Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн тэҥнээх киһилии сыһыаннаһыахха, оччоҕо эппиэтинэстээх буола улаатар.

• Билиҥҥи оҕолор соҕотохсуйууларын, сатаан дьону кытта алтыспаттарын учуоттаан үлэлиэххэ, оҕо айылҕаны кытта алтыһарын күүһүрдүөххэ. Ол курдук сайын дьиэ кэргэнинэн үлэлээһин, чугас дьонун кытта сир астаһа, бултаһа тэҥҥэ сылдьара иитэр суолталааҕын өйдөөн, ону туһаныах тустаахпыт.

• Оҕону кыра эрдэҕиттэн санаатын аһаҕастык этэ үөрэнэригэр дискуссия , диспут, бэсиэдэ ньымаларын иитэр үлэҕэ үчүгэйдик туһаныахха наада. Ол курдук “Билиҥҥи кэмҥэ сиэрдээх майгылаах диэн тугуй”?, “Билиҥҥи олох сыаннастарынан туох буолуон сөбүй”?, “Доҕор диэн ким буолуон сөбүй”?.

• Оҕолору олох түгэннэригэр олоҕуран сыһыаран иитиэххэ наада.

• Билиҥҥи кэмҥэ иитии үлэтигэр ырал суоҕа улахан ыарахаттары үөскэтэр. Онон Ыралы билэр дьонун , төрүччүтүн үөрэтэн, билэн онно олоҕуран ырал оҥосторо наада.

• Оҕо кыһалҕаны өйдүүрүн уонна ону туората сатыырын ситиһиэххэ наада.Өбүгэлэрбит этэллэринэн “Кыһалҕаны билбит киһи үчүгэй киьи буолар”.

Бу соруктары олоххо киллэрии иитээччи тус бэйэтин хаачыстыбатыттан тутулуктаах. Ол курдук иитээччи сиэр-майгы өттүнэн ыраас, дириҥ билиилээх, бэйэтин үлэтигэр бэриниилээх буолуохтаах. Иитээччи үлэтин анализтыырыгар, былаанныырыгар, рефлексия ньыматын баһылыахтаах.

Түмүктээн эттэххэ, олох төһөнөн ыараан иһэр да соччонон иитии улэтэ күүһүрүөхтээх. Онон иитээччи бэйэтин үлэтигэр төһө элбэх күүһү түмэриттэн , кини үлэтэ ситиһиилээх буолар.