KARININ SÜRETİ GAGAUZ LİTERATURASINDA HEM FOLKLORUNDA (okul üüretmektä metodika teklifleri)

MOLDOVA RESPUBLİKASININ ÜÜRETİM HEM AARAŞTIRMA BAKANNII

KOMRAT DEVLET UNIVERSİTETİ

MİLLET KULTURA FAKULTETİ

GAGAUZ FİLOLOGİYA HEM İSTORİYA KAFEDRASI

Korumaya ön verildi

Protokol № __ «____» _______ 2022 yıl

Kafedra başı ___________

doktor, lektor Mutaf G.N.

KARININ SÜRETİ GAGAUZ LİTERATURASINDA HEM FOLKLORUNDA (okul üüretmektä metodika teklifleri)

Magisterlik işi

II-nci ţikl – magistratura

Reg. № ________

Data “_____” ___________ 2022 yıl

Hazırladı:

MPG-20 grupasının studenti

Gümüşlü Anna K.

Bilim öndercisi:

Filologiya bilgilerindä doktor

Sırf Vitaliy İvanoviç

KOMRAT – 2022

İçindekilär

Anotaţiya (romın dilindä)..............................................................................4

Giriş…………………………………………………………………………..5

Problemanın istoriografiyası..........................................................................8

I-inci BÖLÜM Başlankı 1-4-ncü klaslara deyni üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz……………………………………………………..10 1.1.Üürenmäk kiyadında «Bukvalık» 1-nci klasa deyni yaratmalar……10 1.2.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 2-nci klasa deyni «Serbest okumak» bölümündän yaratmalar……………………………...10 1.3.Üürenmäk kiyadında «Ana dili hem literatura okumakları» 3-ncü klasa deyni yaratmalar…………………………………………………………….11

1.4.Üürenmäk kiyadında «Ana dili hem literatura okumakları» 4-ncü klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündän yaratmalar...........................12 1.5. 1-4-ncü klaslara deyni verili yaratmalarda karı personajına analiz yapmakta tehnikalar………………………………………………………….13

2-nci BÖLÜM Gimnaziya (5 - 9-ncu klaslar için) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz……………………………………………………….15

2.1.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» okumakları 5-nci klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündä yaratmalar………….15 2.2. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura okumakları» 6-ncı klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündän yaratmalar………..16 2.3. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 7-nci klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar…………………………………….17 2.4. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 8-nci klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar………….........................................19 2.5.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 9-ncu klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar…………………………………….20 2.6. 5-inci - 9-uncu klaslara deyni verili literatura yaratmaların kolaylıkları, davaları……………………………………………………………………….22

3-ncü BÖLÜM Liţey (10-uncu -12-inci klaslara deyni) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz…………………………………….24

3.1. 10-uncu klasa deyni okumak için yaratmalar……………………….24 3.2. 11-inci klasa deyni okumak için yaratmalar………………………...26 3.3.12-inci klasa deyni okumak için yaratmalar…………………………30 3.4. Nonliterar tekstlerindä gagauz karı personajına analiz…………..32

Sonuç………………………………………………………………………72

Çıkışlar hem tekliflär………………………………………………………72

Bibliografiya……...........................................................................................73

Eklenti (urokların didaktika proektleri)………………………………….75

Anotaţiya Rezumatul tezei pentru solicitantul unei diplome de master. "Imaginea unei femei în literatura și folclorul găgăuz (recomandări metodologice în școlarizare)", făcută la Catedra de Filologie și Istorie a Găgăuziei.

Volumul tezei de master este de 75 de pagini, pe care sunt așezate 5 figuri, 16 tabele și 46 de fotografii. La scrierea unei teze de master, au fost folosite 22 de surse.

Cuvinte cheie: imagine literară, imagine a femeii găgăuze, caracter, tip, erou, caracteristică, portret, caracter, acțiuni, analiza unei opere de artă și altele.

Teza de master cuprinde o introducere, istoriografie, trei secțiuni, o concluzie, concluzii și propuneri, o bibliografie, o anexă (elaborarea metodologică a planurilor de lecție). Introducerea relevă relevanța studiului în direcția aleasă, pune problema, scopul studiului, indică semnificația practică.

În capitolele 1, 2, 3 se prezintă materiale teoretice și practice.

Concluzia este dedicată principalelor concluzii și propuneri pentru includerea condițiilor pedagogice în procesul de învățare.

Trăgând concluzii cu privire la aplicabilitatea practică a cercetării de disertație, se poate propune ca materialul obținut să poată fi folosit ca recomandări metodologice în procesul de învățare în clasele 1-12.

Giriş «Karının süreti gagauz literaturasında hem folklorunda (okul üüretmektä metodika teklifleri)» temasını ayırmaa deyni benim tarafımdan oldu meraklık gagauz literaturasına, folkloruna. En ilktän ayırı yazıcıların yaratmalarına, angılarında yazılıydı karılar için, alındı örnek için yaratmalar (1-inci – 12-inci klaslar için) üürenmäk kiyatlarından. Literaturanın yardımınnan üürenicilär kendi bilgilerini, laf zabeliini genișlederlär. Karı, aylä, adetlär, kultura h.b. işlär için taa derindän annêêrlar. Literatura bizä deyni veriler diil sade okumak için, ama onun baş rolü haber vermää te onu, neyi yok nicä internetta bulmaa. Magisterlik işin halizdän neeti olêr göstermää karıların haklarında savaşlarını hem kadın üstünnüklerini o vakıtlarda, açan gagauzlar geçtilär yașamaa Bucak kırına hem da büünkü günä kadar. Karı soruşun probleması șindiki vakıtta da aktual. Magisterlik işi üç temel payına bölünecek: 1) Başlankı (1-inci – 4-üncü klaslara deyni) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz. 2) Gimnaziya (5-inci – 9-uncu klaslar için) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz. 3) Lițey (10-uncu – 12-inci klaslara deyni) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz. Bütündän karı literatura süretlerinä harakteristika verilecek, uydurarak ozamankı karıların yaşamasınnan. Literatura terminneri: literatura süreti, personaj, tip, kahraman, harakteristika, patret, tabeet, yaptıklar, sözleşmäk h.b. 5-12 klaslarda açıklanaceklar, örneklerdä verileceklär, ani üürenicilär bu terminneri kendinä deyni açıkça annasınnar ayırı yaratmalarda. Karı soruşu türlü yazıcıların hem da gagauz toplumun bakışlarında belli olacek. Baş neeti magisterlik işimdä – N. Tanasoglunun, D. Tanasoglunun, D. Kara Çobanın, N. Baboglunun, S. Kuroglunun, G. Gaydarcının, M. Kösenin, T. Zanetin, P. Çebotarin hem başka yazıcıların ayırı yaratmalarda karı harakterlerin analizi. Hem dä göstermää nasıl var nicä gimnaziya hem lițey klaslarında uroklarda kullanmaa verili örnekleri. Karı soruşu başka-bașka gagauz yazıcıların bakıșından hem ozamankı cümnenin bakışı veriler var nicä demää, ani taa çok kerä birtürlü, onnarın fikirleri uyȇrlar. Ilktän üürenmäk kiyatlarında gider folklor, onuştan herbir klasta örneklär verilecek masaldan, dastandan, cümbüştän. Folklorda verili bilgilär göstererlär bizä, ani gagauz karısın hakı yoktu, o bulunardı haksız durumda. Kadın lääzımdı olsun utancak, sesleyän, kocasının izinnerini yapsın. Haliz açan kız evlenärdi, da soțial durumunu diiștirärdi, kayna-kaynata hem adamın despot kuvedi altına düșärdi. Delikannı kızı vardı nasıl zoruna eversinnär. Gagauz kızlarında yoktu üürenmeyä kolaylık. Gagauz karısının pasportu yoktu, onu kocasının dokumentinä yazardılar. Karıda politika hakları hem serbestlik yoktu. O birkerä bilä suda kocasından gitmäzdi aalașmaa, zerä dooruluk hep okadar kalardı adamın tarafında. Ama karının yaptıına cümnedä maana bulardılar. Karılar pek inanlı insannardılar, onuştan dayanardılar kocasının düümeklerinä, sayardılar, ani onnarı bu zeetlemeklerdän kurtaracek ölüm (ya kendisi ölecek, yada kocasından kurtulacek). Aazdan halk yaradıcılıında göstürüler halkın istoriyası hem onun kultura paalılıkları, var orada karının yașamak zenginnikleri, nasıl çalıșmaya kendini götürärdi, aylä için, din, etnika kendindä duymak duyguları da duyulardı. Gagauz literaturasında karının süreti idealda bir gözäl sürettir. Karıylan baalı gözellik, iilik hem saburluk göstermeleri. Literaturada da, nicä dä yașamakta, biz göreriz karı soyundan olan türlü tipleri. Gagauzlara deyni aylä büünkü gündä da onun temeli kalêr. Literaturada açıkça diișilmeklär olêr, angıları vakıt geçmesinnän belli olêr. Zamandaș aylä patriarhat olmasından yavaş-yavaş geçer bir eni basamaa, makar ki adam taa üstün karıdan bulunêr. Artistik literaturasında aynanêrlar aylenin hepsi kişilerin biri-biri arasında kendilerini götürmesi, hem da gelinin kaynaylan annașması. Benim işimdä isteerim savaşmaa açıklamaa ölä lääzımnı hem aktual davaları, nicä „karı hem zaamet,” „karı hem üüretim,” «karı hem aylä», «karı hem din», „karı hem dil orientațiyası”. Karı hem zaamet. Gagauz karıların taa çoktan işlemää neetleri vardı. Geçmiş vakıtlarda kızı küçüklüktän terbi edärdilär beensin işlemää, çalıșmaya hazırlık, hem karı işinä, hem da adam işinä. Adamnar kazanca gidärdilär, onuştan evdeki hem dıșarkı işlär karıların sırtlarına kalardılar. Gagauzların süretindä temel çizgilerindän biri-çalıșkannık, işi yapmaa beenmäk. Gagauz karıları işçi, çalıșkan, kendi aylesi için düșünän insannar. Çalışkannık gagauz karılarına deyni annașılêr nicä bir önemni atribut onnarın tradițional kulturasına. Karı hem üüretim. Zamandaș karılar üürenerlär üüsek okullarda, kendilerinä sevgili zanaatını ayırêrlar, çalıșêrlar uurlarını üüseltmää. Ama evelki karılar lääzımdılar nekadar çok ișlesinnär, zerä var niceydi aaçlıktan ölsünnär.Bir kız (Kara Mariya Petrovna, 1932-ci yıldan duuması, Avdarma küüyü) șkolaya gitmiș sade bir gün, zerä onun ana-bobası ölmüşlar da kardașınnan kalmışlar üüsüz. Düşünmüş çırak işlemää, bu sebepä görä üürenilmedik kalmış, yașamasında becermäzmiș kendi imzasını koymaa. Parmaanı çernila içinä koyarmıș, sora da yazılarmıș böleliklän. Var nicä demää, ani çoyunda kızlarda hem bölä kadermiş. Karı hem aylä. Moldovanın başka etnik grupaların arasından gagauzlara deyni aylä paalılıı taa üüsekta bulunêr, nekadar başka halklarda. Karıya deyni islää aylä maanası taa önemni, nekadar adamnara. Kadınnar adetçä evin koruyucuları sayılêrlar, onuştan șindiki vakıtta var nezaman bütün ayleyi kendi sırtlarında çekerlär. Karı hem din. Gagauzlar ortodoks hristiannarı. Evelki vakıtlarda evli karılar pek çok yardım için danıșardılar Allaha, çünkü sayardılar, ani onnarın zor yaşamasında sadece o yardım edecek dayanmaa. Büünkü gündä yașamak diişildi islää tarafa, ama karılar ortodoks dinindän atılmadılar. Taa çoyu kliseyä giderlär, dua ederlär, oruç tutêrlar, ușaklarını vatiz ederlär. Bir laflan, savaşêrlar günää yapmamaa, hristian kanonnarına görä yaşamaa. Karı hem dil orientațiyası. Gagauz karıları uşaklarını iki dildä üürederlär. İsteerlär bilsinnär ana dilini hem da rus dilini. Geçmiş vakıtlarda gagauz karıları taa çok gagauzça ușaklarınnan lafedärdilär, ama șindiki durum diişildi. Taa çok genç karılar rusça üürederlar, gagauz dili kalêr ikinci erdä. Ama umutlanȇrız, ani gelecektä, bekim, ana dilimiz geçecek kendi birinci erinä herbir gagauz aylesindä.

Problemanın istoriografiyası

Gagauzların aazdan halk yaradıcılıın üürenmesindä yapıldı diil pek az. Besarabiya gagauzların folklorunu ilk kerä rus aaraştırıcısı V.A.Moşkov topladı. Zamandaş aaraştırıcılarlan tiparlandı birkaç kiyat gagauz halk türkülerinnän: L.Pokrovskaya, D.Tanasoglu, N.Baboglu, M.Durbaylo, E.Kvilinkova. V.A.Moşkov kendi çalışmasında «Гагаузы Бендерского уезда» Bender uezdından gagauzlar çok dikkatlık çekmişti ayledä davranmaklarına hem başka senselerin arasında «Семейные и общественные отношения у гагаузов» Gagauzlarda aylä hem cümnä davranışları bölümündä kendi kiyadında. Onda açıklanȇr gagauzların adetleri hem ayledä davranmakları, karının durumu ayledä hem cümnedä, uşaklara davranmakları. Üürenmäk kiyatlarınnan «Gagauz dili hem literatura» 1-nci -12-nci klaslara deyni yapıldı bir büük analiz artistik yaratmalarına, angılarında vardı ihtiar kadın, karı, kız personajları.Üürenmäk kiyatlarında tiparlandı yaratmalar te bu yazıcıların nicä: N.Tanasoglu, D.Tanasoglu, K.Vasilioglu, N.Baboglu, T.Marinoglu, S.Ekonomov, T.Zanet, D.Kara Çoban, P.Çebotar, O.Radova, G.Gaydarcı, S.Kuroglu. Herbir yazıcının yaratmasında göstürüler karı personajı ozamankı vakıtlarda. [9,10,11,12,1,2,3,4,5,6,7,8] V.Sırf «Система образов и персонажей в гагаузской волшебной сказке (женские образы и персонажи) Sîrf V. Sistemul de imagini şi personaje al poveştii magice găgăuze (imagini şi personaje feminine) Gagauz büülü masalında personajların hem süretlerin sisteması (karı süretleri hem personajları). Statyada bakılȇr karı süretleri hem personajları, angıları Bucak gagauzların büülü masallarında var. Bir örnektä bu baş kahraman veriler nicä ii personaj (dädunun kızı), ama başkasında kötü süret (Cadı babu). Gagauz halk büülü masalların bütün poetikası izmet eder baş personajı ideal etmää hem halkın masallı adetlerindän çıkmȇȇr. Bir sıra artistik hem stilistik kolaylıkları, angıları kullanılı karı personajlarını göstürmää deyni, estetika dooruduluu, masalın özel artistik dünnesini yardım eder resimnemeyä, angısında hem gözäl hem da çirkin var. Bu gösterer halkın beceriklerini bulmaa hem kurmaa hergünkü yaşamaan olaylarında türlü poetika süretlerini. Tezis toplumunda, angısı adalıydı 9-ncu Çakir okumaklarına, var G.N.Mutafın «Yanık karıların ecelleri M.A.Kuyumcunun yaratmalarında» statyası. [22] M.Kuyumcunun yaratmalarında açıklanȇr karıların ecelleri. Nasıl karılar ilerki vakıtta zoru çekärmişlär. Çoyu fukaarä yaşarmış. Büük kahırları varmış. Yazıcı savaştı göstermää karı süretini diil sade islää taraftan, ama kusurlarını da üzä çıkardı. M.A. Kuyumcu çok gözäl, becerikli yazdırȇr gagauz karıların zor yaşamasını, onnarın ecellerini açıklȇȇr. Yazıcının yaratmaları terbi ederlär okuyucuları, göstererlär kimi karıların yannışlıkları, örnek olsun çoyu insannara. D.E.Nikoglo, V.İ.Sırf dergidä «Revista de Etnologie şi Culturologie» vererlär bir statya te bola adlanılı «Sistemul de imagini şi personaje al povestii magice gȇgȇuze» (imagini şi personaje femenine) Gagauz büülü masalında personajların hem süretlerin sisteması (karı süretleri hem personajları). [20] Bu statyada ilk kerä aaraştırılȇr sallangaç türküsü nicä gagauzların yaradıcılıında halk-poetika aazdan janrası. Folklor hem literatura sallangaç türküleri bakılȇrlar ideya-tematika, struktura-funkţional hem kulturologiya kontekstında. Bu janrada aynalanȇr ölä etikalı koymalar nicä: çalışkannık, iilik, başkalarına yardıma hazır olmak, iki taraflı yardım, korumaklı davranmaklar ayleyä hem aylä-soylu baalantıları saymak. Hepsici bunnar gagauzların mentalliini kurȇrlar, onnarın dünnä duymasını hem da onu, neyä deniler milli tabeet. Avtorlar S.S. Kuroglu, M.F. Filimonova kiyatta «Прошлое и настоящее гагаузской женщины» Gagauz karının geçmişi hem şindikisi yazȇrlar: «Gagauz karısı adamnarlan yannaşık kendi yaşamalarını düzerlär V.İ. Leninın nasaatlarına görä. Soţialist yapımında aktivli pay alȇrlar. Gagauz karısı, geçmişin zor vakıtlarından kurtularak, bütün Sovet memleketin karılarınnan barabar ileeri giderlär. O yaradıcılık yapȇr, düzer, enileder ana topraanı, yaradȇr hem eker «akıllı, iilikli, diveç».» [13] Karı temasınnan baalı kendi aaraştırmalarını tiparladılar M.Maruneviç, L.Çimpoeş, G.Mutaf, V.Sırf, S.Kuroglu hem başkaları da. [17,18,19,21,22,20,13,14,15,16,17]

1-nci BÖLÜM Başlankı 1-4-ncü klaslara deyni üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz.

1.1.Üürenmäk kiyadında «Bukvalık» 1-nci klasa deyni yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺBukvalıkʺ 1-nci klasa deyni veriler ʺGarganın masalıʺ, bir gagauz halk masalı. [9, s.126-127] Baş personajdan başka babuların süreti gösteriler nicä cana yakın, işçi, ekmek becerer pişirmää, diil sıkı, ama bir kötülük onnarda var, ani garganın çalısını fırında yakêrlar. Da sora garga taa çok iş alêr kendinä çalının erinä. Bu masaldan üürenicilär söleerlär babuların ii tarafını hem da bir kötü taraftan, ani aalemin işini tutmêêrlar, ama harcêêrlar. Hep bu üürenmäk kiyadında T. Zanetin ʺMamuʺ şiirindä üürenicilär belli ederlär ananın süretini: yalpak elleri, pak bakışı, kırmızı yanaklı, kıvırma becerer yapmaa, sever, takazalȇȇr, yıkȇȇr, uyudȇr, uyandırȇr... Bitkidä da veriler bir soruş cümlesi (Nezaman o dinnener?) Da bununnan şiir biter, üürenicilär vererlär kendi cuvaplarını, düşüneräk, ani halizdän anaya vakıt kalmȇȇr uyumaa. [9, s.140]

Annatmada ʺManiʺ, angısının avtoru N. Baboglu, yazılı Mani hem onun anası için. [9, s.159-160] Anası aldı kızını küüyün merasına üzüm toplamaa. Gagauzlarda geçer, ani herbir ana lääzım uşaklarını da üüretsin kız işlerini yapmaa. Burada bunu üürenicilerä göstereriz hem da söleeriz mamular cuvapçı kendi uşakları için, ama küçüklär, analarını herbir iştä sesleerlär.

K. Vasilioglunun annatmasında ʺSofradaʺ ana veriler nicä bir ayleci insan, angısı söleer ooluna, ani herbir iştä küçüklär büüklerä lääzım hatır gütsünnär, saysınnar onnarı. [9, s.183] Gagauz sofrasını gösterer herbir aylä kişisinin erini orada. Üürenicilerä da annadılȇr gagauzların kuralları için, nicä kendini sofrada götürmää.

Hep bu temada veriler D. Tanasoglunun annatması ʺÇorbaʺ. [9, s.184] Bir karının çocuu istämeer çorbayı imää, zerä ona tuzlu görünmüş. Ama anası saburlu terbi eder uşaanı işlän. Neredä karı iş yapȇr, orada da oolu çalışȇr. Da açan geldilär içeri, o tuzlu çorba pek datlı çocuuna göründü. Anası dedi, ani bütün gün avşama kadar çalıştın, onuştan çorba da hoşuna geldi. Gagauz anası becerer terbi etmää uşaklarını, bu annatmada göstürüler kendi terinnän kazanılmış imää herzaman sana deyni taa datlı olȇr. Bu annatmaya yakışȇr bir uygun söz - ʺEkmek iştän sora baldan da tatlıʺ.

Birinci klasta üürenicilerä karının, ananın, babunun süreti veriler taa çok ii taraftan herbir yaratmada. O ölä bir işçi, ayleci, terbiedili, uşaklarını düşünän karı.

1.2.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 2-nci klasa deyni «Serbest okumak» bölümündän yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literaturaʺ 2-nci klasa deyni bölümdä ʺSerbest okumakʺ verili K.Vasilioglunun annatması ʺMaliʺ. [10, s.155-156] Bu annatmada gösteriler yaşlı karının yalnız yaşaması, nicä onun unukaları hem uşakları yardımcı olardılar aar hem kolay işleri yapmaa. Malisi unukalarına şükür edärdi, ikram edärdi onnarı bozaylan. Burada karı süreti verili nicä bir personaj, angısı üüreder unukalarını da işçi olsunnar, ihtiärlara yardım etsinnär, ama karı da becerer onnarı kabartmaa, gözäl lafları sölemää.

T. Marinoglunun annatmasında ʺNakolaʺ veriler karı-ana personajı, angısı lääzımdı evdän gitsin da sımarladı kızına üülendä bir yaşında uşaacıı turtaylan doyursun. [10, s.156-157] Ama kızı çiinärkänä turtaları yuttu onnarı. Anasına bu iş için söledi. Mamusu çekişmedi Maniyi. Sadece sevindi, ani uşaacıına boşuna nakol urdutmadı, zerä sandıydı, ani o hastalandı. Bu annatmada veriler ananın süreti islää taraftan, onun canı acıyȇr hepsi uşaklarına, o isteer herbiri olsun tok, ama en çok küçük uşaanı düşüner, onu da ayaa kaldırmaa isteer.

T. Marinogluda hep bu üürenmäk kiyadında var taa bir yaratma. Onun adı ʺMamuyu sevindirdikʺ. [10, s.157] Bu şiirdä genä, nicä da başka yaratmalarda, ana uşaklarını üüreder ev işlerini yapmaa. İlktän onnara kolay işlär veriler. Ana herzaman şaşȇr kendi uşaklarına, onnara ʺSaa olʺ deer yardım için.

1.3.Üürenmäk kiyadında «Ana dili hem literatura okumakları» 3-ncü klasa deyni yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺAna dili hem literatura okumaklarıʺ 3-ncü klasa deyni üürenicilerä deyni verili K. Vasilioglunun annatması ʺŞkolayaʺ. [11, s.163-164] Burada karı-ana bir örnek gibi veriler bizä, nicä o becerer yalpak oolunnan lafetmää, nicä o çocuunu terbi etmiş anasını seslesin, nicä ona gözäl danışȇr hem şkolaya hazırlȇȇr, satın alȇr şkola tedarıklarını. Bir laflan, karı oolunu şkolaya yavaş-yavaş hazırlȇȇr gitmää. Açan geldi vakıt, donaklı mamusu gitti üüreniciylän şkolaya. Bu örnek bizä gösterer, ani ana uşaan yaşamasında herzaman onunnan. Kär büük olsun, hep okadar ana var ana. Hep bu üürenmäk kiyadında üürenicilär geçerlär N. Baboglunun annatmasını ʺAna yatak hem evladʺ. [11, s.183-184] Küçük uşak neçinsä gecä uyuyamȇȇr. Anası kalkȇr, alȇr kucaana evladı, onunnan lafeder. O kucakta uslanȇr, yakın uyuklamaa. Sanki neredän duyȇr bu yavru, ani burada ona islää, ani burası cennet?! Ama açan sallangacın içinä koyȇr, uşak bir baarış koparȇr. Enidän alȇr kucaana, ses yok. Te burası ona kendi eri uslanmak hem raatlık dünnesi. İsteer koysun uşaa genä kaba erä, ama... aalayış, baarış... Ana alȇr yastıcaa, koyȇr onu ayakların üstünä da eskiycä, nicä kendisini anası sallamıştı – sallȇȇr evladını kendi ayaklarında. İkisi dä uyumuşlar.

Bu annatma üüreder üürenicileri saymaa analarını, onnardan pay tutmaa, seslemää, gagauz adetlerini tutmaa, analardan örnek almaa.

N. Baboglu annatmada ʺOrliogluların çöşmesiʺ mali süretini verer nicä bir yaşlı karının, angısı koruyȇr hem üüreder unukasını gagauz adetinä. [11, s.191-192] Herbir gagauz adamı yaşamasında lääzımmış bir çöşmä, pınar braksın, zerä su probleması Bucakta var. Da bu mali unukasını üüreder, ne lääzım yapmaa çöşmenin dolayında. Söleer, ani insan lääzım gözellää sevinsin, korusun onu, sucaaz içsin hem başkası için da düşünsün. Hep orada onnar raametli däduyu da andılar. ʺÇöşmä düzmäk – bu bir hayır dädun yaptı, ama biz dä lääzım çalışalım burada gözäl hem tertipli olsunʺ, - deer karı. ʺOrliogluların çöşmesindän yolcular serin sucaaz içsinnär te bu çölmeciktänʺ. Sofi babu üüreder unukasını islää yaptıklara bu yaşamakta hem da isteer o gagauz gibi terbi edilsin.

S. Kuroglunun şiirdä ʺAna sıcaaʺ avtor verer ananın ellerini. [11, s.240] Üürenicilär söleerlär, ani ellär işçi, buruşmuş, ilaççı, ekmek kazanacı, kazmadan sert, kabarmış, çalılanmış, erimiş... Ama bitkidä şiirdä şair yapȇr çıkış: Nicä dä olmasın ananın elleri, onnar hep okadar sıcak kaldılar uşaklara deyni.

S. Ekonomovlan erleştirili gagauz halk masalında ʺBeenilmiş çiçääʺ genä veriler karı-ana hem babunun süretleri. [11, s.273-276] Bu masalda ana pay tutȇr delikannı çocuundan, o isteer evlenmää bir fukaarä kıza. Ana isteer oolu olsun kısmetli da bunun için hepsini yapȇr. Babu hep çocuktan hem kızdan pay tutȇr, koruyȇr kızı kötü personajdan, bir ana gibi annȇȇr, ne o sevda, başkasının durumuna girer. Haliz yaşamakta da karı tarafı olȇr taa yakın uşaklarına, onnarın yaşamaları da savaşȇrlar kısmetli olsunnar. Gagauz yazıcıları (üçüncü klasın üürenicilerinä deyni verili yaratmalarda) görerlär kızı, karıyı, babuyu ii taraftan, haliz gagauz gibi kendilerini götürerlär, üürenicilerä kendilerini beendirerlär.

1.4.Üürenmäk kiyadında «Ana dili hem literatura okumakları» 4-ncü klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündän yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺAna dili hem literatura okumaklarıʺ 4-ncü klasa deyni ʺLiteratura okumaklarıʺ bölümündä koyulu S. Bulgarın masalı ʺDev oolu kurtarȇr padişahın kızınıʺ. [12, s.195-198] Bu masalda var ölä bir personaj, nicä padişahın kızı. O kız dünnä gözeliymiş. Onu Tepägöz kapmış. Dev ooluna bobası demiş, ani kurtarsın bu kızı da evlensin ona. Açan Dev oolu bulmuş kızı, o sölemiş kıza, ne lääzım yapsın. Kız şalverliklän Tepägözdän annȇȇr neredä onun kuvedi. Dev oolu hepsini yapȇr kurtarmaa deyni padişahın kızını. Da masal biter onunnan, ani bu iki personaj evlenerlär.

Gagauz kızı bu masalda veriler nicä bir dünnä gözellii, angısı sesleer gelecek vakıtta olan adamını da korkusuz hepsini yapȇr kendini kurtarmaa deyni. Hep 4-ncü klasın üürenicilerinä deyni koyulmuş N. Baboglunun annatması ʺOkaʺ. [12, s.208-210] Bu annatmada karılar veriler biraz kötü taraftan da. Bir personaj Sofi babu sıkı, maanacı, insanın üzünä söleyän, nekadar verer ödünç birbişey, okadar da isteer geeri getirsinnär. Bir başka personaj Sofi babunun komuşukası Arika, angısı dayma nesä ödünç almaa onnara geler. (Bir filcan oloy, fasülä, yımırta, ekmek, papşoy unu...) Arika, zavalı bir karı, angısında altı uşak vardı, fukaarä yaşayardılar. O çemrekti, biraz kurnazdı, şalverdi, kalın üzlü, dayma komuşukasına nesä ödünç almaa gidärdi.

Bu annatmada N. Baboglu bizä göstermää isteer, nicä diil lääzım olmaa.

K. Vasilioglunun şiirindä ʺMamuʺ avtor meteder anayı. [12, s.238-239] O ölä bir ananın süretini verer, ani herbir uşak lääzım kendi anasını beensin, hodullansın onunnan. Mamu gözäl, akıllı, işçi, türkücü, oyuncu... Üürenicilär kendi analarını da lääzım metetsinnär. Bu şiir haliz buna da üüreder. ʺMamudan paalı erdä – Bişeycik hiç yok! ʺ

T. Zanetin en gözäl şiirlerindän biri - ʺAnamaʺ. [12, s.280-281] Burada avtor verer örnek kendi anasını, söleer bizä, ani vakıt geçti da ana ihtiarladı, ama buna bakmayarak, mamu var mamu /: ʺSalt saçları heptän aarmış... ʺ

1.5. 1-4-ncü klaslara deyni verili yaratmalarda karı personajına analiz yapmakta tehnikalar. 1-4-ncü klaslara deyni verili yaratmaların sonunku neeti - dil kompetenţiyasını oluşturmaa hem dili praktikada kullanmaa. Herbir tekst lääzım islää okunsun, tekstlän işlemää, eni lafların maanalarını açıklamaa, koyulmuş soruşlara cuvap etmää, kendi fikirini sölemää. Üürenicilär ilktän lääzım becersinnär dooru, produktiv, efektiv okumaa. Sora var nicä produktiv okumanın tehnologiyalarını kullanmaa. Tehnika ʺBaşlık için prognoz.ʺ

Sınış: Tekstin ilk sırasını ya başlıı okuduktan sora, düşünün da söläyin, ne için annadılacek K. Vasilioglunun annatmasında ʺSofradaʺ? Uyȇr mı bu başlık yaratmanın adına?

Tehnika ʺGlosariyʺ.

Sınış: Bakın verili laflara da söläyin, nesoy laflar baalı bu tekstlän? K. Vasilioglu ʺMaliʺ (mali, mamu, baka, uşak, küçük, yardımcı h.b.) Teksti okuduktan sora, dönün bu laflara da genä bakın teksttä onnarın maanasını hem kullanmasını.

Tehnika ʺOkumak durgunmaklarlanʺ. Teksti durgunmaklarlan okumaa, neredä soruşlar koyulȇrlar teksti annamak için hem içindekiliinä prognoz yapmak için.

Tehnika ʺKaldır problemayı – ver karar.ʺ Getirin aklınıza, nesoy zorluklarlan karşı gelärdi karı personajı. Bu problema çevreyä alınȇr. Sora üürenicilär vererlär kendi kararlarını, nicä bu problemayı çözmää.

Tehnika ʺKatlı hem sadä soruşlarʺ. ʺOrlioglunun çöşmesiʺ N. Baboglu ʺSadä soruşlarʺ

Kim o karı?

Ne onunnan oldu?

Nezaman Gani malisinnän çöşmeyä gittilär?

Bekim Sofi babu taa ii evdä kalȇydı?

Var nicä mi seslämemää maliyi?

Nesoy annatmanın adı?

ʺKatlı soruşlarʺ

Verin üç inandırmak, ani Sofi babu dooru yaptı.

Neçin gagauz karıları lääzım kendi uşaklarını üüretsinnär islää yaptıklarını yapmaa?

Nicä siz düşünersiniz, neylän ayırılȇrlar gagauz karıları başka halkların kadınnarından?

Ne olacek, eer biz, gagauzlar, unudarsaydık kendi adetlerinizi?

Kayılsınız mı siz, ani çöşmeleri, pınarları, tıynakları, dereleri lääzım korumaa?

Tehnika ʺBlumun kubuʺ

Üüredici haberleer dersin temasını, deyelim N. Baboglunun annatması ʺOkaʺ. Verili tema nışannȇȇr soruşların maanasını, angılarına lääzım olacek cuvap vermää. Kubun yannarında yazılı soruşlar: ʺNeçin? ʺ, ʺİnandırʺ, ʺSıralaʺ, ʺTeklif etʺ, ʺDüşünʺ, ʺPaylaşʺ, ʺAçıklaʺ h.b.

Üürenici atȇr kubu, angı yana düştü, o soruşa da cuvap eder.

• Neçin Arika dayma ödünç almaa gelärdi?

• İnandırın, ani Sofi babu dooru söledi.

• Sırala karı personajlarını yaratmadan.

• Teklif et kendini nicä götüreceydin bu karının erinä.

• Düşün neçin lääzım lafında durmaa.

• Paylaş neyi diil lääzım yapmaa.

• Açıkla kim kabaatlı karıların zor yaşamasında.

2-nci BÖLÜM

Gimnaziya (5 - 9-ncu klaslar için) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz.

2.1.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» okumakları 5-nci klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündä yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literatura okumaklarıʺ 5-nci klasa deyni ʺLiteratura okumaklarıʺ bölümündä veriler yaratmalar, angıları üürenicilerä açıklȇȇrlar gagauz karılarını, kızlarını.

Örnek için alalım ʺCücä Todurʺ masalını. [1, s.166-169] Bu yaratmada veriler personajlar: dädu, babu, Cücä Todur h.b. Däduylan babu yaşaarmışlar fukaarä, ama annaşmakta. Onnarın uşakları yokmuş, da bu iş pek gücendirärmiş. Babu düşüner dädu için, ani aaç gitmesin kıra işlemää. Açan dädu balık erinä tutmuş bir uşaacık su içindä, babu pek sevinmiş, onu kendi uşaa gibi kabletmiş, adını koymuş Todur. Masal biter onunnan, ani babu dikmiş ooluna bir kürkçääz, bir çift tä meşincik, güüslük yabanının derisindän, angısını aldatmaklan evä getirmiş Cücä Todur.

Burada karı-babu süreti veriler nicä bir haliz ana, angısı kableder yabancı uşaa kendi aylesinä. Beener onu, düşüner onun için, hazır hepsini oolu için yapmaa, sadece ona islää olsun onnarda yaşamaa.

Hep o üürenmäk kiyadında veriler taa iki masal. Biri - ʺKardaşlarʺ, öbürü - ʺDädunun hem babunun eviʺ. [1, s.170-172 s.173-175] Masalda ʺKardaşlarʺ karı personajı sesleer kocasını, onnarın arasında dokuz uşaa varmış. Yaşaarmışlar pek fukaarä. Açan adam kalmış gözsüz, karı onu küüdän küüyä gezdirärmiş, dileneräk uşaklarına imeelik. Sora evä götürärmiş, nelär toplandı. Adamı, açan bulmuş ilaç gözlerinä deyni, kendisi evä gelmiş. Karı pek sevinmiş bu işä, ani kocası genä görmää çeketti.

Bu masal bizä açık gösterer, ne o karıya deyni aylä, kim ona deyni koca, uşakları, nasil var nicä olmaa birerdä adamın yanında zor, kolay vakıtlarda, nesoy var nicä zorlukları ensemää birerdä. Te bu karı-ana personajı haliz gagauz karıların eceli, yaşaması...

Masalda ʺDädunun hem babunun eviʺ babu personajı veriler nicä bir cana yakın, acıyan, inançlı, aldanan, işçi karı. Kendi acıyannıınnan dışarda kaldı, sora kuvancık yardım etti babuya evinä girmää. Yaşamakta da ölä olȇr, açan karılar inanȇrlar kimiseydi da kendi-kendilerinä prost yapȇrlar.

D. Tanasoglunun şiirindä ʺAnalarʺ avtor türlü artistik kolaylıklarını kullanȇr, anaları yazdırmaa deyni. [1,s.189] Analar sıcak, çiçekli başça, özlenmiş kırlangaçlar, taazä çörek, ilk karpuz, üzüm kara, kuşku, yalpak, duygun, doyulmaz masal, cömert, bıkmaz. Bu laflar hepsi göstererlär avtorun duygusunu anaya.

D. Kara Çoban annatmada ʺOtuz leyʺ pay tutȇr kendi personajından. [1, s.190-191] O yalnız bir karı, oftikalı, angısında hiç bişeycik yoktu, da toplardı sokaktan herbir çırpıcıı. Da te bu karıya Semä dört yıl geeri vermişti ödünç otuz ley. Bu karı sa hep çevirämäzdi kendi borcunu dört yıl. Annatmanın bitkisindä sölener, ani Semä bu para için hasta karıya kazdırdı yarım hektar papşoy. Karı süreti, verili annatmada, bütündän annaşılmȇȇr, ama var nicä gelmää karara, ani islää yaşamaktan kadın hastalanmayaceydı. Onun kimseycii yok, o pek zor yaşȇȇr, var nicä demää zeetlener...

2.2. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura okumakları» 6-ncı klasa deyni «Literatura okumakları» bölümündän yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literatura okumaklarıʺ 6-nci klasa deyni ʺLiteratura okumaklarıʺ bölümündä karı personajları var taa çok annatmalarda, şiirlerdä. N. Baboglunun annatmasında ʺKarımcalıkʺ karı-ana personajı veriler bir işçi, uşaklarını beenän insan, ama işlerin beterinä onda yoktu vakıt çocuunu seslemää. [2, s.207-208] Onuştan çocuu babusuna annattı, neyi buldular. Taa bir personaj – mali. Angısı pek dikkatlı unukasını sesledi, bitkidä söledi, ani karımca diri bir can, çok fayda getirer fidannara, onuştan onnarı öldürmää olmaz. Sofi babu üüreder unukasını korumaa tabiatı, annadȇr herbir iş için, neylän o meraklanȇr, onu da söleer. Bu iki dä personajlar isteerlär onnarın uşakları olsunnar terbiedili, cana yakın, zarar tabiata yapmasınnar.

Bir başka annatmada ʺDut imektäʺ personaj Sofi babu aula tokatçıı açardı, ani gelsinnär hepsi uşaklar dut imää. [2, s.209-211] Erä döşemişti bir pala küçüklerä deyni, onun üstündän dutları isinnär. Ama kim idiktän sora şımarmaa başlaardı, Sofi babu onnarı tezicik sokaa kırladardı. Bir gün Miticik gölmeendän dalda asılı kaldı. Da Sofi babu çaardırdı hepsini dolayında, ani onu kurtarmaa. Açan Miticii kurtardılar, Sofi babu onun ardına baardı, ani şansora aulda görmesin onu, zerä zarardan zarara gezer. Sofi babunun yaptıkları göstererlär bizä iki tarafını. Bir taraftan o beener uşakları, öbür taraftan o isteer onnar olsunnar terbiedili da zarar yapmasınnar.

K. Vasilioglunun ʺAna-bobaʺ şiirindä sölener, ani mamu çok işleer evdä, onun işleri sıralanȇr, boba için yazılȇr. [2, s.277-278] Şiirin bitkisindä veriler bir en gözäl cümlä.

ʺNe gözäl yaşamaa ayledä,

Açan mamuylan baka evdä! ʺ

S. Bulgarın da annatmasında ʺRubaʺ malinin süreti veriler, nicä bir eski adetlerini tutan hem bilän karının. [2, s.235-237] Bu yaşlı karı annadȇr unukalarına gagauzların rubaları, ayak kabları, donakları için. O söleer hepsinä cuvap, neleri isteerlär uşakları bilmää. Bu dooru! Uşaklar lääzım bunnarı bilsinnär, ama kulanaceklar mı bu rubaları, osaydı kullanmayaceklar mı, vakıt gösterecek.

T. Marinoglunun annatmasında ʺİzinʺ karı-ana süreti azıcık açıklanȇr. [2, s.261-262] Ana verer izin ooluna yapsın bir pınar, zeräm nezamansa adamış kocasına, ani yapacek bir pınar, zorluklardan kolaylıı olmamış. Da isteer cocuu yapsın bu işi. Bu gözäl adet var gagauzlarda. İnsan kendisi susuzluk problemasını çözer.

Altıncı klasın üürenmäk kiyadında taa çok karı-ana, mali personajları veriler, angıları hep uşaklarını, yada unukalarını üürederlär, nicä gagauz lääzım olmaa.

2.3. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 7-nci klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literatura okumaklarıʺ 7-nci klasa deyni ʺLiteratura okumaklarıʺ bölümündä D. Kara Çoban, N. Baboglu, S. Bulgar, P. Çebotar, M. Kuyumcu, T. Marinoglu, O. Radova hem başka da avtorlar vererlär karı personajlarını kendi yaratmalarında.

Örnek için ilktän alalım iki masal. Biri - ʺDevlet kuşuʺ, öbürü - ʺOkunmuş suʺ. [3, s.152-158, s.202-203]

ʺDevlet kuşuʺ masalda personaj Kazır-padişaa sölemiş karısına, ani isteer gitmää, bakmaa, nicä insannar onun padişaalıında yaşȇȇrlar. Hem da demiş, ani karısı kimseyä sölämesin bu iş için. En yakın kişi padişaya - onun karısı. Karı herzaman kocasının yanında, hepsi zorlukları bilä çekerlär, açan onnarda sevinmelik, birerdä şennenerlär. Makarki bu yaratma masal, ama o üüreder karı-koca herzaman birerdä olsunnar, biri-birini arkalasınnar, annasınnar, pay tutsunnar, ayleyi kaaviletsinnär.

Başka bir masalda ʺOkunmuş suʺ däduylan babu dayma çekişärmişlär, bunu işider komşuykası da yollȇȇr onu Kirana babuya yardımnasın onnara çekişmesinnär. Kirana babu verer karıya bir şişecik okunmuş su. Da deer: ʺAçan dädu çekedecek çekişmää, sän al aazına bir yudum okunmuş su, ama yutma. Tut aazında taa dädu uslanmayınca. Sora var nicä tüküräsin onu. Tä görecän, ani bundan sora dädu, ipek gibi, yımışak bir adam olacekʺ.

Babu pek inanmamış, ani dädusu onun doorulsun, ama neetlenmiş denemää. Açan görmüş, ani yardımnadı, pek şükür etmiş Kirana babuyu. Bu masal büük bir nasaat verer karılara, kalmaa aşaa adamnardan, zerä gagauzların patriarhat ayleleriymiş, onuştan da adam lafı taa çok kerä geçärmiş. Şindiki gündä dä bu nasaat aktual. Angı karı isteer çok vakıt yaşamaa adamınnan, o zeedä lafetmeer, aylesini daalmaktan kurtarȇr.

Annatmada ʺYolda karıʺ D. Kara Çoban verer Vasiläsanın süretini. [3, s.170-171] Bu kadın yolda aaraarmış kazanılmış parasını, angısını çocuu kaybetmiş, makar ki Flanburg çevirmiş onun parasını geeri, o hep okadar umutlanȇr bulmaa. Bu karı süretinnän avtor açıklȇȇr taa çoyu anaların zor yaşamasını o vakıtlar, paranın paasını bilmesini da. O rublilär - onun teeri, kuvedi, saalıı. Annatmanın bitkisindä çok nokta durȇr. Diil belli, nekadar vakıt taa aaradı parasını. Bundan var nicä yapmaa karar, ana tupurtuya parayı harcamaz.

D. Kara Çobanın şiirleri ʺKotlon başında düşünmäkʺ hem ʺEh, kardaşım, ba kardaş! ʺ adanȇrlar kızlara, karılara. [3, s.172-173 s.173-174] Şiirdä ʺEh, kardaşım, ba kardaş! ʺ avtor yazdırȇr yavkluyu, angısının adı Länka. Kullanȇr türlü artistik kolaylıklarını, kızı islää taraftan gösterärkänä. Ölä laflar nicä: ʺAlmȇȇr göz, bana bakȇr, (metafora) Sesçeezi – kär bal akȇr, (uydurma) Kara kömür kaşları, (epitet) Kazma kazȇr, üzdürer, yavklularını gezdirer. (metafora) Sudan geler uçarak. (metafora) Sarı güllü hasasıʺ. (epitet)

Şiir biter cümleylän ʺGül mü o, mercanka mı, osa benim Länkam mı? ʺ Şiir gösterer kız süretini ölä, nicä geçärdi evelki vakıtta. İlk erdä durȇr onsekiz yaşı, bu sayılık bizä belli eder, ani delikannı kız yakışȇr evlensin. İkinci erdä durȇr, ani kız Beşalmada yaşȇȇr, avtor bununnan isteer sölemää hepsinä, ani çocuklar yaşamak erlerindä kendinä eş aarasınnar. Üçüncü erdä bulunȇr kızın işçilii, sora gözellii hem başka işlär da. Tä bölä bir kısa, ama çok faydalı şiir verer bizä kızın süretini, üüreder delikannı çocukları gözlerini açsınnar, da evlensinnär kendi milletindä bir insancaa...

D. Kara Çobanın taa bir şiiri ʺKotlon başında düşünmäkʺ verer bizä gözäl örnek yaşamaktan. [3, s.172-173] Nasıl var nicä karıylan annaşmaa, uygun yaşamaa, kin tutmamaa, çekişmemää...

P. Çebotar ʺAna lafıʺ şiirindä yazȇr kendi anası için, nicä o onu askerä geçirärmiş. [3, s.228] Karı laflarını avtor emin gibi kullanmış. Şiirdä göreriz, nicä ana kahırlanȇr kendi uşaa için, yalvarȇr ooluna kendisini korusun, durmasın aaç, oradan kiyat yollasın. Bir Allaa biler, nicä bu ananın canı dayanacek, iki yıl bekleyecek oolunu askerliktän evä dönsün.

ʺSeninnän, ah, olsa kolay

Gideyim bän da oyanıʺ.

Bu sıralardan belli olȇr, ani karı kendi çocuu için hazır türlü zorluklardan geçmää, sade onun askerlii ilin olsun. Karının fikiri, düşünmekleri oolu için, iki yılın içindä saçları taa pekçä biyazıyȇr. Ama ne kalȇr anaya yapmaa? Beklemää hem umutlanmaa, ani delikannı dönecek askerliktän saa, kuvetli da onun yanında yardımcısı olacek.

Bu şiirdän açık belli olȇr, ani P. Çebotar kullanmış karının süretini. Şiirin adı ʺAna lafıʺ gösterer halizdän ana lafın büük kuvedini. Ana baalı kendi uşaklarına, onnar için düşüner. Alamaa da savaşȇr saklı, ani çocuu görmesin onun yaşlarını. Bana kalsa, o sıcak lafları, angılarını söledi ana, çocuun aklısında zamannarca kaldılar. Karının süretini taa derindän göstermää deyni avtor kullanmış epitetleri ʺsıcak lafʺ, ʺana canıʺ. O lafların büük kevedini gösterer taa o sözlär, ani ʺzoru yapȇr ilinʺ. Onnardan sora askerci kolay askerliini geçerecek, lääzım olarsaydı cenk etmää orayı da katılacek. «Ana canı» lafbirleşmesi nekadar çok bizä söleer. O candan duygunnuk, iilik, yımışaklık, sevecenlik, cömertlik, üreklilik peydalanȇr. O ʺbüük canʺ var nicä olsun sadece anada.

T. Marinoglu da çok şiir karılar için yazȇr: ʺSana, mamu!ʺ, ʺAnnȇȇrız bizʺ, ʺMamuʺ, ʺMamuyu sevindirdikʺ. [3, s.241-242] Nesoy derin maanalı lafları kullandı o, karılar için yazarkana: «Gezin, görün istäärseniz bütün dünneyi, kalmasın hiç bir köşesi dä, giiyinin ölä gözäl, nesoy taa kimsey yoktur giiyindi, dadın en datlı imeklerdän, ama mamunun laflarından taa gözäl, taa tatlı, bişey yok bu dünnedä. Onun biyaz saçlarında, derin buruşuklarında, ürek sancılarında bizim küçüklüümüz kaldı. Yoktur can doysun erdä yaşamaa, yoktur insan doysun demää ʺmamu ʺ.»

Şiirdä ʺSana, mamu!ʺ T. Marinoglu yazȇr, ani anadan taa yakın bizlerä kişi başka yoktur, islää, açan diilsä mamu hiç hasta, kär boran gezsin küülerdä, bizä kuytu anamızda, onun urää dolu şeker. Avtor pek gücener ozaman, açan dünnä kalȇr anasız. Biz bileriz, ani peetçi pek erken anasız kaldı, duyamadı doyunca ana sevgisini, onuştan o çaarȇr bizi koruyalım analarımızı, gücendirmelim, neçin ani mamudan taa yakın insan bu dünnedä yoktur.

T. Zanet şiirindä ʺAnama kiyatʺ dayma tekrarlȇȇr lafları ʺAnacıım, özlerim pek seni, her gecä düşlerimä gelersinʺ. [3, s.238] Bu laflar pişmannıı bizä açiklȇȇrlar, zerä avtorun laflarına görä sade şindi o anasını annȇȇr. Açan kendisi oldu boba, nicä onun anası duva edärdi Allaa versin ona da yavru. Da ozaman annar çocuu, beki. Hem da kalmasın onu kökü kuru. Ana süreti verili şiirdä, nicä aaçlıı geçirän bir karı, saburlu, pek çok dayanıklı, hep oolu dolaşsın onu bekläärmiş.

P. Çebotarin annatmasında ʺKıırma kokusuʺ karı personajı veriler kötü taraftan . [3, s.225-226] Avtor maana bulȇr Angilnaya, angısı sıkılıktan kıırmaları yaktı. Da teklif eder Tanas komşusuna dursun kıırma imää. Ama dädu deer, ani yanık kıırma imeer, dişleri yufkaymış. Kocası da üfkelener Angilnaya, neçin ani vakıdında onnarı çıkarmadı. Avtor istedi sölemää bizä, ani sıkılık kendinä dä zarar, aalemä dä.

O. Radovanın annatmasında ʺTaazä piinirʺ Bucak tarafın tabiatı için, insannar hem uşaklar için yazılı. [3, s.248-251] O gösterer gagauz halkın faydalı zanaatlarını, angıları onnara gelir gitirerlär. Çobancılık – gagauzların eski zanaatıydır. Gagauz adamnarı hem karıları becererlär koyun südündän nur, piinir yapmaa. Kendi uşaklarını bunu yapmaa üürederlär. Uşaklar severlär büüklerä yardım etmää, tırlada çoban işlerini siiretmää, taazä piinir evä getirmää. Mançi hem Çimana sesleerlär Kati babusunu, yollanȇrlar tırlaya, götürerlär çobannara imää. Annatmanın öz fikiri - göstermää, ani uşaklar sesleerlär büükleri, hatır onnara güderlär. Bitkidä isteerim gelmää bir karara, üürenicilerä deyni verili yaratmalar üürederlär onnarı ana-bobayı seslemää, iş yapmaa üürenmää, babuyu hem däduyu saymaa, olmaa haliz gagauz, gagauzluu ilerletmää.

2.4. Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 8-nci klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar. Üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literaturaʺ 8-ci klasa deyni ʺLiteratura ʺ bölümündä, ölä gagauz yazıcıları nicä: N. Tanasoglu, D. Tanasoglu, N. Baboglu, D. Kara Çoban hem başkaları vererlär kendi yaratmalarında karı, kız personajlarını.

N. Tanasoglunun annatmasının ʺSofiʺ teması – küüdä kolektivizaţiya için, insanın ozamankı kaynaşması, zorları için. [4, s.162-165] Personaj Sofi oyuncu, şen, ilk gagauz kızı kolhoza girän, genç kadın traktoru kullanmaa üürenän, sora zveno başı, kiyatçilaa pek çekän... Sofi götürer kendini çetin, inanıklı. Bu kızın harakteri bütünnü, parlak, o girgin, çalışkan, cana yakın hem doorulukçu.

D. Tanasoglu şiirindä ʺDüzen türküsüʺ annadȇr bir delikannı kız için, angısı yavkusunu beklemiş beş hafta, ama o ölä da gelmemiş. [4, s.177-178] Kız bekleyärkän yärini çok plat dokumuş. İlerki vakıtta herbiri kızlardan lääzımdılar kendinä çiiz hazırlasınnar. Açan onnarı geleceydilär istemää, ani olsun hepsi hazır. Te bu şiir da onun için annadȇr.

D. Kara Çoban pek gözäl yazȇr şiirindä ʺKarıʺ kadınnar için, avtorun derindän görüner çok uygun yazıcılık vergisi. [4, s.182] Karı her taraftan var kadın - yufkaykan da, nazlıykan da, sevärkän da. O karıyı te bu laflarlan yazdırȇr: kaavi, çetin, saabi, acıyan, yımışak. Bitkidä söleer bizä: ʺKucaanda uşak uyuyȇr, omuzunda - kocası...ʺ Sevda, ana sevdası hem izmeti evi tutȇr hem donadȇr. Yokkana evdä karı, pek tez duyulȇr.

N. Baboglunun annatmasında ʺTanaslan Nadiʺ veriler iki karı personajını. [4, s.202-208] Biri -Nadi, öbürü dä - Çimana babu. Nadi gözäl türkü becerärdi çalmaa, çok maani bilärdi. Nadinin gözäl sesini derneklerdä vardır nicä işitmää. Yavklusu Tanas derneklerä gelärdi onunnan buluşmaa.

Açan Tanaslan Nadi evlendilär, kaynası dayma ona maana bulardı, ani o türkü çalȇr. Nadinin kayınnası bir gamsız hem yonulmadık babuydu, ona lääzımdı ölä bir gelin, ani en ilkin işçi olsun. Nadi düünnerdä, konuşkalarda türkü çalardı, bütün masayı aaladırdı. Babu söläärdi, ani görmedi hem işitmedi teklifsiz türkü çekettirsinnär çalmaa, bu kalın üzlülük, esapsızlık. Lääzımmışlar islää yalvarsınnar türkücüyä, da sora...

Te bu beterä, ani kayınna hem gelin annaşamadılar, Tanaslan Nadi çıktılar yaşamaa bir başka erä. Çimana babu bir inat karıydı, onuştan yaratmanın bitkisindä da deer, ani gelin fasüleyi kaynatmaa büün dä taa üürenmedi. Bu iki dä karı personajı N. Baboglu verer ölä, nicä haliz yaşamaktan alınmış. Ne gelin, ne dä kayınna kalȇrlar aşaa, herbiri kendi fikirindä kalȇr. Bir iş islää, çünkü ayırı yaşȇȇrlar, herbiri ölä yaşȇȇr, nicä dooru sayȇr.

2.5.Üürenmäk kiyadında «Gagauz dili hem literatura» 9-ncu klasa deyni «Literatura» bölümündän yaratmalar. Bitkinci gimnaziya klasında üürenmäk kiyadında ʺGagauz dili hem literaturaʺ 9-ncu klasa deyni taa çok avtorların yaratmalarında verili adam personajı. Ama N. Tanasoglu, D. Kara Çoban, N. Baboglu, K. Vasilioglu, M. Kösä, P. Çebotar, T. Marinoglu, O. Radova, P. Moyse kendi yaratmalarında karı personajı için yazȇrlar. Var angı yaratmada taa çok verili, var angısında - fit az.

D. Kara Çoban şiirindä ʺGeldim yoldan dingin bänʺ en paalı anasının soruşu çıktı /: ʺİdin mi?ʺ[5, s.155] Bu soruş bütün yaratmanın maanasını gösterer. Önümüzdä peydalanȇr bir ihtiär gagauz karısı, giimni kara rubalarlan, başında dartılı şalinka. O, açan cocuunnan buluştu, çok zeedä lafetmää çeketmedi, ama sordu ooluna bir kısacık soruş. Bu bir soruş gösterer karının süretini ii hem üüsek uurdan. Ananın harakterindä belli olȇr ölä çizilär nicä: insan için düşünmelik, iilik, yımışaklık.

K. Vasilioglunun ʺSana bu çiçeklärʺ şiiri karılar için, angıların önündä biz ölüncä borçluyuz. [5, s.200] Şiir kaldırȇr bizi o annamak uuruna, angısı hiç birisini brakmaz kendi anasını acılamaa, üüreder analarımızı hatırlamaa, saymaa, sevmää hem onnara mayıl olmaa, unutmamaa, ani onnardan taa paalı bu dünnedä bişey hem kimsey yok. O yalvarȇr Allaha, korusun onnarı yaşlı belalardan.

M. Kösä şiirindä ʺBaş yolʺ deer, ki insan yaşamasında türlü yollarda gezer, naşeysä hep aarȇȇr, yapmaa savaşȇr, ama sonunda hep tä lääzım kendi köşesinä çekilsin, çünkü orada ana-bobalar bekleerlär. [5, s.202] Onnar umutlan yaşȇȇrlar, ki oolu yada kızı gelecek da onnarı yısıdacek. Bitkidä annaşılȇr, ki herkezin baş yolu, / - o yolu, neredän insanın yaşaması çeketmiş, angısı bitki-bitkiyä geeri evä, evdekileri sevmää çeker...

O. Radova şiirindä ʺMamu için sözʺ pek çok artistik kolaylıklarını kullanmış yazdırmaa anayı deyni. [5, s.226] ʺMamu - o bir maavi gök ʺ (uydurma); ʺMamu - o yalpak güneşʺ (uydurma); ʺMamu - te o yıldızlar üüsek göktän şafk edän!ʺ (uydurma, metafora); ʺMamu - te o fidannar, kauk çiçektän olanʺ. (uydurma, metafora, epitet) Şiirin bitkisindä yapılȇr bir karar, ani ʺHepsi onnar ne görersin - mamudan!ʺ

P. Moysenin şiirindä ʺEvlenmäkʺ beşinci dörtlüündä söleneer[5, s.232]:

«Varsa sevda üreendä,

Aara, zerä o saklı.

Nasıl büük kızın aklı,

Evlenmäk bir taş bayır.

Birliktän da var hayır,

Bayırın var üüseklii -

Evlenmenin çiçeklii...»

Evlenmäk, avtorun şiirinä görä, - bir faydalı iş, ama onun var kötü da tarafları. Hem taa bir iş, angısına dikkatımı atȇrım - o laflar ʺbüük kızʺ. Onnarın maanası ʺevlenmedik kızʺ. Avtor isteer bizä sölemää, ani lääzım vakıdında kendinä aylä kurmaa...

N. Baboglunun poemasında ʺOglanın legendasıʺ var iki karı personajı. [5, s.171-177] Biri - Länka, öbürü da - Oglanın anası. Länka, gözäl (Dünnä Gözeli), uslu, sevici, duşmana karezli, keskin, kararlı. Oglanın anası - ihtiär, akıllı, korkusuz, dooruyu duşmanın üzünä söleer. Avtor iki dä personajı verer ii taraftan.

P. Çebotar cümbüştä ʺNastradin güveeyä nasaat vererʺ üç türlü karılar için yazȇr/: ʺAlacan kızı - senin işin, alacan dul karıyı - onun işi. Alarsan kızı, olacan evdä çorbacı, alarsan karıyı, çorbacı olacek o. O ayırılmıştan kaç, nicä şeytan güneştän kaçȇrʺ. [5, s.206] Makarki cümbüş kısadan yazılı, ama o bizä pek derindän nasaat verer evlenmäk için.

K. Vasilioglu annatmada ʺAnamʺ annadȇr kendi anası için, angısı bir çalışkan hem becerikli insanmış: türkücüymüş, oyuncuymuş, rus dilini hem rus klasiklerini bilärmiş, gözäl imeklär yaparmış, dolaylara anılmış terziykaymış hem käämil mamu - terbiedicikaymış. [5, s.191-195] Bu annatmadan göreriz, ani avtorun anası - pek çalışkan, herbir iştän tutunan hem herbir işi becerän bir karıymış.

Bu yaratmalarda, angıları verili 9-ncu klasın üürenicilerinä deyni, taa çok karı personajları verili ii taraftan, ama T. Marinoglu kendi annatmasında ʺUursuz Dokänaʺ karı personajını göstürer kötü taraftan, maana bulȇr o iş için, zeräm Dokäna kendini islää götürmeer. [5, s.217-218] Avtor kaldırȇr yaşamak problemalarını, filosofiya hem moral temalarını, angıları düşündürerlär okuyucuları, neredä biz göreriz personajları, angıları haseetliktän, kinniktän kaymışlar yaşamak yolun bir tarafına, yaşȇȇrlar yannış, ürekleri-cannarı suumuş, angıları zorlukları unutmuşlar da üzlerini kaybetmişlär. Dokäna - küülü bir insancık, çiftçi uşaa kısmetli yıldız altında duumuş, çünkü terekä toplayıcılar razgelmemişlär, bulmamışlar kuyuda saklı boodayı. Kalan insan, angısından süpürüp almışlar bitki teneyädän, tezdä başlamışlar aaçlıktan ölmää. Küüdä hergün aaçlıktan ölärmiş birkaç kişi, Dokäna görärmiş bunu, ama kimseyä yardım etmäzmiş bitkidä, çünkü onun üreendä kin başka iiliklerä, hatırlara, can acısına brakmamış. O beenmiş ilin yaşamayı, konuşkaları. Dokäna için senseleri hem yabancılar türlü olmuş-olmamış işlär annadarmışlar. Onun üzünä söleyip, korkudarmışlar, ani annadaceklar kocasına yaptıklarını. Da ozaman Dokänayı uyku da tutmazmış, çünkü uyanırmış onun esabı, korkuları. Burada da o bulmuş bir ilin yaşamak dönemeci, angısı, onun esabına görä, lääzımdı kurtarsın onu beladan kocasının yumuruklarından. O düşünmüş, terekenin birazını satıp, almaa türlü varlık da boyamaa adamın gözlerini. Ama bu da kurtarmȇȇr Dokänayi. Yaşamak kanunnarına görä, personaj, fenalık yapan insan, mutlak lääzım bitki-bitkiyä cezalansın, kabletsin yaptıkları için. Bu çıkışa bizi avtor getirer, personajı öldürerlär.

2.6. 5-inci - 9-uncu klaslara deyni verili literatura yaratmaların kolaylıkları, davaları. 5-inci - 9-uncu klaslara deyni verili literatura yaratmaları verer kolaylık üürenicilerä kendi gagauz adetlerini, kendi dilini, kendi kulturasını bilsinnär, yaşamakta kullansınnar. Şindiki yaşamayı annamaa hem taa ii onu yapmaa deyni. Gagauz dilinin hem literaturanın üürenmesindä komunikativ funkţiyası en önemnidir, onuştan üürenicilär gagauz dilindä taa serbest lafetmää çekettilär. Sözleşmektä dil bilmesi - en paalı, en lääzımnı. Üürenici büüyärkän, ana dili ona yardımnȇȇr annamaa - kimdir o, tanımaa kendi erini bu dünnedä, kendi kişiliini, kim o ana-boba, karının durumu toplumda... Literatura üüreder kullanmaa dedelerimizin yaşamak sıralarını, adetlerini. Yaratmalar yardımnȇȇr taa derindän annamaa, beenmää hem sevmää kendi duuma tarafını, ana-bobayı, senselerini.

Da onuștan bizim literaturamız hem dilimiz taa çok sözleșmäk için , taa çok sözü kullanmak için veriler. Bundan bașka, gagauz dilini hem literaturayı üüretmesindä terbietmäk proțesi da vardır. Ana dilinä, ana tarafına, halkımıza, vatanımıza sevda duygularını uyandırmaa; terbi etmää çalıșkannık, üürenmeyi sevmäk; üürenicilär namuzlu olsunnar; cana yakın, yalpak, ana-bobalarına hatır gütsünnär, sevsinnär halkın etika hem estetika paalılıklarını. «Gagauz dili hem literatura» predmetin hazırlanmasına deyni üüredici lääzım bilsin türlü-türlü metodları hem kolaylıkları, üürenicilerä üürenmäk materialını vermää deyni. Üüredici gimnaziyada üürenicilerin dil hem literatura ilerlemäk uurunu, onnarın becermeklerini, intereslerini lääzım esaba alsın. Üürenilän tekstlerin estetika özelliklerinä orientir yapsın. Gagauz dili hem literatura üüretmesinin neetlerinä hem standartlarına görä üüretmäk tehnologiyalarını seçsin. Urokların çeșitli tiplerinä görä üüretmäk tehnologiyalarını seçsin. 5-9 klasların üürenicileri, gagauz literaturasında yaratmaları geçärkänä, var nicä kullansınnar te bu yaradıcı davaları (yaratmalar, testlär, literatura yaratmasına analiz yapmak, referatlar, nasaatların hem haberlerin hazırlanması, artistik olaylarına analiz…)

Gimnaziya hem liţey klaslarına deyni var nicä kullanmaa te busoy analiz sıralıını.

Artistik literaturasında karı süretinä analiz.

1. Anketa vergileri. Artistik yaratmasında karının yaşamasından angı etaplar yazdırılı?

Bütün yaşaması mı, osaydı nesoysa periodu mu?

1. Memlekettä, yaratmada yazdırılan vakıdın periodundunda kadının soţial-ekonomika hem politika durumu.

Kendi vakıdında personaj soţial tipajı gibi olȇr mı, osaydı olmȇȇr mı?

1. Dışandan tipı, karının görünüşü.

2. Kişilik harakteristikaları, kendini götürmäk hem kendini notalamak, yaşamak poziţiyası, içindeki dünnesi, kişilik problemaları.

3. Lafetmäk hem etkileşim başka insannarlan, uşaklarlan, karılarlan, adamnarlan.

Cümneylän kurulmuş karının davranışları uyȇr mı, osa uymȇȇr mı, nedän üzä çıkȇr.

1. Türlü yaşamak olaylarında - cümnedä, yaşayışta h.b. davranışı.

Maanalı yaşamak olayları.

1. Aylä hem aylä ilişkileri (ana-boba hem kendi aylesi).

Ana-boba hem başka senselelärlän ilişkilär.

Evlenmäk hem kocaylan ilişkilär.

Uşakların terbi etmesi h.b.

1. Kendili yaşamak: tanıkların çevresi, meraklık h.b.

2. Zanaat sferası: karı zanaatında oldu mu, kadının yaşamasında problema «ev hem çalışmak», zanaatta gerçekleştirmäk hem karyer örümeesi...

3-ncü BÖLÜM Liţey (10-uncu -12-inci klaslara deyni) üürenmäk kiyatlarında verili yaratmalarda karı personajına analiz.

3.1.10-uncu klasa deyni okumak için yaratmalar. Lițey klasların (10-12) gumanitar profilindä, gagauz literaturasının üüretmesi dominanttır. Gagauz dilini hem literaturayı üürenmää pek önemnidir, neçinki onnar yardım eder üürenicilerä, kendibașına yașamayı bașladıynan, üüsek bilgili insannar olsunnar, cana yakın, ii ürekli, kendi ana dilini, vatanını sevän insannar olsunnar, kendi halkının istoriyasını aaraștırsınnar, gagauz kulturasını ilerletsinnär hem

zenginnetsinnär.

10-cu klasa deyni okumak için teklif edilän tekstlerin arasında var masal «Kalina». [6, s.7] Baș personaj - babunun hem dädunun kızı Kalina. O bu masalda veriler nicä pek ișçi, sesleyän hem kendini kurban verän bir kız. Bu masalı okuduktan sora, annêêrsın, ani ușakları, kızları taa küçüktän karı ișlerini yapmaa üürederlär babular hem da analar bașka masallarda.

Gagauz dastanında «Dengiboz» var ölä bir personaj , nicä Akkavak, padișahın kızı. [6, s.12-14] Akkavak şalvermiș, çocaa içtirmiș su erinä șarap da o sarfoș olmuș. Ama delikannı hep okadar, pinip Dengiboz beygirinä, yarıșmakta üstelemiș kızı. Taa onnar yarıșmıșlar kuș urmasında, güreșmektä da hep çocuk ensemiș. Da padișaa verer kızını bu fukaarä çocaa. Ama masal bununnan bitmeer. Biz bu dastanda göreriz, ani kızlar da becererlär atlı beygirdä gezmää, kuș urmaa, güreșmää…

Bașka bir dastanda («Garip Kamber») laf gider iki genç yavklular için. [6, s.14-15] Birisi - padișaayın çok gözäl kızı hem ikincisi - çırak Garip Kamber. Onnar beenmișlär biri-birini, ama padișaa istäärmiș kızını evermää bir zengin olana. Garip pek çok denemeklerdän, zorluklardan geçmiș, ama bitkidä kapmıș padișaayın kızını da atlı beygirdä oradan kaçmıșlar. İki sevdalı gençlerin kısmetinä sevinmișlär çok vakıt geçmektän sora insannar hem padișaa da. Bu dastan bizä örnek gibi verer evelki vakıtları, açan zenginnär lääzımdılar evlensinnär zenginnerä, fukaarälar da - fukaarälara.

N. Baboglu kendi annatmasında «Ayva çiçekleri» isteer bizä deyni göstermää gagauzların evelki yașamasını, ayledä adamın, karının, kaynatanın hem ușaan durumunu, nicä hepsi bu personajlar biri-birinnän annașêrlar. [6, s.20-23] Taa çok kendi dikkatımı isteerim karı personajına atmaa. Kirana - bir evli karı, angısı Vasil kocasını isteer çekmää Baurçu küüyünä yașamaa, zeräm o onun ana-boba evi da ona deyni orası taa yakın, nekadar kocasın

evi. Ama kaynata Baurçuda yașamaa istämeer, kendi evindä kalmaa isteer, düzmää onu savașêr. Bu kavgayı çözer onnarın ușaa Ligorcuk, angısı ilk adımnarını yapêr dädusunun hem bobasının topraanda. Hepsi gelerlär bir karara: kalmaa yașamaa kaynata evindä da onu taa tez düzmää.

Karı personajı, avtora görä, lääzım seslesin kocasını, kaynatasını, da ozaman ayledä olacek uygunnuk, annașmak.

N. Baboglunun taa bir annatmasında «Güllerdä yașlar» var karı personajı. [6, s.24-25] Karı kaavi, saburlu, çalıșkan, cana yakın, oolu için düșünän, garip aalayan, çocuunu kurtarmaa isteer. Derindän yaparsaydık annatmadan «Güllerdä yașlar» karının süretinä analiz olacek te bölä:

1) Orta yașta karı. Onun yașamasından bu annatmada verili bir gün.

2) Bu kadın fukaarä yașêêr.

3) Kendisi lääzım para kazansın, ani aylesini baksın.

4) O vakıtlar, açan Sovet Birlii daaldı, çoyu kaldılar ișsiz.

5) Satıcıyka ișleer.

6) Kendi vakıdında bir çok razgelän karılarından biri.

7) Karı tertip, bu belli olêr ondan, ani yașlarını basmasına silärmiș.

8) Avtor verer onu, nicä bir ii personajı.

9) Ama neçinsä karının adını koymamıș.

10) Büük bir probleması var: oolunu yolda mașina çiinemiș.

11) Bu kadın becerer lafetmää adamnan hem kalan satıcılarlan.

12) Müșterilärlän annașmaa becerer.

13) Ona deyni oolu ilk erdä durêr, isteer onu kurtarmaa.

14) Kocası için bișey sölenmeer, aylesi varmıș.

15) Zanaat uurunda belli, ani satıcı çalıșarak, ișini beener.

G. Gaydarcı da bașlêêr șiirlerini anasına. Emoțiyalı, canını acıdan kurulmuș șiir «Afet beni».[6, s.29] Ölä olmuș lirik personaj (burada kendisi avtor) annêêr anasının ölmesi için ana-boba evindän uzakta bulunarkana. Acı duygusu büüler onunnan, ani bitki vakıtlarda ooluna pek siirek anasına musaafirlää gelmää kolayı olardı. Onuștan o yalvarêr anası afetsin çocuunu, ki duyamadı kısmet bitki kerä baksın ooluna. Aklısına getirer taa anasını saakana, nicä yatarmıșlar uyumaa ozaman, açan mamusu annayarmıș oolunda hepsi islää. Șiirdä verili biraz karının patredindän. Bakıșı saklı, kaș altındanmıș, șen gözlerindän belliymiș, ki oolu evdä bulunêr. «Garip anam» - danıșêr avtor kendi anasına da yalvarȇr prost etsin onu.

M. Kösä «Gagauzka - gül çiçää» șiirindä gösterer karının gözelliini, güllän onu uydurêr. [6, s.64] Gül - sevgi çiçää. Bütün dünneyin karılarından o ayırêr gagauz milletindä olanı, beener, gözelliinä șașêr. Onnarın ișçiliini «altın elli» epitetlän gösterer. Pek beenerlär türkü çalmaa, sesleri bülbül sesini dä geçärmiș. Gözellii için yazêr «ateș gözellii», üzü esmercä. Șiirdä en gözäl laflar «Hem sevda da kucaanda» göstererlär kadınnarın bu dünneyä Allahtan gelmesini.

K. Vasilioglunun șiirleri «Cuvap» hem «Cuvabını senin bekleerim» baalı biri-birinä maanayca hem insanın arasında bir gözäl duyguyu, angısının

adı sevda, göstererlär. [6, s.39-40] İlk șiirdä delikannı kız danıșêr yavklusuna, ani dünürcüleri ondan bekleer. İkinci șiirdä avtor kullanêr türlü artistik kolaylıklarını, ani zenginnetmää șiiri. « Hem ne büülü bakêrsın sän! (metafora)

O bakıșınnan önündän».

«Seni, güneș gibi, üzün, (uydurma)

Beni hașlêêr taa uzaktan». (metafora)

«Bunu biler artık dolay…

Salt sän bir, kör gibi, …elbet…(uydurma).

Gagauz adetlerinä görä ilk adımı kıza dooru lääzım yapsın delikannı çocuk. Kız istärsaydı ayırêr onu, ama istämäzsaydı cuvap olêr inkärlik formasında.

3.2. 11-inci klasa deyni okumak için yaratmalar. 11-nci klasın programası verer bizä yaratmaları, angılarında var kız, karı, yașlı karı personajları. Ölä avtorların yaratmalarında nicä: N. Tanasoglu «Yuvanoglular», D. Kara Çoban «Bobayı dolașmak», «Düșär yıldız», N. Baboglu «Gaydacı», «Dünürcülük», K. Vasilioglu «Olimpiada» h.b.

Örnek için alalım N. Tanasoglunun annatmasını «Yuvanoglular». [7, s.18-24] Annatmada «Yuvanoglular» gösteriler gagauzların yașamasını o vakıtlarda, açan sovet kuvedi taa yoktu. Personaj Doki «boyluca bir insan, karagözdü, ama teni biyaz, gözäldi bir gagauzka, nicä çok razgeler bizim küülerdä, șendi, lafçıydı, cümbüșçüydü. Onunnan kim dä karşı gelsä, lafetmää doymazdı. Pek mukayetti. Kıșın haliz, bakmıșın, kıvırma, plaçinta yapmıș, yada avșamdan fırına bir sarı kabak atmıș da sabaalän, onu çikarıp, bir kalay sininin içindä içeri getirmiș onu; bakmıșın, yazın bir kada boza kurmuș ya kvas. İșinä dä o pek çabuktu. Ușaklarını çok sevärdi hem pek yalpaktı onnarlan. Ama çetindi dä onnarlan. Düüsün bașka ușaklar onun ușaanı, o da gelsin ona, atlayarak, aalașmaa, Doki hep ona çekișärdi». Doki aylesindä eski adetleri kullanarmıș, herbir ișin ucunu bulmaa savașarmıș, kocasına yardımcı olarmıș. D. Kara Çoban savașêr korumaa dedelerimizin adetlerini, maanilerini, türkülerini, söleyișlerini, da kendi șiirini «Sallangaç türküsü» düzer evelki halk türkülerinä görä. [7, s.102] Sallangaç türküsü janrasında onda var bașka da șiirlär. Ama isteerim yazmaa «Sallangaç türküsü» șiiri için. Bir küçük kızçaazın anası sallêêr lülkayı hem türkü çalêr. Ama sora annașılêr ușaan bobası lääzım tezdä Dobrucadan dönsün, nereyi o gitmiști para kazanmaa. Ozaman belli olêr, neçin bu șiir baalı 1930-uncu yıllarlan. O vakıtlar gagauzların çoyu gidärmișlär yabancı erlerä para kazanmaa, aylelerini bakmaa deyni. Ama çok kerä geeri parasız dönärmișlär/: «Ürääm nesä, of, duyêr: gelecektir parasız…»

D. Kara Çoban annatmalarında da karı personajları için yazêr. Annatmada «Bobayı dolașmak» bizä verer Titiäna personajını. [7, s.40-41] Ö ölä bir karı, angısı kendi bobasını unutmêêr, bașka küüyä onu dolașmaa gider. Belli olêr kim o ayledä baș. Karı kocasından izin alêr gitmäk için. Avtor verer personajın giimini dä. Titiäna giidi kısa, koraflı fistanını… Rubaları için okuyarkana, laflar «kısa fistan» bizi șüpelendirer. Gagauzlarda fistannarın etekleri uzunmuș. Neçin bașında șalinka diildi dartılı? Bunun için avtor yazmêêr. Gagauzların adetlerinä görä, gelin olacaana ilk avșam, açan evlenerlär, kaynana bir șalinka dartêr. Bu adet gösterer, ani gelin kabledildi kocasının aylesinä, lääzım çorbacıyka olsun, gözelliini bașka adamnardan saklasın. İnsan arasında bulunarkana, șalinkadan belli olêr onun evli durumu. Kocasına ne adadı, onu yapmadı. Karı evä vakıdında gelmedi, adam prost ișleri onun için çeketti düșünmää. Ama açan Meșgeldään karısı geldi evä, ușaklarını kaldırdı, verdi onnara birär tatlılık. Kocasına da verdi deyeräk: «Bunnar da - benim büük çocuuma». Adamın eridi ürää. Onun geçti kıskançlıı, șupeleri. İçerdä oldu kuytulu, raatlı, islää». Pek duyulêr, açan ana yok evdä. Ana sevdası ușaklara, kocaya etișmeer bir küçük zamanda da. Ana - evin, aylenin temeli. O tutêr evin içini pak, donadêr evi kendi olmasınnan. Bu annatmada göreriz, nicä aar geler adama karısız. Mamunun sevgisini, tatlı laflarını, lääzımnıını ayledä annêêrız.

D. Kara Çobanın taa bir annatmasında «Düșär yıldız» gagauz aylesinin zor yașaması yazdırılêr. [7, s.41-42] Bu yaratmada baș personaj Länka pek çok ișleer,

aar ișleri yapêr, ama kayet fukaarä yașêêr. Yazıcı verer onun patredini. Çok hem aar iștä bulunmak, yapmıș bu genç insanı ihtiär, bir babuya benzeyän karı: suratı burușuk, gezärmiș kasılı omuzlan, kambur arkaylan. Länkanın ilk ușaa öldü. Evli karıda yokmuș kısmet, onun taa bir ușaa ölü oldu, makar ki kendisini korudu aar iștän hem adamı da çalıștı onu korumaa. Ama Länka nasıl dursun, açan ișlär hepsi lääzım yapılsın, kocası yalnız etiștirämäzdi. Böläydir çiftçi karının eceli. Bizim önümüzdä peydalanêr ana olacaa, o pek ișçi, ama onda var bir prost tabeet. Korumadı kendisini, onun beterinä ușak ölü duudu. İlk kim cuvapçı ușaan önündä - o kalın karı. Üürenicilär, açan geçerlär bu annatmayı, cuvap ederlär sorușlara te bu cuvaplarlan:

1) Länka ihtiära benzäärdi, çünkü zor yașamak yapmıștı onu ölä.

2) Länkanın ilk ușacıı öldü, zerä küüdä yoktu ozaman bir da doktor, babular da yardım edämedilär onu kurtarmaa.

3) Gançu Kiru birkaç kerä alardı Länkanın elindän kazanı, o istäärdi korumaa karısını da ușak saa duusun.

4) Länkanın kocası savaștı korumaa onu aar iștän, herbir iștä yardımcı oldu.

5) Adam lääzımdı taa çetin kendi dediindä dursun, vazgeçtirsin Länkayı iș yapmaa.

6) Bir taraftan Länka dooru yapmadı, açan adamı brakmardı onu iș yapmaa, o hep okadar ișläärdi, karı ișsiz duramazdı. O düșünmäzdi ne olacek onun ușaannan. Bașka taraftan ne yapaceydı Länka, açan ișleri lääzım yapılsın, adamı ișleri etiștirämäzdi yapmaa. Öläymiș çiftçi karının eceli. Bän sayêrım, ani Länka lääzımdı bulsun kendindä saburluk ișlememää, zeräm ilk cuvapçı ușak için karı.

7) Karı lääzım bilsin, ani herlecäm o istärsaydı aylesini kısmetli yapmaa düșünsün iș mi ona taa paalı, osaydı ușaa mı.

Bu yaratmayı geçtiktän sora var nicä üürenicilerä uroon bitkisindä vermää te bu sorușları:

1) Neyä üüreder D. Kara Çobanın annatması kızları, çocukları?

2) Nesoy karar uroon bitkisindä var nicä yapmaa?

N. Baboglunun annatmasında «Gaydacı» göstürüler gagauz çiftçilerin yașaması bașka taraftan. [7, s.51-54] Baș personajlar Andrey hem Kirana. Andrey beener muzıkayı, becerer gaydada çalmaa. Karısı Kirana bir taraftan Andreyi pek beener hem seviner onun muzıkasına, öbür taraftan, o azetmeer, ani bu gaydanın beterinä Andrey etiștirämeer kır hem aul ișlerini yapmaa. Onuștan onnar fukaaraca yașêêrlar. Kirana istärdi geeri kalmamaa. Yazıcı pek islää annêêr Kirananın zeet çekmesini, düșünmeklerini, onuștan o yazêr Kirana için taa çok, nekadar Andrey için. Muzıka çiftçiliktän diil taa așaa zaanat, onuștan Kirana duyardı içindä karșıduran duygularını. Ama bitki-bitkiyä onnarın da aylesindä islää yașamak oldu.

Kiranaya yaparsaydık harakteristika, olacek te bölä:

1) Dayanıklı karı;

2) İstärdi toprakları olsun hem da hayvan tutsunnar;

3) Beener kocasının avalarını, ama betva eder o gaydaya.

4) Karı ayırılmadı kocasından, onunnan bitkiyadan kaldı, yașamaları ii tarafa diișildi…

N. Babogluda var taa bir annatma «Dünürcülük», angısını programaya görä 11-inci klasta geçerlär. [7, s.54-67] Bu annatma, nicä dä hepsi N. Baboglunun annatmaları baalı haliz olmuș ișlerä. Avtor istemiș göstersin, ki tamahlık zenginnää, altına bozêr insannıı, basêr eskidän kalma dedelerdän en ayozlu adetlerimizin üstünä. Sevda, düün - ne var dünnedä taa paalı, taa saygılı kaavi aylä düzmektä? Ama bu yaratmada personaj Nida beener bir fukaarä delikannıyı, angısının adı Yani. Kızın bobası Nidayı isteer evermää bir zengin, sakat Anastasa. Annatmanın bitkisindä Yani öler, Nida da istämeer yavklusuz yașamaa da asılêr. Bu kız personajına Nidaya üürenicilär var nicä doldursunnar onun «Kendili yapraanı»/:

1) Ne bilerim personaj için.

2) İnformațiya ani tekstta var.

3) Düșünmeklär annatmanın tekstinä görä.

4) Harakter kaliteleri.

5) Yaptıkları.

6) Bașka personajlarlan davranıșları.

7) Benim düșünmeklerim personaj için.

Bu «Kendili yapraanı» var nicä doldurmaa diil sadece Nida personajına, ama Kandil Radaya, terziyka Feniyä, Çüvenci Lambunun karısına, Sandaya, Yaninin anasına hem bașkalarına da. Sora var nicä belli etmää, uydurarak personajları biri-birinä, delikannı kızın bir bütündän süretini vermää. Bunu yaptıktan sora, belli olêr nesoy personajmıș Nida, terbi etmișlär mi onu gagauz adetlerini kullanmaa, var mı onda gagauzluk tabeetindä, neçin ona deyni zenginnik durêr bitkinci erdä, ama sevda ilk erdä hem taa bașka ișlär da üzä çıkêrlar. Taa derindän üürenmää deyni bu yaratmayı, yardım eder ölä bir uroon tipi, nicä urok-sud (urok-daava). Açan üürenicilär bitirerlär geçmää annatmayı «Dünürcülük», pay ediler onnarın rolları, kim kimi isteer oynamaa/: Kadı / sud kesici (судья) , savcı (прокурор), advokat, sanık (обвиняемый), sekretar, pristav, korumak (охрана), tanıklar (свидетели).

Açan uroon birinci payı (daava) biter, üürenicilerä teklif ediler katılmaa dartışmada. Dispudun sorușları:

1) Dooru mu yaptı Kandil Dimu, ani zoruna istedi evermää kendi kızını Nidayı bir zengin primarın çocuuna Anastasa?

2) Nicä siz sayêrsınız, dooru mu yaptı Nida, ani yașamasını butakım bitirdi?

3) Ne o kısmet?

Evdeki iș veriler genä baalı bu temaya. Yazmaa bir yaratma-fikirlemä temaya: «Sevda mı, osaydı zenginnik mi yapêr insanı kısmetli?» Var nicä, bu yaratmayı geçtiktän sora, yapmaa bir karar, ani personaj Nidadan pay tutêrlar taa çoyu üürenicilär. Onnar da sayêrlar, ki lääzım evlenmää sevgili yavkluya, ayleyi kurmaa hem ayırı ana-bobadan yașamaa.

Sevda gençlerin arasında temasında yazdı kendi annatmasını «Olimpiada» K. Vasilioglu. [7, s.75-89] Pek meraklı bir annatma, angısının baș personajları Simu Popazoglu hem Marinka.

Marinka - bir gençecik karagöz kızçaaz. Verili onun patredi: boyu ortancaymıș, kıvrakmıș, leventmiș hem pek gözälmiș. Rayon olimpiadasına o gelmiști giimni biyaz bluzacıklan, kara eteklän. Saçları iki kara pelik, omuzlarından belädän așaa inärmiș, kulacıklarında küçüräk paalı küpecik varmıș, boynusunda da bir dizi sedef boncuk, ayaklarında kara orta ökçeli emenilärmiș. Marinka islää üürenärmiș șkolada, beenärmiș gagauz dilini, onuștan pay alarmıș rayon hem respublikan olimpiadalarında. Simuylan Marinka sevärmișlär biri-birini, ama, açan Simu institutta üürenmää bașlamıș da cuvap vermemiș Marinkanın kiyadına, Marinka evlener Vasiyä, makar ki taa çok sevärmiș Simuyu. Marinka evlendiktän

Sora karșı geler Simuylan, o dooru yapêr, ani gösterer kendisini, ani onun yașaması șindän sora baalı Vasiylän, makar ki gençliindä hem, beki, șindi dä sevärmiș Simuyu.

Bu yaratmayı okuduktan sora var nacä yapmaa Marinkanın harakteristikasını.

Marinka

1) Futbolda pay tutardı Simudan.

2) Hepsinnän meraklanardı.

3) Dikkatsızlıydı.

4) Kararlıydı.

5) Duygulu.

6) Kendisini kabaatlı duyardı geçirilmiș top için.

7) Gol için afetmäk Simudan istärdi.

8) Marinkanın ilk yannıș adımı - Vasiylän oyun.

9) Kendi kocasının üzünü kirletmeyän bir evli karı, angısı sevgilisinnän bașka bulușmaa istämedi.

K. Vasilioglu annatmada «Olimpiada» pek çok artistik kolaylıklarını kullanêr, ani personajlarını taa islää göstermää /:

«Tuna valsın muzıkası götürärdi beni uzaklara, kaldırardı üüsek göklerä». (metafora)

«Onun o yımıșacık elceezi, nicä 220 volt sarsalayardı». (giperbola)

«Gençecik karagöz kız». (epitet)

«Kär, gerää gibi, vakıt butakım bän kafamı kırdıydım».(metafora)

«Beni seftä yașamamda tuttuydu ürek dalgalanması». (metafora)

«Üzü onun, nicä dä koftanın benizi, hep ölä kırmızıydı, sansın yanardı». (uydurma)

«Saçları omuzlarından beldän așaa, iki kara yılan gibi, kayıp inärdilär». (uydurma)

«Yımıșacık sıcak elceezi». (epitet)

«Büülü , sarfoș edän muzıka». (epitet, metafora)

«Taazä , gençecik soluu». (epitet)

3.3.12-inci klasa deyni okumak için yaratmalar. 12-nci klasın programasında koyulu gagauz dilindä yaratmalar, angılarında var nicä karı personajların süretini üzä çıkarmaa.

D. Tanasoglu şiirindä «Bucaan eșil kırlarında» [8, s.22-23] uydurêr genç kızları gül çiçäännän /:

«Siz neredänsiniz bölä? Hem utancak, hem dä yalpak. Makar ani saplarsınız fena onu, kim, kılbıklı, alêr bașka yola, ya göz dikir șu

gözelliinizä»…

Bu șiirin lafları verer bizä kızların patredini, ani onnar pek gözäl da delikannılar gözlerini alamêêrlar onnardan. Hem da laflar «utancak»,

«yalpak», «fena saplarsınız» vererlär kızın harakteristikasını. Onnar yalpak hem utancak bir vakıda kadar, ama açan onnara dokunêrlar, te o

güllär gibi, çekederlär saplamaa /:

«Bizi Sır-Deredän getirdilär

Kibitkalar Tuna deresinä kadar

O Göçücü Oguz dedelermiz o zamannar…

Bizä çoktan ana oldu bu kır erlär,

Bizimdir bu küülär hem bu evlär,

Biz bu kırda toprak ișleeriz hep,

Üreklerdän dä gül büüyeriz hep»…

D. Tanasoglu kız-gül süretin laflarınnan cuvap verer istoriyada verili olaylarlan /: Neredä gagauzlar yașamıșlar, neylän onnar zanaatlanmıșlar, yabancı kır erlerini beenmișlär, aylä kendilerinä kurmușlar…

« Kızlık ederiz;

Evli içerindä açık karêrız, hep beeri,

Hem kısmetleeriz bu eri.

Da buradan hiç kimsey çıkaramayacek bizi!

Köklär pek derinä saldı,

Bucak ana-boba bizä kaldı! »

Avtor șiirlän verer bizä nasaat, ani gagauzlar kendi ana topraanı bașka diiștirmesinnär, gagauz dilini korusunnar, laf «gül» gagauzça herzaman

ötsün .

Bu șiirdä karı personajına pek önemni bir er veriler, zerä ayleyi karı tutêr…

N. Baboglunun annatmasında «Masallı toprak» annadılêr diil sade onun masallı gözelli için, ama taa çok onun zaametçi hem zeetli insannarı için. [8, s.36-56]

Annatmayı okudukça, göreriz, ani «masallı toprak» taa çok pelinni. En büük tragediya bu annatmada aaçlık, adamnar da, karılar da pek çok zorlukları çekmișlär, ama pek zormuș karılara görmää, nicä onnarın ușakları aaçlıktan öler, da onnar bișeylän yardımcı olamêêrlar.

Var annatmada bir kıpçaklı karı personajı Nedușların gelini. O karı, bitki ekincii, tavandan süpürüp, ükleder taligaya da, koșup ortaklıya birär

inek, yollanêr «kurtarıcılara» imeelik götürmää. Yolda karı düșer taliganın altına da erindä kemikleri falanêr, oracıkta da kan içindä öler…

Nedușkalarda kaldıydı beș ușak üüsüz, gezärdilär sokakta, aalayarak hem dileneräk. Gagauzlar deerlär, ani ușaa deyni kendi anasından taa yakın

kimsey yok, onuștan da herbir ușak lääzım aylesindä büüsün.

N. Baboglu pek islää gösterer karı personajlarını pyesada «Mumnar saalık için». [8, s.57-93] Orada veriler ișleyän kișilär nicä: Kati, Gina, Çimana, Oli, bir karı

(adsız). Avtor gördü bizim halkın küüdä yașamasını otürlü, nasıl vardı ozaman, ama neetiydi onun düzsün bir pyesa gagauzluk materialından da

görünsün gagauz milli üzümüz. Pyesada çok önemni gagauzların eski adetleri. Onnarın koruyucusu hem gençlerä vericisi - Gina babu. Gina babu

ölä bir karı personajı, angısı dayma savașêr çocuunu hem gelinini dooru yola koymaa, onnarı savașêr uzlaștırmaa, ama faydasız.

Birinci akttan (ilk sțenada) biz annêêrız kim o karı-koca Kati hem Dimu. O ölä bir aylä, neredä adamın hem karının arasında annașmak yok.

Katinin canı acıyêr çocuuna Pantiya, ama Dimu (bir boba gibi) isteer çocuu ișlesin hem da askerlik yapsın, kendibașına olsun. O sayêr, ani çocuu

«dooru» lääzım yașasın, ama Kati kabaatlı bulêr Dimuyu, ani kocasın dooruluklarınnan zorlukları çekerlär. Tä bundan çekediler konflikt bu

ayledä. Bu iki personaj karșı koyulêrlar biri-birinä. Kati sayêr, ani kolhozdan çalmaa var nicä, o varlık hepsinin, ama Dimu kayıl olmêêr karısınnan,

sayêr, ne diil zakonca kazanılmıș, o çalmak sayılêr. Kati savașêr çalmaklan ayaa kalkmaa, ama Dimu bu iștän azetmeer, dayma üüreder karısını

dooru yașamaa, kendi terinnän kazanmaa. Dimu söleer nasıl ana-bobalar üüreder ușaklarını çalmasınnar, yalan sölämesinnär, açan hep çalmakta, yalancılıkta, Allahtan kalmıș insannara dooru yașasınnar, eer unudarsalar bunu, belalarını bulaceklar. Kati örnek alêr Manol batüsundan (kolhozun predsedateli), onda bir neet - zenginnemää, nicä batüsu. Kavga hep kızıșêr, Dimu savaşêr karısının azını kapattırmaa, deyeräk, ozaman evleneydin ölä bir adama, nicä senin batun Manol.

İkinci stenada üzä çıkêr Afganistanda askercilik yapmak. Karı istämeer oolu Panti Afganistana düșsün, ama Panti düșüner başka türlü, pek isteer

cengä düşmää, anası söleer, ani orada ölüm gider. Gina babu savaşêr uslandırmaa gelini Katiyi, da deer: «Allaa yardım edär da Panti düșmäz o

ateşin içinä». Dimu ecelä inanêr, varsaydı günü çocuun yaşamaa, o da dönecek evä kalan askercilärlän. Karı kayıl kocasından ayrılmaa, sade

çocuunu Afganistandan kurtarmaa, savaşêr döndürmää Dimuyu. Bu sțena biter onunnan, ani Dimu kayıl olêr para hazırlamaa, ama başka bişeyä

karışmamaa.

İkinci sțenada taa bir konflikt olêr Manolun hem Çimananın arasında. Manol beenmeer, ani karısı zeedecä lafeder Olimpiadayalan. Sayêr, ani bu

karı küü içindä laf gezdirer, laf gezdirmäk karıların hastalıymıș. Çimana sayêr kabaatlı te onnarı, kim saklı iş yapêrlar, dooru yașamêêrlar.

Üçüncü sțenada kavga olêr Manolun hem karının arasında. O karının kızkardaşı predsedateldän uşak duudurdu, da şindi bu insan geldi bildirmää

bu haber için hem istemää yardım…

Manol kayıl olêr versin hepsini, ne isteer bu karı, sade sustursun onnarın aazlarını. Dimunun hem Katinin aralarında peydalanêr konflikt. Dimu

istämeer saklamaa ne biler askercilik için, Kati teklif eder ona sussun, zeräm batüsunu da var nicä kapsınnar. Dördüncü sţenada göstürülü gençlerin Olinin hem Vladinin aralarında sevdası hem nicä lääzım geçsin gagauz düünü adetä görä. İkinci aktta

(birinci sțenada) Oli annadêr Gina babusuna, ani onun yavklusu düșmedi nereyi istärdi, ama babu savaşêr uslandırmaa unukasını da annadêr

ona, nicä geçärmișlär gagauz düün adetleri. Dördüncü sțenada sklad yanêr, Manolun karısı bolnițaya düşer. Gösterili nicä Manolun Çimanaylan aylesi daalêr, bir büük kavga aralarında olêr. Çimana kabaatlı bulêr skladın yanmasında kendi kocasını, söleer, ani olaceymıș sudta baş svidetel. Kabaatlı bulêr adamını gezmektä da. Çirkin çekișmeklär olêr bu karı-koca arasında, bu kavgaya çekerlär Katiyi da. O annêêr Çimanadan, ani Manol batüsu onu aldatmıș, almış beş bin, ama polkovnää sade üç bin vermiş.

Oli annêêr kimin erinä onun yavklusu düşer Afgan cenginä.

Beşinci sțenada çözülmäk olêr tragediyalı. Afgan cengindän getirerlär Vladinin ölüsünü. Katiya prost olêr, bolnițaya alêrlar onu. Oli da er

bulamêêr kendinä, alȇêr, dizer yavklusunu.

Pyesanın adı «Mumnar saalık için» gösterer gagauzların din adetlerini, onnarın koruyucusunu Gina babuyu. Bu adı N. Baboglu koydu o sebepä

görä, ani göstermää insannarın saalıı için lääzım koymaa mum, ama diil canı için, nicä olêr pyesanın bitkisindä. Da hepsi karı personajlarını bireri

topladıynan, var nicä bir bütündän gagauz karının süretini yazmaa: ayleci - başkasının aylesini dadan; ooluna canı acıyan - başkasının çocuklarına canı acımayan; çalmaklan zenginnemää isteer - kendi terinnän yaşamaa isteer; kolhozun malına canı acımȇêr - kendi hayvannarına canı acıyêr; uzlaștıran - kavga yapmaa becerer; oolu için kocasından kayıl ayrılmaa - aylesini koruyan; doorulukçu (bıçak kemää urmayınca) - dooruluksuz; becerer beenmää hem beklemää; gagauz adetlerini kullanêr; zeedecä lafeder; küü içindä laf gezdirer; saklıcı - diil saklıcı. Ölä baktıynan avtor karıyı verer hem ii, hem da kötü taraftan. Enseer insannık, herbir karı isteer kaavi aylä kurmaa kendinä, ușaklarını terbi etmää, onnarı yaşamaya hazırlamaa, unukalarlan oynamaa, kocaylan annaşmaa, varlıklı yaşamaa, komșularlan, senselelärlän annașmaa, biri-birini aldatmamaa…

3.4. Nonliterar tekstlerindä gagauz karı personajına analiz. Nonliterar tekstlär - o ölä yaratmalar, angıları girmeerlär kurikulumun temalarına, ama üüredici var nicä kendi uroklarında onnarı kullansın. «Gagauz dili hem literatura» predmetin üürenmesindä üüredicilerä teklif ediler literar/nonliterar tekstlerini almaa uroklara. Șindiyä kadar verildi

5-12-nci klasların üürenicilerinä deyni literar tekstleri örnek için. Hepsi o yaratmalar, angılarında vardı personajlar: karı, yaşlı karı, kız, delikannı kız,

uşak.

Ama şindi isteerim birkaç örnek almaa nonliterar tekstlerindän, angılarını da var nicä gimnaziyada, lițeyda kullanmaa uroklarda. Bu yıl (2022-nci) Dionis Tanasoglunun duumasından 100 yıl tamannanêr. Onuştan da bu avtorun yaratmaları alındı. D. Tanasoglu karıyı görer önündä kendi ușaannan kucaanda. Şiirindä «Anasında kucak» yazıcı pek islää annêêr karının bu dünnedä lääzımnıını. Kadın lääzım uşak duudursun, ani adam soyu kaybelmesin, doyursun, giidirsin, terbi etsin, ayaa kaldırsın… Açan uşak bulunêr anasının kucaanda, soluun esmesini, can sıcaklıını duyêr, gülüșünä seviner, sözün tatlılıını annêêr. Karı verer uşaana hepsini, neyi lääzım versin herbir ana. Ama geler vakıt da uşaklar giderlär evdän, mamuya deyni onnar hep okadar uşak kalêrlar.

D. Tanasoglu «Analar» şiirindä artistik kolaylıklarını kullanêr/: «Analar, ilkyaz gibi sıcak», «yazın hoş yaamur gibi», «kușku, nicä turnalar», «kaar gibi yalpak, duygun», «doyulmaz masal onnar», «nicä zamannar yılda, analar geler». Uydurmaları baalı biri-birinä kullanmış, hepsicii erlerindä

erleșili. Onnar vererlär şiirä kolaylık okumakta hem annamakta. Te bu artistik kolaylıkları anaların süretini üzä çıkarêrlar.

S. Kuroglu da kendi şiirindä ana için yazêr. Avtor şiirindä «Annat, anam» görer bir masalcı karıyı, angısının hiç işi bitmeer, da o hem yapaa işleer,

hem da annadêr ooluna masal. Pek sevärmiş işitmää anasının tatlı sesini hem da uyuklamaa masalın laflarından. Avtor danıșêr anasına küçüldek

formasında «anacıım», o gösterer nicä beener kendi anasını. Taa belli olêr, ani işsiz hiç kalmêêr. Bitkidä sölener: «Çok annat, ihtiär anam, pek

tatlı sesin». Kullanmış epitet «tatlı sesin» gösterer bizä, ani herbir uşaa deyni onun kendi anasının sesi en tatlı ona. İlk erdä durêr ana sesi, angısını uşak dayma işider.

Şiirштdä «Ana sıcaa» S. Kuroglu açıklêêr ananın işçi süretini. Bizim dikatımızı ellerä çeker. Avtor isteer biz görelim, ne olêr karının ellerinnän çok işlemektän sora/:

«Ellerin, anam, nekadar bu dünnedä işlemiș, sanki onnara hiç mi aar bu ömürdä gelmemiș?»

Bu şiirdä ellär kaplêêrlar baş eri, onnarın işlemini işliklär göstererlär/: ișlemiș, gelmemiș, yıkamış, burușmuș, ilaçlamıș, kazanmıș, sertleșmiș,

çalılanmıș, erimiș. Şiirin bitkisindä o söleer, ani ana ömüründä nekadar zorlukları geçirmiş, elleri artık erimiș, salt sıcaa uşaklar için hep ölä sıcak

ta kalmış. Bu laflarlan avtor yapêr çıkıș. Meteder anaları, üüseklää onnarı kaldırêr. Onnar birkerä bilä iştän korkmêêrlar. Allahtan verili büük

saburluk hepsini enseer. Karı nesoy da zorluklardan geçmeer, hep okadar uşaklarına deyni en paalı ana kalêr. Yazıcıda taa bir yaratma var anaların ellerinä baașlanılmıș, o «Ananın ellerinä gimn». Karının elleri türlü işlerdä çetinnemiștilär, damarları fırladı aar işlerdän, ama, buna bakmayarak, hep okadar uşaklarını beşikta salladılar hem asirlärcä iilik dilini korudular. O altın ellär, ana elleri, angıları çok kaba ekmekleri pișirärdilär, topraklan dostlașan ellär, angıları bilärdilär ne o acının paası hem erli küsmeklerin paasını, bizi ilaçlardılar belalardan hem yorulmaklardan, koruyardılar korkudan. Nekadar sıcaklık bu ellär verdilär.

M.Kösenin şiiri «Kara çember» gagauz karıların yas tutmasını gösterer. Hiç birkerä bilä unutmamıșlar neyi geçirdilär yaşamalarında. Peetçi kara

çemberdän bunu belli eder, angısı onnarın bașlarında herzaman dartılıydı. Var nicä mi o ana unutsun aaçlık vakıdını, açan onbeș-onüç uşaktan

diri kaldı biri, yada hepsi öldü. Avtor taa küçüklüündän annamış, nicä karılara zor yaşamaa. O çaarȇr bizi analarımızın durumunu annamaa,

yaşamalarını ilinnetmää, saygılamaa, yardım etmää/: «Yașaardı karılar yaşlı, bir kabaatsız pak otalı, sansın tabut diriliktä – çemberdi hep bașlarında!» M. Kösä kullanmış bu șiirdä ölä bir karı-ana süretini, angısı adetä görä diil lääzımdı adamın önünü geçsin. Șindiki vakıtta da büük yașta karılar adamnarın önünü geçmeerlär, bu gösterer karının durumunu cümnedä. Boş bakırlan insanın önünä çıkmasın, ki kösteklärmiș uurunu. Uşaa bakmasın, zerä nazarlarmıș onu. Karının süretini göstermää deyni avtor kullanmış türlü-türlü artistik kolaylıklarını/: «kara çember», «çatak-matak işlerdän», «katmer-katmerdi kahırlan», «kör aaçlık», «eski ömür». Șiirin bitkisindä peetçi yazêr, ani șindiki vakıtta bulușarsaydın birerdä uzakta gagauz karılarınnan, sän onu hiç tanımayacan, eer katmaarsa laf gagauz dilindä.

M. Kösenin taa bir şiiri adanêr karılara. O şiirin adı «Karıdan çekeder bu dünnää». Yaratmanın adı sekiz kerä tekrarlanêr. Avtor herzaman isteer

ayırmaa bu laflarlan, ani karıdan bu dünnä çekeder. Süreti üzä çıkarêr o lafları, nicä kahırlarını saklı içindä tutêr, kendisini uşaana verer, kendisi

imeyecek, uşaklarını doyuracek, lääzım olarsa canını da uşaklar için verecek. Peetçidä karı, işçi bir insan, angısının bir büük ük sırtında durêr.

Verilmiş yaratmalarda göreriz karıyı içyandan, taa çok işlerindä hem yaptıklarında onu metederlär.

T. Zanet adêr kendi șiirlerini anasına hem malisinä. Ona deyni karı teması pek yanında bulunêr/: şiirleri «Anama», «Anama kiyat», «Afet», «Ana

gözleri». Yazıcının anası kaldı yaşamaa küüyündä, orada da geçindi. O yalvarêr ihtiär anasına afetsin onu. Metaforaları kullanêr «ani kaarlar kahır izi, kondu kömür saçlarına», «Geçän yıllar - derin çizi serpti yalpak ellerinä». Bu șiirdä «darsık gözlär» hepsini açıklêêrlar. Karı bıktı yola bakmaa,

umutlanmaa. T. Zanet şiirin bitkisindä yazêr: «Sancı kopêr can erimdän». Bu pișmannık geler ozaman, açan kaybederiz paalı kişiyi. D. Kara Çoban savaşêr korumaa dedelerimizin adetlerini, maanilerini, türkülerini, söleyişlerini da kendi șiirini «İsteyiș» düzer evelki halk türkülerinä görä. Var nicä deyelim eski adet türkü janrasi bizdä var. Şiir yazılı bir kızın adından. Onun tezdä düünü olacek. Türlü düșünmeklär, sayıklamaklar kızın aklısından çikmêêr, makar ki düün yaklașêr, onnarın aulunda şennik olacek. Acaba, neçin gucenik onun üzää? Düündän sora kız lääzım ana-bobasından ayrılsın, ii yașamak hem kısmet kocasınnan bulsun, kaynana-kaynataylan annașsın… Evlenän delikannı kız en ilkin düșüner, ki kocası onu korusun, sevsin, başka türlü kızın yaşaması yabancı evdä var nicä hızlı kısalsın. Te nicä bu fikiri D. Kara Çoban gösterer: «Kocam ko olsun

peltek, ama sevsin beni pek. Tașımasın elindä, sade tutsun belimdän…»

D. Kara Çobanın şiiri «Kaç, mamu, önündän!» genä yazılı ayledä karının durumu için. Kendisini giidirmeer ölä, nicä uşaklarını. Açan uşak küçük,

ona anası lääzım olêr. Ama açan büüyer, kendi aylesini kurêr, mamu ikinci plana geçer. «Anan olsun, ama mamu olmayasın» - söleer evelki söleyiş.

Bitkinci sıra «Aynayı ver elindän da kaç mamu önündän!» gösterer anaların lääzım olmadıını. Ana-bobanın önündä uşakların borcu, nicä dä uşakların önündä ana-boba borcu vardır.

ŞKOLADA UROKLARDA KULLANILMIŞ ÖRNEKLÄR

1-nci klasa deyni T.Zanet şiir «Mamu»

ANA SÜRETİ

YALPAK ELLERİ,

PAK BAKIŞI,

KIRMIZI YANAKLI,

KIVIRMA BECERER YAPMAA,

SEVER,

TAKAZALȆȆR,

YIKȆȆR,

UYUDȆR,

UYANDIRȆR...

NEZAMAN O DİNNENER?

HALK MASALI «GARGANIN MASALI»

BABU SÜRETİ

CANA YAKIN,

İŞÇİ,

EKMEK BECERER PİŞİRMÄÄ,

DİİL SIKI.

AALEMİN İŞİNİ TUTMȆȆR, AMA HARCȆȆR.

GARGA NESOY?

2-nci klasa deyni

K.VASİLİOGLU ANNATMA «MALİ»

MALİ SÜRETİ

MALİ ÜÜREDER UNUKALARINI İŞÇİ OLSUNNAR,

İHTİARLARA YARDIM ETSİNNÄR,

BECERER ONNARI KABARTMAA,

GÖZÄL LAFLARI SÖLEMÄÄ.

T.MARİNOGLU ANNATMA «NAKOLA»

KARI-ANA SÜRETİ

ANANIN CANI ACIYER HEPSİ UŞAKLARINA,

O İSTEER HERBİRİ TOK OLSUN,

AMA EN ÇOK KÜÇÜK UŞAANI DÜŞÜNER,

ONU DA AYAA KALDIRMAA İSTEER.

3-ncü klasa deyni

S.KUROGLU ŞİİR «ANA SICAA»

ANA SÜRETİ

ELLÄR

İŞÇİ,

BURUŞMUŞ,

İLAÇÇI,

EKMEK KAZANICI,

KAZMADAN SERT,

KABARMIŞ,

ÇALILANMIŞ,

ERİMİŞ...

NİCÄ DÄ OLMASIN ANANIN ELLERİ, ONNAR HEP OKADAR SICAK KALDILAR UŞAKLARA DEYNİ.

S.EKONOMOV MASAL «BEENİLMİŞ ÇİÇÄÄ»

KARI-ANA hem BABU SÜRETİ

ANA İSTEER OOLU KISMETLİ OLSUN DA BUNUN İÇİN HEPSİNİ YAPȆR.

BABU HEP ÇOCUKTAN HEM KIZDAN PAY TUTȆR,

KORUYER KIZI KÖTÜ PERSONAJDAN,

BİR ANA GİBİ ANNȆȆR, NE O SEVDA,

BAŞKASININ DURUMUNA GİRER.

4-ncü klasa deyni

S.BULGAR MASAL «DEV OOLU KURTARȆR PADİŞAHIN KIZINI»

DELLİKANNI KIZIN SÜRETİ

GAGAUZ KIZI DÜNNÄ GÖZELLİİ,

GELECEK VAKITTA OLAN KOCASINI SESLEER,

KENDİNİ KURTARMAA DEYNİ HEPSİNİ KORKUSUZ YAPȆR.

N.BABOGLU ANNATMA «OKA»

SOFİ BABU	ARİKA KOMŞUKASI
SIKI MAANACI İNSANIN ÜZÜNÄ SÖLEYÄN ÖDÜNÇ VERER GEERİ İSTEER	ÖDÜNÇ DAYMA ALȆR ZAVALI BİR KARI ALTI UŞAA VAR FUKAARÄ YAŞAYARDILAR ÇEMREKTİ KURNAZDI ŞALVERDİ KALIN ÜZLÜ
KÖTÜ PERSONAJ	KÖTÜ PERSONAJ

BABU hem KARI SÜRETLERİ

BU OKA MI, OSA ÇÖLMEK Mİ?

K.VASİLİOGLU ŞİİR «MAMU»

ANA SÜRETİ

ŞİİRDÄN ANA	BENİM ANAM
GÖZÄL AKILLI İŞÇİ TÜRKÜCÜ OYUNCU	? ? ? ? ?
???	???

MAMUDAN PAALI ERDÄ -

BİŞEYCİK HİÇ YOK!

5-nci klasa deyni

MASAL «CÜCÄ TODUR»

İKİNCİLİ ANALIK SÜRETİ

KOCASINI DÜŞÜNER

AALEMİN UŞAANA SEVİNMİŞ

DOYURMUŞ ONU

GİDİRMİŞ

HALİZ ANA OLMUŞ YABANCI UŞAA DEYNİ

BEENER ONU

DÜŞÜNER ONUN İÇİN

HAZIR HEPSİNİ OOLU İÇİN YAPMAA

ANİ CÜCÄ TODURA İSLÄÄ YAŞAMAA ONNARDA OLSUN

MASAL «DÄDUNUN HEM BABUNUN EVİ»

BABUNUN SÜRETİ

CANA YAKIN

ACIYAN

İNANÇLI

ALDANAN

İŞÇİ

BETVACI

KİM YARDIM ETTİ BABUYA EVİNÄ GİRMÄÄ?

D.TANASOGLU ŞİİR «ANALAR»

ANA SÜRETİ

ANALAR	NESOY ARTİSTİK KOLAYLII?
SICAK ÇİÇEKLİ BAŞÇA ÖZLENMİŞ KIRLANGAÇLAR TAAZÄ ÇÖREK İLK KARPUZ ÜZÜM KARA KUŞKU YALPAK DUYGUN DOYULMAZ MASAL CÖMERT BIKMAZ	? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

6-nci klasa deyni

K.VASİLİOGLU ŞİİR «ANA-BOBA»

ANA SÜRETİ

«NE GÖZÄL YAŞAMAA AYLEDÄ,

AÇAN MAMUYLAN BAKA EVDÄ!»

Verili temaya bir yaratma yazmaa.

N.BABOGLU ANNATMA «KARIMCALIK»

ANNATMA «DUT İMEKTÄ»

«KARIMCALIK» KARI-ANA SÜRETİ İŞÇİ UŞAKLARINI BEENÄN İŞTÄN GÖZ AÇMȆȆR YOK VAKIDI ÇOCUUNU SESLEMÄÄ	«DUT İMEKTÄ» SOFİ BABUNUN SÜRETİ BEENER UŞAKLARI TERBİ EDİLİ OLSUNNAR İSTEER ZARAR YAPMASINNAR KURTARICI
MALİ SOFİ BABUNUN SÜRETİ UNUKASINI DİKKATLI SESLEDİ NASAAT VERER KARIMCA DİRİ BİR CAN ÇOK FAYDA FİDANNARA GETİRER ÖLDÜRMÄÄ OLMAZ TABİATI KORUMAA LÄÄZIM UNUKASI TERBİ EDİLİ, CANA YAKIN OLSUN İSTEER TABİATA ZARAR YAPMASIN ÜÜREDER	KENDİNİZDÄN BİR PERSONAJI EKLEYİNİZ, ANGISI BENZEER VERİLİ PERSONAJLARA

T.MARİNOGLU ANNATMA «İZİN»

KARI-ANA SÜRETİ

ANA VERER OOLUNA İZİN

YAPSIN BİR PINAR

ADAMIŞ KOCASINA PINAR YAPACEK

ZORLUKLARDAN KOLAYLII OLMAMIŞ

GAGAUZ ADETLERİNİ BİLER

İNSANNARIN SUSUZLUK PROBLEMASINI ÇÖZER

7-nci klasa deyni

MASAL «DEVLET KUŞU»

EVLİ KARININ SÜRETİ

KOCASININ NEREDÄ BULUNMASINI SAKLȆȆR

EN YAKIN KİŞİ PADİŞAAYA

HERZAMAN KOCASININ YANINDA

ZORLUKLARI BİLÄ ÇEKERLÄR

ŞENNENERLÄR , SEVİNERLÄR BARABAR

BİRİ-BİRİNİ ARKALȆȆRLAR, ANNȆȆRLAR

PAY TUTȆRLAR

AYLELERİNİ KAAVİLEDERLÄR

DEVLET KUŞU GUGUŞ MU?

D.KARA ÇOBANIN ŞİİRİ «EH, KARDAŞIM, BA KARDAŞ!»

YAVKLUNUN SÜRETİ

DELİKANNI KIZ LÄNKA	ARTİSTİK KOLAYLII
ALMȆȆR GÖZ, BANA BAKȆR SESÇEEZİ- KÄR BAL AKȆR. KARA KÖMÜR KAŞLARI. KAZMA KAZȆR, ÜZDÜRER, YAVKLULARINI GEZDİRER. SUDAN GELER UÇARAK. SARI GÜLLÜ HASASI.	? ? ? ? ? ?

GÜL MÜ O, MERCANKA MI, OSA BENİM LÄNKAM MI?

P.ÇEBOTARİN ŞİİRİ «ANA LAFI»

ANANIN SÜRETİ

OOLUNU ASKERÄ GEÇİRMİŞ

UŞAA İÇİN KAHIRLANȆR

YALVARȆR KENDİSİNİ KORUSUN

AAÇ DURMASIN

KİYAT YOLLASIN

KAYIL ASKERÄ GİTMÄÄ ÇOCUUN ERİNÄ

KAYIL TÜRLÜ ZORLUKLARDAN GEÇMÄÄ

SAÇLARI PEKÇÄ BİYAZIYER

ANA LAFI

SICAK LAF

ANA CANI

ZORU YAPȆR İLİN

8-nci klasa deyni

D.TANASOGLU ŞİİR «DÜZEN TÜRKÜSÜ»

DELİKANNI KIZIN SÜRETİ

İŞÇİ

DOKUMAA BECERER

KENDİNÄ ÇİİZ HAZIRLADI

ÇOK VAKIT BEKLEDİ YAVKLUSUNU

ÇALIŞKAN

TERBİ EDİLİ

N.TANASOGLU ANNATMA «SOFİ»

KIZ SÜRETİ

SOFİ	BAŞKA KARI
OYUNCU ŞEN İLK KOLHOZA GİRÄN TRAKTORU KULLANȆR ZVENO BAŞI KİYATÇILAA PEK ÇEKÄN ÇETİN İNANIKLI PARLAK GİRGİN CANA YAKIN DOORULUKÇU

N.BABOGLU ANNATMA «TANASLAN NADİ»

GELİNİN SÜRETİ KAYNANIN SÜRETİ

NADİ GELİN	ÇİMANA BABU
GÖZÄL TÜRKÜ BECERER ÇALMAA ÇOK MAANİ BİLER GÖZÄL SESİ VAR DERNEKLERÄ GİDÄRDİ DÜÜNNERDÄ, KONUŞKALARDA TÜRKÜ ÇALARDI BÜTÜN MASAYI AALADARDI GELİN AŞAA KALMAA İSTÄMEER KENDİNİ DOORU SAYER	MAANA BULARDI GELİNÄ TÜRKÜ ÇALMAK İÇİN GAMSIZ YONULMADIK SAYARDI, ANİ GELİN LÄÄZIM İŞÇİ OLSUN TEKLİFSİZ OLMAZ TÜRKÜ ÇALMAA BU KALIN ÜZLÜLÜK, ESAPSIZLIK GELİNNÄN ANNAŞAMAZDILAR İNAT KARIYDI GELİN FASÜLEYİ KAYNATMAA ÜÜRENÄMEDİ KAYINNA AŞAA KALMAA İSTÄMEER
İİ PERSONAJ MI?	KÖTÜ PERSONAJ MI?

BİR YARATMA YAZMAA VERİLİ TEMAYA:

«FASÜLEYİ Mİ KAYNATMAA, OSAYDI TÜRKÜ MÜ ÇALMAA TAA ZOR?»

9-ncu klasa deyni

N.BABOGLU POEMA «OGLANIN LEGENDASI»

LÄNKA - GÖZÄL (DÜNNÄ GÖZELLİ), USLU, SEVİCİ, DUŞMANA KAREZLİ, KESKİN, KARARLI...

OGLANIN ANASI - İHTİAR, AKILLI, KORKUSUZ, DOORUYU DUŞMANIN ÜZÜNÄ SÖLEER...

P.ÇEBOTAR CÜMBÜŞ «NASTRADİN GÜVEYÄ NASAAT VERER»

KIZ	DUL KARI	AYIRILMIŞ KARI

T.MARİNOGLU ANNATMA «UURSUZ DOKÄNA»

DOKÄNANIN HARAKTERİSTİKASINI YAZINIZ.

10-ncu klasa deyni

Masal «KALİNA»

KIZIN SÜRETİ.

BABUNUN HEM DÄDUNUN KIZI KALİNA

PEK İŞÇİ

SESLEYÄN

KENDİNİ KURBAN VERÄN

TAA KÜÇÜKTÄN KARI İŞLERİNİ ÜÜRETMİŞLÄR YAPMAA

İLERKİ VAKITTA KIZLAR	ŞİNDİKİ VAKITTA KIZLAR
UTANCAK TERBİ EDİLİ İŞÇİ ANA-BOBAYI SESLEYÄN

N.BABOGLU ANNATMA «AYVA ÇİÇEKLERİ»

EVLİ KARININ SÜRETİ

KİRANA - BİR EVLİ KARI, ANGISI VASİL KOCASINI İSTEER ÇEKMÄÄ BAURÇU KÜÜYÜNÄ YAŞAMAA, ZERÄM O ONUN ANA-BOBA EVİ DA ONA DEYNİ ORASI TAA YAKIN, NEKADAR ADAMIN EVİ...

KARI PERSONAJI, AVTORA GÖRÄ, LÄÄZIM SESLESİN KOCASINI, KAYNATASINI, DA OZAMAN AYLEDÄ OLACEK UYGUNNUK, ANNAŞMAK...

11-nci klasa deyni

N.TANASOGLU ANNATMA «YUVANOGLULAR»

EVLİ KARININ SÜRETİ

DOKİ	BAŞKA KARI PERSONAJLARI
BOYLUCA BİR İNSAN KARAGÖZ TENİ BİYAZ GÖZÄL BİR GAGAUZKA ŞEN LAFÇI CÜMBÜŞÇÜ LAFETMÄÄ ONUNNAN DOYAMAZDILAR MUKAYET İŞİNÄ PEK ÇABUK UŞAKLARINI SEVÄRDİ, YALPAKTI ONNARLAN AYLESİNDÄ ESKİ ADETLERİ KULLANARDI HERBİR İŞİN UCUNU BULMAA SAVAŞARMIŞ Kocasına yardımcı olarmış

D.KARA ÇOBAN ANNATMA «DÜŞÄR YILDIZ»

ZAMANDAŞ VAKITTA KALIN KARILAR

EVLİ KARININ SÜRETİ

LÄNKA İHTİARA BENZÄRDİ, ÇÜNKÜ ZOR YAŞAMAK YAPMIŞTI ONU ÖLÄ.

LÄNKANIN İLK UŞAACII ÖLDÜ, ZERÄ KÜÜDÄ YOKTU DOKTORLAR, BABULAR DA YARDIM EDÄMEDİLÄR ONU KURTARMAA.

GANÇU KİRU BİRKAÇ KERÄ ALARDI LÄNKANIN ELİNDÄN KAZANI, O İSTÄRDİ KORUMAA KARISINI DA UŞAK SAA DUUSUN.

BİR TARAFTAN LÄNKA DOORU YAPMADI, AÇAN ADAMI BRAKMAZDI ONU İŞ YAPMAA, O HEP OKADAR İŞLÄÄRDİ, KADIN İŞSİZ DURAMAZDI.

O DÜŞÜNMÄZDİ NE OLACEK ONUN UŞAANNAN.

BAŞKA TARAFTAN NE YAPACEYDI LÄNKA, AÇAN İŞLERİ LÄÄZIM YAPILSIN, ADAMI ETİŞTİRÄMÄZDİ YAPMAA.

ÖLÄYDİ ÇİFTÇİ KARININ ECELİ.

EVLİ KARI LÄÄZIM BİLSİN, ANİ HERLİCÄM O İSTÄRSAYDI AYLESİNİ KISMETLİ YAPMAA DÜŞÜNSÜN İŞ Mİ ONA TAA PAALI, OSAYDI UŞAA MI.

N.BABOGLU ANNATMA «GAYDACI»

EVLİ KARININ SÜRETİ

KİRANA

DAYANIKLI KARI

İSTÄRDİ TOPRAKLARI OLSUN

HAYVAN TUTSUNNAR

BEENER KOCASININ AVALARINI, AMA BETVA EDER O GAYDAYA

KARI AYIRILMADI KOCASINDAN, ONUNNAN BİTKİYADAN KALDI

YAŞAMALARI İİ TARAFA DİİŞİLDİ

N.BABOGLU ANNATMA «DÜNÜRCÜLÜK»

GENÇ KIZIN SÜRETİ

NİDANIN «KENDİLİ YAPRAA»

1.NE BİLERİM PERSONAJ İÇİN 2.İNFORMAŢİYA ANİ TEKSTTA VAR 3.DÜŞÜNMEKLÄR ANNATMANIN TEKSTİNÄ GÖRÄ 4.HARAKTER KALİTELERİ 5.YAPTIKLARI 6.BAŞKA PERSONAJLARLAN DAVRANIŞLARI 7.BENİM DÜŞÜNMEKLERİM PERSONAJ İÇİN

UYDURUNUZ KARI PERSONAJLARINI

KANDİL RADA	TERZİYKA FENİ	ÇÜVENCİ LAMBUNUN KARISI	SANDA	YANININ ANASI

SEVDA MI, OSAYDI ZENGİNNİK Mİ YAPȆR İNSANI KISMETLİ?

K.VASİLİOGLU ANNATMA «OLİMPİADA»

GENÇ KIZIN (KARININ) SÜRETİ

MARİNKA	SİMU	VASİ
1.FUTBOLDA PAY TUTARDI SİMUDAN 2.HEPSİNNÄN MERAKLANARDI 3.DİKKATSIZLIYDI 4.KARARLIYDI 5.DUYGULU 6.KENDİSİNİ KABAATLI DUYARDI GEÇİRİLMİŞ TOP İÇİN 7.GOL İÇİN AFETMÄK SİMUDAN İSTÄRDİ 8.MARİNKANIN İLK YANNIŞ ADIMI - VASİYLÄN OYUN 9.KENDİ KOCASININ ÜZÜNÜ KİRLETMEYÄN BİR EVLİ KARI, ANGISI SEVGİLİSİNNÄN BAŞKA BULUŞMAA İSTÄMEDİ...

12-nci klasa deyni

D.TANASOGLU ŞİİR «BUCAAN EŞİL KIRLARINDA»

KIZ-GÜL SÜRETİ

UTANCAK

YALPAK

PEK GÖZÄL

DELLİKANNILAR GÖZLERİNİ ONNARDAN ALAMȆȆRLAR

AÇAN ONNARA DOKUNȆRLAR FENA SAPLȆȆRLAR...

Kızçaaz, deli kannı kız, karı mutlaka lääzım olsunnar gözäl. Onu güllän uydurmak baalı karı gözelliin bütün türklerin idealınnan. Gül türk dilli halklarda gözelliin hem sevdanın simvolu sayılȇr.

Nonliterar tekstlär

Mutaf G. «Yanık karıların ecelleri M.A. Kuyumcunun yaratmalarında»[22 ]

‘Gel anam evä!’ – bir meraklı yazıcının annatması, angısının baş

personajları: Sandika, Petri, Stanka. Annatmada M.A.Kuyumcu gösterer

anasız büüyän uşakların ecelini, karısız adamnarın ecelini, karının rolunu

ayledä hem onun ecelini.

Yaratmada geçer bir paralel iki karı arasında. İlk karı Stanka – prost,

cansız gibi braktı kendi henez duumuş uşacıını da kaçtı, hiç düşünmeyip

o küçücük uşacıın eceli için. Makar ki Stankanın acıyardı canı uşaana,

makar ki içerdän gelirdi uşaan aaç aalaması, çirkindi bu ayırılmak, çirkindi

o anasız hem uşaan sesi, ama ona taa çirkin göründü, nicä uşak kucaanda

çıkacek sokaa kocasız. Da o buldu kendindä kuvet, atladı pençeredän da

kaçtı:‘Karı yumdu gözlerini da çeketti kaçmaa sol taraftan daalık tarafına.

O gidärdi hızlı, da sade daalar onu tutsak edärdi, sansın istärdi baarlem

bir soluk arası kadar seslensin da işitsin, nicä aalardı, çırpınardı evladçıı.’ [22, s.81-82]

Uşaan kısmetinä çıktı ii insannar, cana yakın, angıları kurtardılar aaçlıktan

bu küçük uşacıı, verdilär ona ikinci yaşamak.İkinci karı –islää izmetçi babu,

angısı doyurdu uşacıı keçi südünnän, çalıştı uşacık için da verdi onu Arab

Petrinin karısına, o da öldüktän sora uşak kaldı Petriya. Hep bu babunun

yardımınnan Stanka buldu uşaanı. Panayırda buluştuynan, babu dedi ona:

‘Mari, betfalı insan, bulasın uşacıını, meklä bayır – bayır, çiiylän sündür

susuzluunu, ama bul o evladını , zerä sän erä da girmeycän raat, sana

deyni kimsey bütün dünnedä taa paalı yok!’ [22, s.81-82] Stanka pişman olêr, annêêr,

ani yanıldı. Uşaksız ona zordu, aar zeet inmäzdi canından da çekeder

aaramaa evladını. O gider dereyä, neredä ansızdan buluşêr bir kıvracık

saçlı, kula çocucaklan. Stankanın duygusu ona çeketti sızlamaa, şüpäylän

deyärdi: ‘O benim, bu benim evladım! Te o kula kıvraşık saçlı...’ [22, s.81-82] Ama geler aklısına, nicä braktı onu, kaçtı, braktı uşaa aalayarak, çırpınarak, aaç, yaş,

susuz! Da kapadı ellerinnän üzünü.

Bu verer bizä kolaylık annamaa, ani Stanka pek pişmannanêr, tanıyêr

kendi yannışlıını. Bu annatmada belli olêr ana sevdası kendi uşaana. Avtor

bu karının ecelinnän isteer bizä sölemää, ani lääzım islää düşünmää bişey

yapaceykana, ki sora pişman olmamaa deyni.

Annatmada ‘Uzun yolun tozu’ M.A.Kuyumcu şaka formasında karının süretini, ecelini açıklêêr. Avtor kullanêr ölä bir artistik kolaylıını, nicä ironiya. O alêr gülmää o insannarı, angıları diil atent, kim benzeer Feslaya. Bu problema aktual büünkü gündä dä, neçinki bizim yaşamamızda sık karşı geleriz bölä karılarlan, nicä Fesla, ani pek sever lafa durmaa. Bireri gittiynän, saatlarlan durêrlar lafa, unudêrlar hepsini, ani evdä uşaklar hem kocası bekleer, ani işi var. Avtor istedi göstermää, nicä karıların prost tabeetleri bozêr karının hem kocasının arasında sıcak hem kaavi sevda, usluluk baalantılarını, nicä ayledä peydalanêr problemalar, annaşmamak. Annatma üüreder bizi olmamaa Fesla gibi, neçinki karı tutêr bütün aylenin sıcaklıını. Karı diil lääzım unutsun, ani onnar lääzım uşakları terbietsin hem hatır gütmää kocasına.

‘Bir yudum kıvılcınnı kraa’ annatması pek meraklı hem

faydalı annatma, angısının var terbietmäk funkţiyası. Annatmanın baş

personajları – Sanda, Ayran, Greka, Dançu. Çekeder annatma dumannı

avşamın yazdırılmasından: ‘Dışarda karanıktı hem yaamurlu havaydı,

güzdü. Çukurlardan, kulaklardan, daalıcıktan küüyü sarardı duman.’ [22, s.77-79]

Çekettiynän okumaa annatmayı, annaşılêr, ani laf gidecek nesoysa güç

iş için. M.A.Kuyumcunun naturanın ayırı elementlerinnän gösterer

insannarın can durumunu. Avtora deyni natura elementleri bir yardımcı

kolaylık gibi olêrlar, açıklamaa deyni insanın can durumunu, duygılarını.

Sanda – annatmanın baş personajı, gider bir küüyã gagauz halk türkülerini

toplamaa. Annatmayı okuyarkan, göreriz, ani onun içindelii yakın

M.Kuyumcunun yaşamasına. M.Kuyumcu kendisi gezärmiş küülerdä da

toplarmış insannardan evelki gagauz halk türkülerini. Taa bir fakt verer bizä

kolaylık sanmaa, ani bu annatma avtobiografiyalı – M.A.Kuyumcu yalnız

büütmüş oolunu. Annatmasında avtor gösterer bir karının ecelinnän hepsi

gagauz karıların pozitiv kalitelerini -kaaviymiş, saburluymuş, becererlär

prostetmää da, unudup hepsi kötü işleri, eni umutlan eni yaşamayı

çekederlär. Annatmada biz göreriz karının büük kuvedini. Nekadar da

çok zorluklar geçirmiş Sanda, o verilmemiş bu zoluklara, yaşamış ileri

dooru, ki ayaa kaldırmaa sevgili uşaanı. Oldu ölä vakıt, açan o istedi

öldürmää kendini, ama Allahın yardımınnan o yapmadı bu işi.Annatmada

göreriz iki karının ecelini. İlk karı – Sanda, angısının yaşaması diilmiş

bal; ikinci da Ayranın anası – Greka. Burada belli olêr oolunu kaybedän

karının güç duyguları, kahırlı zeet çekmekleri, neçinki herbir anaya deyni

bir kenarsız kahır, açan o kendi uşaanı kaybeder hem gömer. O kısmetsiz

karının yok kuvedi hem havezi yaşamaa.Onun yaşaması sansın durgunêr,

o bişey istämeer bu yaşamaktan, isteer görsün oolunu diri hem saa; isteer

herzaman olsun onun yanında, görsün uşaan üzünü, işitsin laflarını hem

sesçeezini. M.A. Kuyumcunun naturanın ayırı elementlerinnän gösterer

insannarın can durumunu. Аnnatmada kullanılêr bu kolaylıı, açan Dançu

bir soluktan fırladêr tütününü aazından da bu tütün düşer bir açık–al, sarıca

geniş yapraklı gülün içinä. Burada annêêrız, ani o açık gül – Sanda, tütün

da, angısı düştü gülün içinä – Dançu hem onun prost yaptıkları. Nicä

o çiçecik yandı hem kurudu, Sanda da hep ölä çirkin yandı. Ama onun

sevdası ooluna, neetleri evelki halk türkülerini toplamaa, becermesi küsü

tutmamaa hem prostetmää verdilär kuvet Sandaya yaşamaa ötää dooru.

Bitki–bitkiya o kabletti kazanılmış kendi baaşışını – kısmetini. Sade kaavi

inannan hem büük umutlan karı var nicä etişsin bu uzun hem zor yolun

bitkisinä. Okuduynanbu annatmayı, bir büük hem derin iz üreklerimizdä

kalêr. Okuyucu yok nicä kalsın dalgalandırılmadık. Yaşlar kendileri

peydalanêrlar gözlerimizdä da dürterlär en derin duyguları üreklerimizdä.

Avtor uygun gösterdi karının ecelini hem becerdi uyandırmaa bizdä o

duyguları, karı diil lääzım çeksin bölä zorlukları.

M.A.Kuyumcunun taa bir annatması karıların ecelleri için

‘Hırsızka’. Annatmanın baş personajları: Matronka, Cuca Sandi hem onun

ana-bobaları. Burada laf gider bir delikannı kızın eceli için. Çeketmesindä

avtor bölä yazdırêr: ‘Matronkada yoktu pek çok gözellik, ama onun

şıldırdak gülüşü pek çok edärdi. Çoyu havezdi levent boya hem açık

gülüşä, sade ölä siiretmää deyni, da horuda Matronkaya güdrdilär taa çok

hatır, nekadar başka kızçaazlara. Ama kıza bu görünärdi pek büük hatır,

da tutardı kendini pek dik. O bilirdi, neçin bölä üüsek tutêr kendini tutêr.

Ama kızın canına yaklaşmaa giimni bir uzunca, gök taşı benizdä fistannan.

Matronka olurdu taa görümnü, taa dik. Pek siireciinä düşer kısmet onu

geçirmää.’ [22, s.79-80]

Annatmada annadılêr bir genç insanın eceli için – Matrönka için.

Onun adına kaçarmış çok çocuklar. Horuda onu may paylaşamarmışlar,

ama olmuş bir şaşılacek iş – o sevmiş bir yakışıksız çocuu fukaarecä

evdän. Bu çocuu horuda hiç biri saymazmış delikannı erinä: ceba, zabun,

kara üzlü, hımık dilli, alçarak boylu hem da buruk bacaklı Cuca Sandiydi.

Neçin bu gözäl kız sevmişti Sandiyi? Bu soruşa biz cuvap bulêrız,okuyup

annatmayı. Matröna görmüş, ani Sandi sevärmiş onu da onuştan kız

düşünmüş kendi–kendinä: ‘Aa, bundan var nicä yapmaa hem katlak, hem

da beygircik kendinä. Ya nicä kaloşlarımı yalabıdêr, yalayıp ta siler onnarı,

ahmacık...’ [22, s.79-80] Bu laflar göstererlär, ne neetlän evlenmiş Matronka. Elbetki, burada laf gitmeer sevda için, laf gider şiretlik için. Avtor annatmasında söleer, ani aylenin temeli diil sä sevda, orada olmaycek annaşmak, hatır gütmäk biri–birinä. Sora avtor gösterer Matronkanın süretini: ‘... geçti hızlı günnär, aftalar, aylar. Matronka doldurdu patı uşaklan, ama tenceezi dururdu erindä, gülüşçüü da hep ölecäydi... Gözçeezlerindä ateşçik saçardı, gördüynän bir ... yakışıklı erifçii...’ [22, s.79-80] Matronka sevmäzmiş Sandiyi, kullanarmış onu. Anasınnan-bobasını küstürärmiş, bişeyä saymazmış.

O yaşarmış sade kendisinä deyni, adamını hem uşaklarını hiç düşünmäzmiş.

Yaratmanın sonunda Matronka, brakıp Sandiyi hem uşakları, gitmiş başka

adama. Sandi kalêr karısız, uşaklarlan elindä. Annatma pek güç biter hem

brakêr okuycunun canında bir kahır, can acıması bu ayleyä, angısını yaktı

Matronka. Avtor uyandırêr okuyucuların üreklerindä bir güçlü duygu, can

acıması zavalı uşaklara, angıları büüdülär, bilmeyeräk, ne o ana sevdası,

can acıması hem hatır gütmesi da kaldılar anasız.

‘Haratanka’ annatması hep canını dalgalandırar bir annatma.

Okuyarkan onu, gözlerimizdä peydalanêr acı yaşlar hem güç duygular.

Avtor okadar uygun, käämil hem bütün ürektän yazmış annatmayı, ani

o brakmêêr okuyucunun canını dürtülmedik. M.A.Kuyumcu açıklêr

annatmada karı ecelini, nicä saburlu zeet çekän karı, angısı bu dünnedä

hepsini kaybetmiş. Annatmanın personajları: Haratanka (Kristina),

İlaşku, Lela, Lelanın bobası. Yazıcı çekeder annatmayı baş personajın

– Haratankanın süretini yazdırmasınnan: ‘Açık maavi gök gibi gözleri,

göstererlär onu taa genç. Bu fasıl gözlär kär öläydi, nicä deniz lazuru

sak havada, daanıcak, sümek gibi saçları, ilincä, kabaatsız bakışı, yamalı,

eskiräk rubaları – yapardı onu sansın hepsinä yabancı. Açık aazlıları o

sade yaki güldürärdi, yaki dä fenalaa debeştirrdi. Bulunardı öleleri da, ani

onu sayardılar dilenci, ahmak da hızlanardı insanı kuumaa bu sokaktan.

O sa bakardı onnara sade kahırlı da gözleri dolardı yaşlan aalemin

zararından. Sora o birdän diişilirdi, sansın yapardı kişilerin yınadına:

çekedirdi oynamaa onnara karşı kadınca da oyunda benzärdi taa çok

camuşlanmaya, can darsıklıına....’ [22, s.80-81] Bu sıraları okuduynan, biz annêêrız,

ne iş için gidecek laf bu annatmada. Avtor gösterer bizä bu zavallı insanın

eceli hem yaşaması için.Annatmada laf gider bir genç kızın hem çocuun

evlenmesi için, angıları pek sevärmişlär biri–birini. Bir parça vakıttan

sora taazä evlenmiş güvää Petri gider askerlää, Kristina kalêr yalnız bir

uşaklan elindä. Cenktän geeri kocası dönmeer da karının yaşaması hem

eceli derindän diişiler. Onun başına kahırlar düşmüşlär biri–biri aardına.

Bu vakıt başladı aaçlık. Kristina zar–zor, toplaya–toplaya tenecikleri,

kaldırêr ayaa kendi biricik çocuu, evlener bir zengin kıza – Lelaya, angısı

ölä soydanmış, ani onnarda ilk erdä durêr varlık, zenginnik. Uurlaştıynan

bu insannan, çocuun yaşaması doorulêr. İlaşku yaşêêr genç hem gözäl

karısınnan, bilmeer hiç bir kahır, yaşêêr pek ii bir büük evdä, bişey.

Bakmayarak ona, ani çocuu pek ii yaşêêr, anasın yaşaması olêr pek kötü

hem zor. O delincilik edärmiş, yaşarmış bir nem hem kokmuş maaza

içindä, işlärmiş süpürücüyka.Yaşamaya kuvet verärmiş ona sade oolu –

İlaşku. Karı hergün, alıp kendini, gidärmiş oolunun evin yanına, kalarmış

onun pençeresin altına bir süüt aacın dalların altına, da bakarmış evä

dooru umutlan, ki görecek sevgili oolunu. Durup–durup o başlarmış türkü

çalmaa. Dolaylarda Haratankayı tanıyarmış artık hepsi: kimisi gülärmiş

onu, kimisi - sayarmış akıldan bozuk. Çocuk kimseyä sölämemiş, kim geler

ona bu delinciyka. O korkarmış, ani karısı, üürendiynän bu işi, brakacek

onu. Ama nekadar da saklamasan, saklılık herkerä çıkêr üzä. Bir gün

İlaşkunun ayoz günüymüş, pek çok musaafir gelmiş onnara. Leyla hem

bobası, işidip anası için, koolêêrlar onu. Sade açan İlaşku kalêr sokakta,

duyêr kendini ölä, nesoy halda anası bulundu bütün yaşamasında, başlêêr

annamaa anasını. O götürer anasını bolniţaya ilaçlamaa da orada İlaşku

buluşêr bir insannan. Onnar severlär biri–birini hem kalêrlar anasınnan ii

yaşamaa. Sora kablederlär haber İlaşkunun bobasından, angısını Kristina

beklemiş bütün yaşamasını.

Bu annatmada da yazdırılêr kahırlı, kısmetsiz karının ecelini. Baş

personajın süretinnän avtor gösterer bizä, nicä kaavi, saburlu gagauz

karıları.Annatmada var ölä bir moment, neredä yazdırılêr lüläkalar:‘Karı

durdu, sora da döktü onnara su. Zavalı lülkalar! Haratankadan kaarä

kimsey onnarı sulamazdı. O kazardı kökleri çin sabaylen, su dökärdi, ama

çiçeklerini kırardı aalem.’ [22, s.80-81] Okuduynan bu sıraları, annaşılêr, ani avtor

yapêr bir yaraştırmak lüläkalarlan hem Haratankanın yaşamasınnan. Nicä

Haratanka suladı, kazdı, pakladı bu lülkaları, oolunu da hep ölä büüttü,

yıkadı, doyurdu, pakladı, ama bitkidä bu lülkaları kopardı aalem, çocuunuda aldı hep aalem.

SONUÇ Çıkışlar hem tekliflär

Gagauz literaturanın yaratmalarına analiz yaptıktan sora var nicä sölemää, ani yazıcılar karıların taa çok ii taraflarını üzä çıkardılar. Utanmak, çetinnik, çalıșkannık, candan baalılık, kendini kurban vermäk h.b. üstünnüklär karıyı yapêrlar hem kaavi, hem da üfka. Üürenicilär annêêrlar, ani bu çizgilär var gagauz karılarında, onnarda asirlärcä terbi edildi, büünkü gündä da herbir kişi lääzım savașsın benzemää islää taraftan onnara. İnsan örnek alêr o kadınnardan, angıları yașamalarında nesoysa kahramannık yaptı. Ama karı olmaa ozamankı vakıtlarda hem șindikidä da genä, bana kalsa, kahramannık. Karı süretleri benzeerlär biri-birinä, zerä onnar gagauz milletindä, bir vakıtta yașadılar, cenk hem aaçlık vakıtlarını geçirdilär, çok uşaklı ayleleri kurdular, savaştılar herbirinä yardımcı olmaa, serbest yaşamaya çıkarmaa.

Ama hepsi personajların aralarında var biraz da ayırılmak biri-birindän.

İrminci asirin kahramanı taa çok vakıt verer aylesinä, herzaman kendini gerçekleştirmää yakıștıramêêr, türlü olayları enseyameer. Cümnedä kadınnarın rolu aşaada bulunêr. Baş lääzımnıı - aylä ateșin

koruyucusu, işcisi, kocasın hem onun aylesinin dä çıraa, ya da kafadarı.

Karının süreti git-gidä diişiler: yașamak cümnä rolu büüyer, diil sade aylä ateșin koruyucusu, ama bütün dünneyin da. Bütün insannık onun kendinä kurban hem dayanması için, onun adamnıı için șașêr. Git-gidä

cümnenin davranıșları karıya diișildi. Ama harakterin çizgileri kalêrlar diișilmedik büünkü da gündä, gagauz kişinin mentalitetini göstererlär.

Karı iilää inanêr hem hazır kendini kurban getirmää bunun için. Gagauz literaturasında te bu iş için karılardan var nicä örnek almaa: ruhun kuvedi, etikalı gözellik çok asirlärcä karılarda vardı. Bu süretlär verilerlär bütündän, onnar yaşêêrlar tabiatın dünnesinnän garmoniyada, kendilerinä inançlı kalêrlar.

Yazıcılar kendi yaratmalarını karılara adêêrlar, onnar için duêllerdä düşerlär, altınnan hem gümüșlän donadêrlar, devletleri hem kasabaları onnara deyni cenklän alêrlar. Ama herzaman karılar için diildi birtürlü davranmaklar.

Dünneyin türlü halkları karılara başka türlü kendilerini götürärdilär. Ama bizdä gagauzlarda şindiki vakıtlarda karının durumu diişti. O var nicä olsun başkan, Halk Topluşunda deputat yada spiker, primar, şkolada direktor, uşak başçasında yada Saalık Merkezindä önderci, Bakannık komitetindä, KDU-da, Bilim Merkezindä çalışan hem taa çok erlerdä. Bana deyni yaşamamda örnek olȇrlar karı tarafından bilim insannarı nicä: M.Maruneviç, L.Çimpoeş, G.Mutaf , E.Karamit hem başkaları da. Benim magisterlik işimi adȇrım saygılı anama, babuma, büük babuma hem babu-dedemä, angıları çok zorluklardan geçtilär, ama korudular uşaklarını, dinimizi hem gagauzluu. Bizim da daavamız, üüredici olarak, üüretmää üürenicileri gagauz olsunnar.

Bibliografiya

1.Bankova İ.D., Baboglu İ.İ., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura okumakları: 5-inci klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2015

2.Bankova İ.D., Baboglu İ.İ., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura okumakları: 6-ıncı klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2017

3.Bankova İ.D., Stoletnäya A.İ., Baboglu İ.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura okumakları: 7-inci klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2018

4.Bankova İ.D., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu İ.İ., Baboglu N.İ.

Gagauz dili hem literatura okumakları: 8-inci klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2013

5.Bankova İ.D., Baboglu İ.İ., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura okumakları:9-uncu klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2010

6.Karanfil G., Çebotar P., Marinova E. Gagauz literaturası hrestomatiya: 10-uncu klas. - Ankara, 2012

7.Karanfil G., Çebotar P., Marinova E. Gagauz literaturası hrestomatiya: 11-inci klas. - Ankara, 2012

8.Karanfil G., Çebotar P., Marinova E. Gagauz literaturası hrestomatiya: 12-inci klas. - Ankara, 2012

9.Stoletnäya A.İ., Çimpoeş-Belançuk İ. Bukvalık. Gagauz dili hem literatura: 1-inci klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2019

10.Stoletnäya A.İ., Kılçık E. Gagauz dili hem literatura: 2-inci klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2019

11.Vasilioglu K.K., Stoletnäya A.İ. Ana dili hem literatura okumakları: 3-üncü klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2016

12.Vasilioglu K.K., Stoletnäya A.İ. Ana dili hem literatura okumakları: 4-üncü klas. - Chişinau, Ştiinţa, 2017

 13.Курогло С. С., Филимонова М. Ф. Изменение семейного положения гагаузской женщины за годы Советской власти // IX конференция молодых ученых Молдавии: Тезисы докладов и сообщений. Ред. коллегия: А. М. Лазарев (отв. редактор) [и др.]. Кишинев: Штиинца, 1975. С. 23–24.

14. Курогло С. С., Филимонова М. Ф. Прошлое и настоящее гагаузской женщины. Кишинев: Картя Молдовеняскэ, 1976. 76 с., ил.

15.Курогло С. С. Изменение общественного и семейного положения гагаузской женщины за годы Советской власти // Народные традиции и современность (Развитие традиционных черт народной культуры в Советской Молдавии). Отв. редактор В. С. Зеленчук. Кишинев: Штиинца, 1980. С. 38–47. 

16.Курогло С. С. Семейная обрядность гагаузов в XIX – начале XX в. Кишинев: Штиинца, 1980. 138 с., ил.

17.Курогло С. С., Маруневич М. В. Социалистические преобразования в быту и культуре гагаузского населения МССР. Кишинев: Штиинца, 1983. 199 с., ил.

18.Чимпоеш Л. С. Образ "возлюбленной" в романических дастанах гагаузов // Anuarul Institutului de Cercetări Interetnice al AŞM. Chişinău, 2002. Vol. III. P. 115-118.

19.Чимпоеш Л. Образ народного героя в гагаузских дастанах (женские образы) // Лiтература. Фольклор. Проблеми поетики. Вип. 33. Частина 1 (Гагаузька культура). Вiдповiд. за вип. Ф. İ. Aрнаут. Київ: Київський унiверситет, 2009. С. 89-96.

20. Sîrf V. Sistemul de imagini şi personaje al poveştii magice găgăuze (imagini şi personaje feminine) S// Revista de Etnologie şi Culturologie. Chişinău, 2013. Vol. XIII-XIV. P. 46-49.

21.Mutaf G. N. Karı süreti gagauz yazıcıların yaratmalarında (N.İ. Baboglunun, D.N. Kara Çobanın hem M.A. Kuyumcunun yaratmalarında). В: Conferinţa ştiinţifico-practică internaţională „Ştiinţă, educaţie, cultură”. 10 februarie 2017 = Международная научно-практическая конференция „Наука, образование, культура”. 10 февраля 2017 г.: Сб. тезисов. Т. II. Составители: Т.И. Раковчена, Т.Г. Великова, А.К. Папцова. Комрат: Комратский государственный университет, 2017. C. 100-102.

22.Mutaf G.Yanık karıların ecelleri M.A. Kuyumcunun yaratmalarında. В: IX Православные общеобразовательные Чакировские чтения: Сборник тезисов. Составители: Д.Е. Никогло, В.Е. Бойков, Т.И. Кирякова. Комрат: [Б. и.], 2021. C. 77-82.

57