Китеп күну боюнча түшүнүк алышат

23 - апрель – Бүткүл дүйнөлүк китеп күнү

Сабактын максаты:

• Китеп, китептин келип чыгыш тарыхы жөнүндө маалымат аласыңар

2.Дүйнөдөгү белгилүү китепканалар жөнүндө таанышасыңар

3. Китепти сүйүүгө, талыкпастан билим алууга, Мекенге

кызмат кылууга

тарбияланасыңар

Китеп деген эмне?

Китеп   - арабчадан которгондо - жазма);

• көлөмдүү басылма;

2) маалыматты сактоонун, аны муундан-муунга өндүрүмдүү өткөрүп берүүнүн бир формасы. Илим-билим, маданият, адабий-көркөм чыгармаларды жайылтуунун, сактоонун маанилүү каражаты. Ал коомдук мааниге ээ.

«Китептер – булар мыкты достор. Өмүрдөгү кыйчалыш учурда ага кайрылууга болот. Алар эч качан жазгырбайт» - деп, француз драматургу Альфонс Доде айткан экен.

Алгачкы китепти байыркы вавилондуктар, ассириялыктар ылайдан жасашкан. Алар жумшак ылай тактачага учтуу таякча менен өзгөчө белгилерди чийип жазышкан. Андан кийин тактачаны кургатып, отко бышырышкан. Мындай ылай тактачалардан китептер түзүлгөн.

Эгерде жазылган китептер

боюнча изилдесек, дүйнөдөгү эң 1-китептер мындан 5000 жыл мурун ташка оюлуп жазылган

Б.з.ч 6-кылымда Ассирийс падышасы Ашшурбанипала убагында математика, физика,география, тарых жазуу таш китептери падыша китепканасында сакталчу. Кийинчерээк өрт чыгып, бардык нерсе күйүп, бир гана таштан оюлуп жазылган китептер сакталып калынган. Бул таштан оюлуп жазылган китептер азырга чейин сакталып турат жана көптөгөн окумуштуулар ошол китептер аркылуу көптөгөн ачылыштарды кылган.

.

Ал эми Кытайда алгачкы китептер бекем жипке кабатталып өткөрүлгөн жука бамбук тактачалар түрүндө болгон. Кийинчерээк кытайлар кыл калемди тушка малып, жибекке жазышкан.

Ал эми Кытайда алгачкы китептер бекем жипке кабатталып өткөрүлгөн жука бамбук тактачалар түрүндө болгон. Кийинчерээк кытайлар кыл калемди тушка малып, жибекке жазышкан.

Байыркы Египетте таш такталарга чегип, китеп жазышкан. Кийин алар папирусту ойлоп табышкан. Камыштын сөңгөгүн жалпайтып таптап, бири-бирине улаштырып, узундугу ондогон метрге жеткен тасма жасашкан. Жазуу жазылган мындай тасманы түтүк кылып ороп сакташкан. Египет папирусу ошол кездеги эң мыкты жазуу каражаты катары Байыркы Греция менен Римде да дээрлик 2 миң жыл пайдаланылган.

Алгачкы китептер

Кийин Кичи Азиядагы Пергам падышычылыгы учурунда (б.з.ч. 2-кылым) жаңы жазуу материалы катары айбанаттардын терисинен пергамент жасалган. Папирус менен пергамент өтө кымбат болгон.

Пергаменттер

105-жылы кытай чебери Цой Лунь кагазды ойлоп тапкан. Алгачкы китеп XI кылымда Кытайда пайда болгон. XIII кылымдан Европада негизги жазуу материалы катары кагаз колдонулуп, XV кылымдан китеп басылып чыга баштаган.

15-кылымдын 40-жылдары Европада немис ойлоп табуучусу И. Гутенберг (Германия) эң жөнөкөй станок менен китеп чыгаргандан кийин китеп тарыхында жаңы доор башталган.

Россияда

Иван Фёдоров

жана Пётр

Мстиславец

биринчи жол

ачышкан.

1564-жылы

«Аполтол»

китебин

басып

чыгарышкан.

XVIII кылымдын акырында кагаз машинкасы, XIX кылымдын башында басма машинкасы колдонулган.ХХ кылымдын башынан баштап фототехниканын жардамы менен китеп басылып чыга баштаган.

Эң алгачкы кыргыз китеби 1911-жылы Казань шаарында басылып чыккан. Ал Молдо Кылычтын «Кыса-и- Зилзала» деген китеби болгон. Китептин баш сөзүн окумуштуу, кыргыз агартуучусу И.Арабаев жазып,жарыкка чыгарган.

Кыргыз элинен чыккан алгачкы агартуучу-илимпоз - Ишеналы Арабаев. Залкар инсан XX кылымдын башында кыргыз тарыхынын жана маданиятынын калыптанышына эбегейсиз салым кошкон.

Алгачкы “Алиппе” китебин жазып, улуттук алфавиттин уңгусун түзүп, кыргыз жазуу маданиятын калыптандыргандардын бири болгон. Ишеналы Арабаевдин ишмердиги көп убакыт күн жүзүнө чыкпай, эми гана татыктуу ордун таап жатат. Кыска өмүрүн сабатсыз кыргыз калкы илимдүү-билимдүү болуп, өз маданиятын таанып билсин деген улуу максатка арнаган залкар инсан.

Дүйнөдөгү эң оор китеп – Лондон музейиндеги «Географиялык атлас»

128 жыл мурда басылган, лупа менен окулган эң кичинекей куран китеп

Мен силерге дүйнөдөгү эң кичинекей жана

эң чоң китепканалар жөнүндо да

маалымат берүүнү туура көрдүм.

Эң кичинекей китепкана

Венгриялык йожефу тариге таандык. Анын китепканасында 4500 дөн ашуун китептер бар

«Конгресс» китепканасы

Конгресс китепканасы - дүйнөдөгү эң чоң китепкана, ал АКШнын борбору Вашингтондо жайгашкан, экинчи дүйнөлүк согуштан кийин илимий борбор катары кызмат кылган.

«Монастр Санкт Гален» китепканасы

Китепкана Швецариянын чыгышында жайгашкан.VIII кылымга таандык деп айтылып келет жана эң эски китепкана.Китеп-канада 2000 ден ашуун VIIIкылымга таандык эски кол жазмалар,150 миңден ашуун чыгарма сакталган.

«Беларусь» улуттук китепканасы

Китепкана 1922-жылы курулуп, 2006-жылы кайрадан 22 кабат болуп курулган, 14 млн китеп жана 500 кишилик жыйындар залы бар.Китепкана-нын түзүлушү өзгөчө стилге ээ, айрыкча кечки-син кооз көрүнөт .

«Стокгольм» элдик китепканасы

Швецарияда жайгашкан кооз ки-тепканада 1928-жылы курулган. 2млн. дон ашуун китеп, 2,5 ашуун касета, дисктер сакталган.

Британиянын музей-китепканасы

Китепкана Лондондо жайгашкан. 1753-жылы Сир Ханс Слоан (1660-1753) топтогон белгилүү китептер жана кол жазмалар, тарыхый буюмдар чогултулуп, Өкмөт тарабынан курулган. XIX кылымда археологиянын өнүгүшү менен музейге байыркы доордогу буюмдар топтолгон. 1823-жылы Жордж III нүн китепканасындагы коллекциялар сатылып алынып кошулган.

Ошентип, биз силер менен баятан бери сөз кылып жаткан китептер, китепканалар боюнча көп маалыматтарды ала алдык деген ишенимдемин

Китепти көп окуп, мындан аркы жашооңордо жалаң ийгиликтерди гана багындырып, көздөгөн максаттарыңарга жетүүңөрдү каалайт элем.

Үйгө тапшырма:

Үйдөн «Китеп гана адамды улуу жана күчтүү кыла

алат» деген темада

эссе жазгыла!

«Билим бөлүшкөн сайын көбөйөт, ал эми алтын бөлүшкөн сайын азаят экен деп айтылгандай, билим алгандан, аны бөлүшкөндөн эч качан тажабагыла!!!

Саламатта болгула

Алгачкы китепти байыркы вавилондуктар, ассириялыктар ылайдан жасашкан. Алар жумшак ылай тактачага учтуу таякча менен өзгөчө белгилерди чийип жазышкан. Андан кийин тактачаны кургатып, отко бышырышкан. Мындай ылай тактачалардан китептер түзүлгөн. Ал эми Кытайда алгачкы китептер бекем жипке кабатталып өткөрүлгөн жука бамбук тактачалар түрүндө болгон. Кийинчерээк кытайлар кыл калемди тушка малып, жибекке жазышкан. Байыркы Египетте таш такталарга чегип, китеп жазышкан. Кийин алар папирусту ойлоп табышкан. Камыштын сөңгөгүн жалпайтып таптап, бири-бирине улаштырып, узундугу ондогон метрге жеткен тасма жасашкан. Жазуу жазылган мындай тасманы түтүк кылып ороп сакташкан. Египет папирусу ошол кездеги эң мыкты жазуу каражаты катары Байыркы Греция менен Римде да дээрлик 2 миң жыл пайдаланылган. Кийин Кичи Азиядагы Пергам падышалыгы учурунда (биздин заманга чейинки 2-кылым) жаңы жазуу материалы катары — айбанаттардын терисинен пергамент жасалган. Папирус менен пергамент өтө кымбат болгондуктан, Байыркы Греция менен Римде аларды үнөмдөө үчүн адегенде мом чапталган тактачага учтуу таякча менен жазышып, андан кийин гана папируска же пергаментке көчүрүшкөн. Ал эми орто кылымдарда Комитети пергамент баракчаларынан жасалган дептерге кол менен жазышкан. Барактары бүктөлүп же бырышып калбас үчүн дептерлерди эки жагына жыгач такта коюп бириктирип көктөшкөн. Жыгач тактаны булгаары же кездеме менен капташкан. Азыркы биз билген китептин алгачкы формалары мына ушинтип пайда болгон.

Бирок анын белгилүү 2 негизги тарыхый түрү бар: биринчиси — түрмөк (биздин заманга чейинки 4—3-миң жылдыктар), кийин ал 2—4-кылымдан кодекс менен алмашылган. Китеп даярдоо биздин заманга чейинки 7-кылымда Египеттен Грецияга, андан Римге өткөн. 105-жылы кытай чебери Цой Лунь кагазды ойлоп тапкан. Алгачкы китеп 11-кылымда Кытайда пайда болгон. 13-кылымдан Европада негизги жазуу материалы катары кагаз колдонулуп, 15-кылымдан китеп басылып чыга баштаган. Орустун байыркы кол жазма китеби 11-кылымдарга таандык («Остромиров инжили», 1073, 1092 ж. б.). Кол жазма доорунда китеп каллиграфиялык өзгөчө сулуулугу менен бааланып, китеп басып чыгарууну көбөйтүүгө көңүл бурулган. 15-кылымдын 40-жылдары Европада немис ойлоп табуучусу И. Гутенберг (Германия) эң жөнөкөй станок менен китеп чыгаргандан кийин китеп тарыхында жаңы доор башталган. Ал 42 саптуу Библияны полиграфиялык жол менен басса, оюм-чийимди китепке П. Шеффер (1457) биринчи түшүргөн. 1461-жылы А. Пфистер (Бамбергле) Комитети тактайга оюлган сүрөт менен көркөмдөп, 15-кылымдын 70—80-жылдары Э. Ратдольт (Венеция) китеп басуу ишинде түрдүү боёк колдонгон. 15—16-кылымда басмаканачылар үнөмдүү, кооз, окууга эптүү ариптерди издей баштаган. Россияда китеп басууга И. Фёдоров жана П. Мстиславец биринчи жол ачып, 1564-жылы «Апостол» деген китепти басып чыгарышкан. Орус китепти басып чыгарууда агартуучу Н. И. Новиковдун (1744—1818) салымы чоң.

18-кылымдын акырында кагаз машинасы, 19-кылымдын башында басма машина, 2-жарымынан терип басуу машинасы колдонулган. Бийиктиги бир жарым метрге жеткен, бир адам көтөрө алгыс өтө чоң жана эң кичинекей «эргежээл» жана почта маркасындай болгон китептер да бар. 20-кылымдын башынан фототехниканын колдонулушу менен китеп басып чыгарууну механикалаштыруу кыйла өркүндөгөн. Техникалык прогресс Комитетин формасын жана таратуу жолдорун өзгөрттү: Интернетке жайгаштырылган жана компьютердин эсинде сакталуучу цифралык китеп фонддору пайда болду. Электрондук форматта жазылган китеп электрондук китеп (же е-китеп), ал эми аудиоформаттагысы аудиокитеп деп аталат. Учурда Кыргызстанда жылына миңге жакын аталыштагы китеп басып чыгаруучу басмаканалар иштейт. Китеп басуу мезгил талабына ылайык, жаңы технологияны колдонуу менен, башкача айтканда.  компьютер  аркылуу сапаттуу жана тез арада чыгарууга ыңгайлаштырылган.

Китептин эң байыркы үлгүсү- Месотополиянын клинописи жана Египеттин папирус түрмөгү . Жазма китеп даярдоо б.з.ч. 7 –кылымдарда Египетте башталган. Анан Египеттен Грецияга Грециядан Римге өткөн. Алгачкы басма китеп ХI кылымдарда Кытайда пайда болгон. ХIII кылымдардан баштап Европада негизги жазма материалдары катары кагаз колдонулуп XV кылымда китеп басылып чыга баштаган . Орустардын байыркы кол жазмасы XI кылымдарга таандык. Мисалы: Святославдын жыйнагы. XV кылымдардагы И.Гутербергдин Европада китеп басылып чыгарылышы менен китеп тарыхында жаңы доор башталган. Ал 42 саптуу библияны полиграфиялык жол менен басып чыгарган. Т.Шеффер 1957жылы китепке оюм- чийимди түшүргөн. Россияда китеп басууга Иван Федоров жана Петр Метисловец биринчи жол ачып 1564- жылы “Апостол “ деген ат менен китебин басып чыгарган. XVIII кылымдардын акырында кагаз машинкасы XIX кылымдын башында басма машинкасы колдонулган.ХХ кылымдын башынан баштап фототехниканын жардамы менен китеп басылып чыга баштаган.

Бышыктоо:

• Китеп деген эмне?
• Дүйнөдөгү эң биринчи китеп качан пайда болгон?
• Вавилон,ассирия, кытай, египеттиктер кандай китептерди пайдаланышкан?
• Кагазды качан жана ким ойлоп тапкан?
• Эң алгачкы кыргыз китеби качан жана ким тарабынан чыккан?
• Дүйнө жүзүндөгү эң чоң китепканалар кайсылар?

Билимге арналган өмүр.  Ишеналы Арабаев 1882-жылы Кочкор районунун Күн-Батыш айылында жарык дүйнөгө келген. 1900-жылы жергиликтүү мектепти аяктаган соң он жылга жакын кыргыз айыл-кыштактарында мугалим болуп эмгектенген. Агартуу жолундагы башкы максаттарын ишке ашыруу үчүн алгач өзүнүн билимдүү болуусу керек экенин түшүнүп,  1910-жылы Россиянын Оренбург шаарындагы "Кусания" медресесинде окуй баштайт. Бул жерде бир жыл билим алган соң Уфа шаарындагы "Галия" медресесинде эки жыл билим алат.