Кун системасынын пайда болушу

Планеталар

Планета ( грек. πλανήτης  — «саякатычы») – өзү жарык чыгарбай Күндүн нурунун чагылышынан жаркырап көрүнүп, анын айланасында кыймылдоочу чоң асман телосу.

Азыркы кезде Күн системасында 9 планета белгилүү: Меркурий , Чолпон , Жер , Марс , Юпитер , Сатурн , Уран , Нептун , Плутон . Мындан башка бир нече миң кичине планеталар бар. Планеталар Күндүн түрдүү аралыкта жайгашып, анын айланасында эллипс орбитасы бонча кыймылдашат. Күнгө эң жакыны Меркурий, эң алысы Плутон.

Алар негизинен Марс жана Юпитердин орбиталарынын ортосунда кыймылдашат. планеталар жылдыздар арасындагы кыймылдарынын өзгөчөлүктөрү бонча жогорку планеталар жана төмөнкү планеталарга бөлүнөт. Ал эми физ. чоңдуктары бонча Жер тобундагы планеталарга (Меркурий, Чолпон, Жер, Марс) жана зор планеталарга (Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун) айырмаланат. Бул эки топтун ар бирине кирген планеталардын орточо тыгыздыгы, өлчөмү, химиялык курамы бонча бири бирине өтө жакын, бирок бир топ экинчисинен жогорудагы чоңдуктар бонча кескин айырмаланат. Плутон эки топтун бирине да кирбейт.

Меркурий

Меркурий - Күн гө жакын турган биринчи планета, ал Айдан бир аз гана чоң, анын орточо тыгыздыгы дээрлик Жердикиндей. Радиолокациялык байкоо жүргүзүүнүн негизинде анын өтө жай кыймылда боло тургандыгы аныкталган. Анын өз огунун айланасында айланышы 58,65 жер суткасын түзүп, Күн айланасында айланышы Т = 88 суткага барабар. Меркурий планетасынын экваторуна күн нуру түшкөн бетинин темп-расы +400°С ден жогору болуп, түнкүсүн ошол эле жердин температурасы –180°С ге чейин төмөндөйт. Анын Күн нуру тийген жеринде коргошун, калай, а тургай цинк металлы да эрип кетет. Ал планетанын бетинде көптөгөн чуңкурчалар (кратерлер) болгондуктан, сүрөтү боюнча Айдын бетинен айырмалоо өтө кыйын. Анын жандоочусу жок.

Меркурий

Жер

АСТРОНОМДОР белгилегендей, эбегейсиз зор Ааламга салыштырмалуу биздин жалпы үйүбүз — Жер — байкалар-байкалбас чекит гана. Анткен менен дал ушу Жерде жашоо үчүн туура шарт түзүлгөн. Чын эле, материалдык Ааламдын башка бир да бурчунан тиричилик табылган эмес.

Мындай кереметтүү планетада жашоо бизге, чынында, ыракат алып келет. Ооба, аяздуу күндөрдүн биринде Күн көрүнүп, жылуу нурун чачса, кимибиз сүйүнбөйбүз. Таң нурдана атса, Күн балбылдап батса, кимибиз суктанбайбыз. Бирок Күн көзүбүздүн кумарын кандыруу үчүн эле чыгып-батып турбайт: анын жарыгына баарыбыздын жашообуз түздөн-түз көзкаранды.

Марс

Марс планетасы - Римдик согуш кудайынын атын алып жүрөт. "Кызыл планета" деп аталышынын себеби — темир оксиди басымдуулук кылганынан планетанын үстү кызгылт түстө. Марс — бул жука атмосфера сы бар, үстү айдагыдай кратерлерди жана жердегидей вулкан дарды, өрөөндөрдү, чөлдөрдү жана полярдык калпактарды камтыган жер тобунун планетасы.

Марс

Юпитер

Юпи́тер — Күн системасында бешинчи планета. Көөлөмү боюнча эң чоң планета (Күн системасында). Юпитердин экватордук радиусу 71400 кмге, уюлунун радиусу 66900 кмге барабар. Анын уюлдарынын көбүрөөк кысылганы тартылып алынган сүрөтүнөн да көрүнүп турат. Эркин түшүүнүн ылдамдануусу g =2500 см/сек2ка барабар жана Жер дикине салыштырганда 2,67 эсе чоң. Бул планетанын өтө кысылганын анын өз огунун айланасында өтө тез айланышы менен түшүндүрүүгө болот. Анын экватордук бөлүгүндөгү айлануусу 9 с 50,6 мин жана орто кеңдигиндеги бөлүгүнүн айлануусу 9 с 55,7 минутаны түзөт.

Сатурн

Сату́рн — Күн системасында Күндөн аралыгы бонча 6 - планета . Юпитер ден кийин, экинчи зор планета. Сатурн, Юпитер, Уран жана Нептун газ гиганттары деп классификацияланат. Шакекчеси менен таанымал.

Сатурндун орбитасынын чоң жарым огу 1,43 млрд. кмге барабар, эксцентриситети 0,056, орбита тегиздигинин эклиптика тегиздигине жантайышы 2°291. Күндү 9,64 км/сек орточо ылдамдык менен 29,5 жылда толук 1 айланып чыгат. Өз огунун айланасында айлануусу анын экваторунда 10 саат 14 минутага жана экватор дон алысыраак орто кеңдигинде 10 саат 39 минга барабар. Сатурндун экваторунун радиусу 60240 км болуп, көлөмү Жердин көлөмүнөн 770 эсе, массасы Жердикине салыштырганда 95 эсе чоң, андагы эркин түшүүнүн ылдамдануусу g =1100 см/сек2ка барабар болору жогорку тактыкта аныкталган.

Уран

Уран — Күн системасында жетинчи планета.

Зор планеталарга кирет. Диаметри бонча Жер ден 4 эсе чоң. Көлөмү Жердин көлөмүнөн 61 эсе, массасы жер массасынан 14,56 эсе чоң. Ортодогу тыгыздыгы 1,58 г/см3. Ал Күндөн өтө алыс жайгашкан жана 19,2 астрономиялык бирдик аралыкка жакын орбита бонча айланат.

Уран 84,015 жылда Күндү толук бир жолу айланат. Спектрдик жол менен анын планетасында молекулалуу суутек тин жана метан дын бар экендиги аныкталган. Уранды 1781-жылы кокусунан У.Гершель ачкан.

Урандын 27 табигый жандоочусу жана шакектер системасы бар. Эң чоң 5 жандоочусу: Миранда , Ариэль , Умбриэль , Титания , Оберон .

Нептун

Непту́н — Күн системасынын сегизинчи планетасы жана бул Күндөн эң алыс жайгашкан планета.

Нептун 1846-ж. немец астроному И. Галле жана Генрих д’Аррелер тарабынан ачылган. Күнгө чейин орточо аралыгы 30,06 а.б. же 4500 млн. км.

Нептун орбита бонча 5,4 км/сек орточо ылдамдык менен Күндү 164,79 жылда толук 1 айланып чыгат. Анын диаметри Жер дин экватордук диаметринен 3,88 эсе (49500 км), көлөмү Жердин көлөмүнөн 57 эсе, массасы 17,28 эсе чоң. Орточо тыгыздыгы 1,84 г/см3га барабар, бетиндеги оордук күчүнүн ылдамдануусу 11 м/сек2ка жакын. Жылдыз чоңдугу +7m,6га барабар. Н-дун атмосферасынын курамында метан, суутек, гелий бар. Жандоочулары Тритон жана Нереида . Нептун Жерден өтө алыс болгондуктан, аны изилдөө кыйын.

Плутон

Аны 1930-жылы америкалык астроном К. Томбо ачкан. Плутондун физикалык мүнөздөмөлөрү толук изилдене элек. Массасы Жер дин массасынын 0,002 бөлүгүнө барабар деп болжолдонот. Күндөн аралыгы 39,5 а.б. Жерден байкаганда 15-жылдыз чоңдугунчалык чекит объектиндей болуп көрүнөт. Плутон Күн дү өз орбита сы бонча 247,7 жылда бир айланат, эклиптика тегиздигине кыйшаюу бурчу 17°. Башка планеталарга салыштырганда Күндөн өтө алыс жана жарыктанышы начар болгондуктан Плутонду изилдөө өтө татаал. Плутондун диаметри 3000 кмге жакын, бетинин темп-расы -220°. Атмосферасы сейректелген жана негизинен газ абалындагы метандан турат. Плутондун 1 жандоочусу бар. Анын диаметри 3 эсе кичине жана анын айланасында 20 000 км аралыкта айланат. 1 айлануусу 6,4 суткага барабар.