ХХ кылымдын окумуштуулары

ХIХ кылымдын аягы, ХХ кылымдын башындагы физиканын өнүгүшүнө түзүлгөн шарттарга жалпы мүнөздөмө. Физика боюнча илимий лабораториялардын жана физиктердин мектептеринин түзүлүшү.

• Бул доор монополист тик капитализмдин өнүгүшү менен мүнөздөлөт. Ал доор илимдин өнүгүшүнө кызыккандар, өндүргүч күчтөрдүн өнүгүшү менен пайданын көбөйүшү илимдин өнүгүүсүз мүмкүн эмес экендиги менен мүнөздөлөт. Ошондуктан, илимдин өнүгүшү мамлекет тарабынан да каржыланып турган эле. Илимий лабораториялар менен институттардын түзүлүүсү башталган .

• Мындай лабораториялардын бири- Генри Кавендиштин менчик лабораториясы болчу. Ал Лондондогу Королдук коомдун мүчөсү болгон. Ал биринчи болуп, Кулондон төрт жыл мурун, электр сыйымдуулугу деген түшүнүктү киргизген жана электрдин өз ара аракет этишүү күчү заряддардын ортосундагы аралыктын квадратына тескери пропорциялаштыгын айткан. 1798- ж, айланма таразанын жардамы менен эки анчалык чоң эмес сфералардын өз-ара тартылышуу күчүн аныктап, ошону менен бүткүл дүйнөлүк тартылуу законун ачат, Гравитациялык турактуулуктун чоңдугун, жердин массасын, орточо тыгыздыгын ченейт.

• ХIХ кылымдын акырында газдар аркылуу токтун өтүшүнө кызыгуулар абдан көбөйдү. Фарадей дагы бул кубулушту окуп үйрөнүүгө кызыктар болучу. Ал разряддын ар кандай түрлөрүн баяндаган, суюлтулган газдын мамычасынан күңүрт бөлүгүн тапкан.
• Фарадейдин күңүрт мейкиндиги көгүлтүр катод нурдануусу болуп турат. Андан аркы сулуу жаркыроонун мүнөзүн бир кыйла өзгөртөт.

• 1859- ж немец физиги жана математиги Юлиус Плюккер (1801-1868) катод нурун ачкан: ал суюлтулган газдардын спектрлерин изилдөө үчүн түтүктү ойлоп таап, бир аз күчтүүрөөк суюлтулуудагы көгүлтүр түстөгү жарык тобун байкаган. Ал катоддон чыгып анодго жетип, айнек түтүктүн жарыктанышын мажбурлаган. Нур магнит талаасынын таасири астында кыйшайган.

• Үч жылдан кийин англиялык физик, Лондондогу Королдук коомдун мүчөсү Уильям Крукс (1832-1919) назданып разряддардын негизги себеби терс электроддон чыккан заряддалган бөлүкчөлөрдүн агымы экендигин таныктаган.1879- ж ал заттын төртүнчү абалы деген түшүнүктү киргизген. 1873- ж Крукс радиометрди конструкцияларын. Катод нурларын « Крукстун түтүкчөсү»- деп аталган, ар кандай формадагы түзүлүштүн жардамы менен изилдеген. Катод нурлары энергияны жана импульсту алып жүрөөрүн далилдеген.

• 1895- ж Крукс түтүктөрү менен эксперименттер жасаган немец физиги « Нурдун жаңы түрү» - деген макаласын баяндаган. Ал экрандын флюоросценциясы түштүктөн 2 м алыстыкта да байкалган билгизген. Соң тактыкта жүргүзгөн эксперименттен кийин « агент» энергиялуу флюоросценциясы пайда кылаарын айткан. Кыскасы ал « агентти» Рентген Х нуру деп атаган. Рентген бул нурдун өтүмдүүлүгүн текшерип, ал кагаз, жыгач, металлдын жука тактасына оңой эле өтөөрүн, коргошундун катмарынан гана албай калганын аныктаган. Андан кийин ал түтүк менен экрандын ортосуна колду койгондо анын сөөктөрүнүн сүрөтү байкалган. Бул маалымат коомдо чоң сенсацияны пайда кылган.

• Бул биринчи адамдын денесинин рентгендик изилдөөсү болгон. Ал сүрөттөлүштү да алган, бул жөнүндө өзүнүн брошюра мында баяндаган. Рентгендин лабораториясында пациенттери менен врачтар келе башташкан- алардын денесинин ар кайсы жеринде ийне болгон.

• Рентгендин тажрыйбалары бүткүл дүйнөдө кызыгууну жаратып, бардык лабораторияларда аны изилдөө боюнча тажрыйбалар жасалып жатты. Бул нур – Рентген нуру деп аталды. 1901- ж өзүнүн ачканы үчүн Рентген Нобель сыйлыгынын ээси болгон. Рентген 1923- ж 10- февралда дүйнөдөн кайтат. 1900- жылдан өмүрүнүн акырына чейин Мюнхен Университетинде эмгектенген.

• Джозеф Джон Томсон ( 1856-1940)- англиялык физик, Лондондогу Королдук коомдун мүчөсү, анын 1916- 1920- жылдардагы президенти. Катод нурларынын электр жана магнит талааларында кыйшаюсун изилдеп, 1897- ж катод нурларынын терс заряддалган бөлүкчөлөрдүн агымы экендигин тапкан. Ошол эле жылы атомдун электрондук курамын ачат, мунун өзү электронду толук ачуу болуп эсептелген. 1906- ж бул ачылуусу үчүн окумуштуу Нобель сыйлыгына татыктуу болгон.

• Томсон физик- экспериментаторлодун чоң мектебин түзгөнүн белгилеп кетүү керек, анда Ч.Вильсон, Э.Резерфорд, П.Ланжеван ж.б. дүйнөгө аты чыккан окумуштуулар иштешкен.
• Томсон жетекчилик кылган Кембридждеги Кавендиштин лабораториясында анын демилгеси менен 1895- жылдан баштап башка факультеттердин бүтүрүүчүлөрү келе башташкан.

• Алардын бири Эрнест Резерфорд (1871-1937) Новая Зеландияда туулган. 1894- ж Кентерберийский колледжин Новазеландия Университетинен бүтүргөн.

• Изилдөөчүлөрдүн саны улам көбөйө берген, лабораторияда иштөө үчүн орун жетишпей. 1906- ж Рэлей лабораторияга кошумча бөлмө тургузуу үчүн өзүнүн жеке каражатын бөлүп берген. 1911- ж Томсондун лабораториясында биринчи жолу Вильсондун камерасы колдонулган.