Рекомендовано Міністерством освіти і науки України
(наказ від 27.12.2013 № 1844)
Збірник завдань
для державної підсумкової атестації
з інтегрованого курсу «Література»
(кримськотатарська і світова)
(авт. Сулейманова М. М., Селяметова Д. У., Трош Л. Н., Аджигельдієва Г. Р., Зейтуллаєва Л. А., Люманова Ш. Я., Ібраімова Є. Г., Февзі Г. Д., Сейталієва Ш. А., Сеіт-Джаміль А. Ш.)
2014
1- ВАРИАНТ
Бедиий метинден парчаны окъунъыз ве 1-6 вазифелерини беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок художественного текста и выполните задания 1-6)
Бугунь Назифе иштен кельгенде, козьлерини къан баскъан, юзюнде инсанлыкътан зияде зынджырда ырылдап турмакъта олгъан баракънынъ тасвири корюлип тургъан Мустафа оны:
-Ене де татлы сезюнънен мени алдатмакъ истейсинъми?.. Эписини… Эписини айттылар… Сёйле… Догърусыны сёйле. Халильнен… - сёзлеринен къаршы алды.
Нефизе ичюн бу къаршылав, бу сёзлер бекленильмез ал дегиль эди. Бугунь Джемиленинъ онъа сёйлегенлери Нефизеге эр шейни ап-айдын косьтерген эди…
Нефизе озюнде, озю де беклемедиги бир къаттылыкъ сезди. Эр кересинде олдугъыны акс оларакъ, татлы сёзлернен Мустафаны ятыштырмагъа ынтыладжагъы ерде, сесини чыкъармадан онынъ козьлерине, бебеклерининъ ичине сокъулурджасына бакъты… Бу бакъыш эм ачув, эм де «эй, бичаре, инсан…Языкъ эрлик сыфатынъа, оюнджакъсынъ…фырылдакъсынъ завалы Мустафа-дереджесине яры аджынув маналарынен толу эди…
Мустафанынъ тюшюндже, ойланувы, органлары юттыгъы алкогольнинъ тесиринден бир къат даа кутюрлештигинден, онда Нефизенинъ бакъышындаки маналарны чезеджек къувет къалмадыгъындан, шимди бу бакъыштан о, озюндже нетиджелер чыкъара…
-Демек, сусасынъ!.. Айтмагъа сёзюнъ ёкъ… Яланларынъ, татлы еминлеринъ, эписи битти… Мустафанынъ юзюнде акъылсызджа ачувны мыскъыл, хорлав кулькюлери денъиштире эди…
-Ялан айтмадым, айтмам да!.. Лякин, Мустафа, мен сени аджыйым, не къадар бахытсыз, тар тюшюнджели адамсынъ, аягъынъы дегиль, башынъы да къапкъаннынъ сюйрютишлери аджувсызджа къыстыгъы, кемирдиги алда сен уйгъунсыз, халкъ кулькюси олмакънен огърашасынъ.
Мустафа, къаршысында эр вакъыт бойсунып тургъаныны корип алыштыгъы Нефизеден чыкъкъан бу сёзлерге инанаджагъы, оны сёйлеген Нефизе олдыгъына ишанаджагъы кельмей, шашмалап къалды…
-Эбет, «халкъ кулькюси олдым», «къапкъангъа тюштим»…Я буны ким япты? Ким?.. Ким?.. Сен… Халиль дегильсинъизми?..
Эр тюрлю сес ве арекетнинъ манасыз олгъаныны корьген Нефизе даа зияде девам эттирмек ве текрар сёз къайтармакънынъ манасыз, ерсиз олдыгъыны ве акс такъдирде даа чиркин нетиджелер беклемек мумкюн олдыгъыны эсапкъа аларакъ сусты…
Мустафа Нефизенинъ сусмасыны озю ичюн енъиш ве озь сёзлерининъ догърулыгъыны тасдикъ анълап:
- Кет, баре…корюнме…Ёкъса, шимди…
Затен, бу сёзлернен, къычырмалардан бир шей анъламайып, пенджере янында шашмалап тургъан къызы Мерьемчикнинъ элинден тутып, къапугъа догърулгъан Нефизе, Мустафанынъсёзюни эшитмеден, къапудан тышары атлагъан эди.
1. Берильген парчанынъ насыл эсерден олгъаныны, муэллифи ким экенини бельгиленъиз. (Укажите автора и название произведения)
А «Расткелиш», («Встреча») У.Ипчи А
Б «Олар да инсан эдилер» («Они тоже были людьми»), Дж.Дагъджы Б
В «Ошекчи Айше», («Сплетница Айше»)Дж.Гъафар В
Г «Къара поездлар», («Черные поезда») Э.Умеров Г
2. Муэллифнинъ Мустафагъа олгъан мунасебети насыл сёзлерде акс олуна?
(С помощью каких слов автор выражает свое выражение к Мустафе. Выпишите эти слова).
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Кетирильген парчада къараманлар озьара субетлешелер. Бедиий нутукъта бойле вастагъа не дейлер? (В отрывке герои обмениваются репликами. Как называется такой приём в художественной речи?)
А Монолог А
Б Диалог Б
В Реплика В
Г Реплика (четке) Г
4. Бу парчада муэллифнен къулланылгъан «юзюнде инсанлыкътан зияде зынджырда ырылдап турмакъта олгъан баракънынъ» ибареси насыл бедиий вастадыр: (Как называется используемое автором в данном отрывке художественное средство):
А Къыяс (сравнение) А
Б Метафора Б
В Джанландырув (Олицетворение) В
Г Эпитет Г
Мустафанынъ арекетлерине насыл къыймет кесесинъиз? Не ичюн о, ичкиджиликке бериле? (Дайте оценку поведению Мустафы. Почему он стал пить?)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Муэллиф бу эсерде насыл меселелерни котере? (3-5 джумле)
(Какие проблемы в этом произведении поднимает автор? (3-5 предложений)
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Шиирни окъунъыз ве 7-9 вазифелерини беджеринъиз.
(Прочитайте стихотворение и выполните 7-9 задания)
* * *
Бир ирмакъ болып да, сынджырсам гольге,
Я бир голь болсам да, серильсем чёльге!..
Бир джуке болайым къаялар ичинде,
Чевирсин кевдемни къарувлы селлер,
Къаядан къаягъа сипирсин селлер,
Йылдырым ишлесин яш фидан экенде…
Кичкене саваплар, кичкене эмгеклер
Кичкене гуняхлар язмасын мелеклер!..
Ольмектен къоркъаман гъафиллер кибик,
Олийим тавларда аслымда кийик!..
Бир олю болайым мезарсыз, ташсыз,
Къадимсиз, зикирсиз, яланджы козьяшсыз!..
Тиймесин тениме титреген эллер!
«Ольди!» демесин тувмай ольгенлер!
«Кирли!» деп ювманъыз, ольгенлер темиздир!
Ольгенлер къайгъысыз, къоркъусыз, тегиздир.
Ешиллик ерлерде, сельбилер тюбюнде,
Комюльсин бир даа яшамакъ тилеген!
Дженнетке кирмекчюн савап ишлеген,
Кимнинъ ке китабы, анахтар джебинде!..
Яшавдан къоркъмагъан, олюмден юрьмеген,
Яшавчюн тиленип тюз ёлда юрьмеген,
Эр вакъыт тырмашкъан, терлеген эрлер,
Дженнетке кирселер, дестурсыз кирелер!..
7. Шиирнинъ муэллифини бельгиленъиз (Укажите автора стихотворения).
А Ыргъат Къадыр
Б Мемет Нузет
В Бекир Чобан-заде
Г Шевкъий Бекторе
8. Берильген эсер шиириетнинъ насыл чешитине менсюп олгъан?
(Какова тематика данного стихотворения?)
А Фельсефий (философское) А
Б Гражданлыкъ (гражданское) Б
В Ватангъа севги (любовь к Родине) В
Г Табиатны тасвирлев (описание природы) Г
9. Шиирде олгъан тасвирий васталарны бельгиленъиз.
(Как называется художественное средство, использованное автором в стихотворении?)
А Эпитет, къыяс, метафора (сравнение) А
Б Къыяс, гипербола (сравнение) Б
В Тек эпитетлер (только эпитеты) В
Г Тек джанландырув (только олицетворение) Г
Метинден парчаны окъунъыз ве 10-12 вазифелерини беджеринъиз.
(Прочитайте текст и выполниет задания 10-12)
Узакътан къой сюрюси киби джыйылып тургъан кой корюнди. Алим сыкъ чегерликлер арасында сокъуларакъ, сарп байырлар устюнден,сувсуз дерелер ичинден кестирип, койге догъру ёл алды.
О ёрулгъан – талгъан эди. Онынъ темиз манълайындан, самайларындан, арды кесильмеден тер чыбырмакъта эди. Аркъасындаки токъума кольмеги сыртына япышып, кунеш сыджагъындан тенини тарлап-къашытып турмакъта эди. Юньлю чарыкълары да дельме-делик олып, шоссе ёлундан орманлыкъкъа сокъулгъандан сонъ, энди тынышта бир табанларына тегенек кирип, ёлуны больмекте эди.
Ниает, кой юкъарысындаки Сувлу дереге келип етти. Урбасыны, чарыкъларыны чыкъарып, тозуны къакъты. Салкъын сувнен юзюни, аркъасыны ювды. Бедендже тазерген, енгиллешкен киби олды.
Онынъ ёлджулыгъы башлагъан куньден берли ана-бабасы ич бир вакъыт акъылындан чыкъмаса да, бойле бир арекетке оларнынъ насыл янашаджакълары акъкъында аслы да тюшюнмеген эди. Шимди, энди койге киреяткъанда, ёл теэссуратынынъ догъургъан бутюн ойларына бу тюшюндже де къошулды. Алимге, шубесиз, не анасы ве не де бабасы къол котермезлер, лякин оларнынъ агъызындан опьке сёзю эшитмек биле, башкъасындан кореджеги энъ амансыз джезадан агъыр корюне эди.
Алим, къоранталарына айтмадан ёлгъа чыкъкъаны ичюн окюнди, лякин айткъаны алда оны бойле узакъ ёлгъа озь башына ташлайджакъларына да умюти аз эди.
Лякин азбаргъа келип киргенинен, онынъ бутюн кедерлери бошуна олып чыкъты: онынъ севимли анасы, асретини чеккен эвлядыны корьгенинен, багъырына басып, буюк бир асретликнен онынъ манълайындан, янакъларындан, козьлеринден опе башлады. Сонъ оны софадаки кийиз миндер устюне отуртты. Акъшамдан эселет эвляды ичюн къалдыргъан чибереклерни къыздырды, огюне бир тепси де къаймакъ къойды.
10. Берильген парча насыл эсерден алынгъан? Эсернинъ муэллифи ким?
(Из какого произведения этот отрывок? Кто автор этого произведения?)
А «Ачлыкъ хатирелери», («Воспоминание о голоде») А.Ильмий А
Б « Афат», («Бедствие») Черкез Али Б
В «Алим», Ю.Болат В
Г «Иблиснинъ зияфетине давет», («Приглашение на пир к дьяволу») Ш.Алядин Г
11. Эдебий къараманлар сырасындан юкъарыда берильген эсернинъ къараманларыны бельгиленъиз.
( Выберите ряд героев указанного отрывка из предложенных)
А Усеин Шамиль, Феми, Суаде ханым, Умер А
Б Бекир, Айше, Эсма, Алим Б
В Азамат акъай, Кериме апте, Мерьем, Алим В
Г Молла, Бекир, Селиме, Зибиде Г
12. Не ичюн шу эсер тарихий роман деп сайыла? (3-5джумле) (Почему этот роман считают историческим? (3-5 предложений)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
13. «Афат» эсерининъмуэллифи ким олгъаныны бельгиленъиз.
(Кто является автором произведения «Афат»?)
А Черкез Али А
Б Бекир Чобан-заде Б
В Умет Ипчи В
ГЮсуф Болат Г
14. «Айт, Чатыртав!», («Расскажи, Чатырдаг»), «Татарлыгъым» («Татарство»), «Къырым акъкъында» («О Крыме») шиирлернинъ муэллифи ким? (Кто автор стихов «Расскажи, Чатырдаг», «Татарство», «О Крыме»?)
А Эшреф Шемьи-заде А
Б Шевкъий Бекторе Б
В Сеитумер Эмин В
Г Бекир Чобан-заде Г
15. «Не ичюн биз тарихымызны бильмек керекмиз» (150 сёзден ибарет эссе язынъыз)
«Для чего мы должны знать свою историю». Напишите эссе (не менее 150 слов)
ВАРИАНТ 2
Бедий метинден парчаны окъунъызве 1=6 вазифелерини беджеринъ (Прочитайте отрывок художественного текста и выполните задания 1-6).
«Къызлар, къызлар, дюн гедже
Худжур бир тюш корьдим мен.
Джин-шейтанлар юрьмеген
Сарп ерлерде юрьдим мен.
Сувдай ярыкъ бир гедже,
Тавда янъгъыз къалгъанман.
Санки дерсиз, пайнозюм
Мезаргъа ёл алгъанман.
Не япмагъа бильмейип,
Эр якъкъа баш ургъанда,
Чатыпманлыкъ ичинде
Ёл тапалмай тургъанда,
Тюш десенъ тюш, анъсызын,
Къоркъудан джан талашып,
Келип къонды омзума
Бир гогерджин баласы.
Бир олюмден къалгъандай,
Тени дыр-дыр къалтырай,
Ай ярыкъта козьлери
Садеф киби йылтырай.
Бу аджайип ишлерден,
Башта бираз шашырдым.
Сонъ тез-тез бу къушчыкъны
Кокрегимге яшырдым.
Меген дейим, гъарипни
Къувгъан эмен миявкъуш.
Пейда олды шу аньде
Бир аллене, бедат къуш.
Панджаларын чыкъарып,
Узериме атылды.
Мен юзюмни орьтсем де,
Устюм-башым йыртылды.
Джан-алямет къоркъудан,
Яман этип багъырдым.
Пек абдырап,ярдымгъа
*** чагъырдым.
Кок гурьледи, сель къуйды,
Йылдырымлар ойнады.
***-нинъ ерине
Келип чыкъты бир джады.
Шу арада бир эмчек
Баласынен къолунда
Учып кеттим еди къат
Кокке, Кябе ёлуна.
Кябе ёлу дегени_
Акъ сют акъкъан ёл экен.
Чевре-чети сынъырсыз
Мавы сахра, чёль экен.
Сонъ не олды бильмейим,
Башы, сонъу къарышты.
Бир-биринен недайдыр
Албастылар тартышты.
Тюш десенъ тюш, сонъ бирден
Бастырыкъып уяндым.
Эвде корип озюмни,
Толу бир нефес алдым.
Бакъсам, къасыр устюнде
Чалкъат юшип яткъаным.
Сытмам бардай сыкъылып,
Къан-терлерге баткъаным»…
1.Берильген парчанынъ насыл эсерден олгъаныны, муэллифи ким экенини бельгиленъиз.
(Из какого произведения этот отрывок? Кто автор этого произведения?)
А «Фырсат тапты» («Пользуясь случаем») И.Асанин А
Б «Къырымнаме» («Баллада о Крыме») Ш.Селим Б
В «Къырым фаджиасы», («Трагедия Крыма») А.Озенбашлы В
Г «Козьяш дивар» («Стенаслез») Э.Шемьи-заде Г
2. «Козьяш дивар» дестанынынъ къыйметини анълатынъыз.
(Поясните, в чем ценность поэмы «Козьяш дивар»?)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Кетирильген парча бу-
(Предложенный отрывок это-)
А Монолог А
Б Диалог Б
В Реплика В
Г Реплика(четке) Г
4. Бу парчада муэллифнен къулланылгъан «Къоркъудан джан талашпы» ибареси насыл бедиий вастадыр?
(Как называется художественное средство, использованное автором в стихотворении?)
А Метафора А
Б Эпитет Б
В Гипербола В
Г Къыяс (сравнение) Г
5. Къараман корьген тюшнинъ манасыны насыл анълайсынъыз? Тюш вастасынен онъа не беян ола? (3-5 джумле) (О чем говорит увиденный героем сон? Что он помогает ему понять (3-5 предложений)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Эсернинъ фельсефий гъаесини насыл анълайсынъыз ве неде коресинъиз? Муэллиф окъуйыджыларны неге чагъыра?
(Как вы понимаете и в чем видете философскую идею произведения К чему призывает читателя автор?)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Шиирни окъунъыз ве 7-9 вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте стихотворение и выполниет задания 7-9)
***
Яваш эскен ель бугунь,
Далгъаларны тербете,
Сейир этип буларны,
Дюльбер бир къыз ял эте.
Козьлер мавы, бель индже,
Узун, буйра сачлары.
Инджиден акъ тиши бар,
Назик, сызма къашлары.
Узакъ дегиль, янымда,
Козь алмайым козюнден,
Севинч толу юреги,
Сезильмекте юзюнден.
Кулюмсирей, севдире,
Ойчан, тюпсиз козьлери.
Сёйлешеджек денъизнен,
Анълашылса сёзлери.
Дерсинъ, денъизбуны анълай,
Кенъ-кенъджаядалгъасын.
Сонътоласий, санки дей:
Дюльбер тюшсин, ялдасын.
Джыйнап, топлап гурь сачын,
Ер кунеши бу дюльбер,
Тюшти явашденъизге,
Бакъты онъа кок ве ер.
Балыкъ киби ялдай о,
Сувны эшип къолунен,
Тюшип мен де ялдадым,
Онынъ кеткен ёлунен.
Деджоюла, де къалкъа,
Сувда ойнай «сув къызы»,
Шакъа, оюн бегене,
Кибирли дегиль о озю.
Акъ мермердай тенине
Далгъа келип окътала.
Ынджынмасын дюльбер, -деп
Окелене, токътала.
Дюльберлиги акърансыз,
Къошакътапмакъкучь онъа.
Кунеш биле тёпеде,
«Чиркинмен» -деп, утана.
Эгер Меджнун корьсейди,
Эль чегерди Лейлядан.
Татьянадан кем дегиль,
Ширинден де абадан.
Ширин олгъан деврининъ
Нам къазангъан дюльбери.
Амма бизим бу дюльбер,
Дюльберлернинъ дюльбери.
7. Шиирнинъ муэллифини бельгиленъиз.
(Укажите автора стихотворения)
А «Омюр къызы», («Жизнь девушки»)К.Джаманакълы А
Б «Земане яшы», («Современник») Ы.Къадыр Б
В «О копюр къайда», («Где этот мост») С.Эмин В
Г «Агъыр джеза», («Тяжелое наказание») М.Нузет Г
8. Берильген эсер шиириетнинъ насыл чешитине менсюп олгъан?
(Какова тематика данного стихотворения?)
А Фельсефий А
Б Гражданлыкъ Б
В Севги В
Г Табиатны тасвирлев Г
9. Шиирде олгъан тасвирий васталарыны бельгиленъиз.
(Отметьте в стихотворении использованные художественные средства)
А Къыяс, гипербола А
Б Тек джанландырув Б
В Тек эпитетлер В
Г Эпитет, къыяс, метафора Г
Эсерден парчаны окъунъыз ве 10-12 вазифелерини беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок из произведения и выполните задания 10-12)
Бир де тёпеге бакъсам, не корейим - кок юзю теллернен юванкъашланып чыкъкъан. Бунларын не марефетлери бар экен? Бу теллер къушчукъларгъа къонакъ экеним десем, орталыкъта къуш-муш да корюнмей. Я о халкъын яшайышына недерсинъ? Анавы марушкелерге бакъ, фистанлары, пальтолары балкъ-чалкъ эте. Я о къызчыкълар десенъ, чечекдай кийинген,, башларын тиклеген, сачларыны джайдыргъан донк-донк юрелер,чырайлары гульдай!..
Ярабби, бу халкъ къазакъ олгъаны ичюнми, ёкъса шеэрли олгъаны ичюнми бойле арув яшай экенлер? Не исе, амма да къыйметли къуллар экен. Дюньянынъ дженнетинде яшайлар. Халкъ ачтан къырылып бите ята, бунларын бир шейден хаберлери ёкъ…мен Акъяргъа келеджекте, анда Къуддуснен менден башкъа бирев олмаз деп беллеген эдим. Кельдим, не корейим… Акъярын кошеси-буджасы ач татар толып къалгъан. О сюслю халкълар ичинде чул-чубур аралашкъан ачлар не худжур корюне!.. Бетлерини айдан-куньден сакълагъан татар къызлары, огъланлары, яш апайлар, бала-чагъа чёптен козюни сакъынмай. Къайда олса сокъула, арам-элял демей не тапса, оны ашай, не берселер, оны ала. Орталыкъта не айып-уят къалгъан, не гунах-сават!.. Асыл бу халкъ нечюн бир-бирини аджымай экен? Базарлар да, тюкянлар да рыкъма-рыкъ азыкъ толу. Бир талай халкъ обурдай ашай-иче, тюзене-безене зевкъ-сефада, мынавы якъта бир талай халкъ кир-кифоз ичинде, чул-чубур, сюрюне, джан чекише, о шейлерге тамшана-тамшана сокъакъларда йыкъылып-йыкъылып олелер. Бар да,бакъайым, дюньянинъ кетишине акъылынъ етсин… Халкъын агъызында теспи олып о мераметлер, хайырлар, садакъалар. Орталыкътан джоюлгъан кеткен.
10.Берильген парча насыл эсерден алынгъан? Эсернинъ муэллифи ким?
(Из какого произведения этот отрывок? Кто автор этого произведения?)
А «Ачлыкъ хатирелери» («Воспоминания о голоде») А.Ильмий А
Б «Такъдир» («Судьба») , А.Чергеев Б
В «Миллий дуйгъй»,(«Национальные чувства»)Дж.Сейдамет В
Г «Олар да инсан эди» («Они тоже были людьми») , Дж.Дагъджы Г
11. Эсернинъ баш къараманлары кимлердир? (Кто главные герои произведения?)
А Къуртамет, Энвер А
Б Къуддус,Сюндюс Б
В Зибиде, Селиме В
Г Мемиш агъа, Алим Г
12. Муэллиф эсерде насыл эсас меселени котере? (Какова основная проблема, поднимаемая автором в произведении?)
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
13. «Олар да инсан эди» эсернинъ муэллифини бельгиленъиз.
(Укажите автора романа «Олар да инсан эди» («Они тоже были людьми»)?
А Абляким Ильмий А
Б ДжынгъызДагъджы Б
В Амет Озенбашлы В
Г Умер Ипчи Г
14. «Бир сарай къураджакъман!..» шиири назмиетнинъ къайсы бир чешитине аит?
(К какому виду лирики относится относится стихотворение «Бир сарай къураджакъман!..» («Построю дворец я!..».)
А севги А
Б фельсефий Б
В табиат В
Г гражданлыкъ Г
15. «Бизим келеджегимизни насыл коресинъиз» серлевасында 150 сёзден ибарет олгъан эссе.
(Каким вы видите будущее нашего народа? Напишите сочинение-рассуждение из 150 слов)
3 - ВАРИАНТ
Бедий эсерден парчаны окъуп, 1-6-нджы вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок художественного текста и выполните задания 1-6)
Мен бу ачлыкъ саргъошлыгъынен азбаргъа чыкътым. Читлер арасында чивильдешкен торгъайчыкъларгъа сукъланам, тиш къайрайым амма, насыл тутасынъ?.. Сонъ, бирден-бирге, козюм джаптаки мезарлыкъкъа илише, титрейим. Олюм къоркъусынен къарышыкъ дженнет ашлары козюмин огюне келе. Ай, дейим, шу къушчукълар дженнетте огюме къавурылып келеджегине шимдичик келе къойса да, гъаджыр-гъуджур бир ашасам. Лякин къайдан аласынъ... учып юрьген бир айван озь башына къызарырмы. Иште, учты къачтылар, тапсанъ ал. Бойле къызартмалар олса-олса, мендай ачларын хаялындан келип кечкендир. Не нее чаре ёкъ, насыл да олса, тапып ашамакъ керек. Истеп ал, тутып ал, хырсызлап ал... догърусы, бабамлардай олип кетеджегим кельмей. Гъарип бабам ольди. Мезарыны биле тапамадыкъ. Анам десенъ, кефинсиз комюльди.
Манъа кельгенде, иште алым-чулум: орталыкъта къалгъан чуллу, джиренчли, оксюз бир къыз... Эбет, кене яшайджагъым келе. Бу азаплы омюрими бир кунь даа узатмакъ хатири ичюн, масалларда айтувлы падиша балаларынынъ балдырларыны кесип, минек къушуна къаптыргъандай, мен де балдырымдан бир парча кесип чип-чий ашайджагьым келе. Келе амма! Онъа да юрек чыдаймы я... Ах, Яраббим, бу инсан ачыкъмаса, не ола экен?!
Къаш къараргъан. Мен шай чекишип тургъанда, буруныма кескин бир къатлама къокъусы ура. Насыл анълатайым, джанчыгъым, бир шей олса «миснинъ гъамбер къокъусы» — дей тургъанлар, амма бу къокъугъа не мисин айры келе, не гъамбер. Мен бир баш ёлгъа фырлап чыкъам. Къокъу кельген якъкъа таба делидай чапам. Елда бириси къаршыма чыкъып: «Сюндюс, къайда барасынъ?» — деп мени токътата, къойнундан чыкъарып манъа бир чий къартоп туттура. Бир де бакъсам, о чапкъын — Къуддус экен. Мен оны корьгенимнен — «Къайдан келесинъ я, улан, бу къартопларны къайдан алдынъ?» — деп сорагьандже, о: — «Къычырма, джурь къачайыкъ, Сюндюс» — деп башкъа бир лаф къошмайып, мени озь эвлерине сюйреп алып кете.
1. Бу парча насыл эсерден алынгъан, муэллифи ким?
(Укажите автора и название произведения)
А. «Расткелиш» У. Ипчи А
Б. «Оладжагъа чаре олмаз» С.А. Озенбашлы Б
В. «Ачлыкъ хатирелери» А. Ильмий В
Г. «Аннеджигим, нердесинъ?! Кель!» А.С. Айвазов Г
2. Эсернинъ парчасындаки ачлыкъ левхалары кимнинъ тарафындан икяе олуна? (Кто в произведении рассказывает о голоде?)
А. муэллиф А
Б. Сюндюс Б
В. Къуддус В
Г. Найле Г
3. Парчадаки къараманлары субет кечирелер. Бедий нутукъта бойле приёмгъа не айталар? (В отрывке герои обмениваются репликами. Как называется такой приём в художественной речи?)
А. монолог А
Б. диалог Б
В. реплика В
Г. «четтеки» («стороняя») реплика Г
4. Эсернинъ парчасында не акъкъында икяе этиле?
(О чем говорится в произведении?)
А. муэллифнинъ хатырлавлары А
Б. бала приютынынъ тасвири Б
В. бир къорантанынъ тарихи В
Г. баланынъ рухий дюньясы Г
5. Повестте тасвирленген вакъиалар не вакъыт олып кече?
(Когда происходят описанные в повести события?)
А. 1921 – 1922 с. Къырымда олып кечкен ачлыкъ (голод в Крыму в 1921-1922 г.) А
Б. 1944 с. Къырымда олып кечкен сюргюнлик (депортация 1944 года) Б
В. Къырымтатар эдебиятынынъ авдет девири (Эпоха возвращения в крымскотатарской литературе) В
Г. Октябрь инкълябы (октябрьская революция) Г
Не ичюн бу эсернинъ жанры повесть? Повесть недир?
(Почему жанр этого произведения повесть? Что такое повесть?)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Шиирни окъуп, 7-9-нджы вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте стихотворение и выполниет задания 7-9)
***
ТЫНЧ ТАТАР ЧЁЛЮНДЕ
Тынч татар чёлюнде от битмеген,
Не макъбул емиш!..
Коп вакъыт бу джолдан йигит отьмеген,
Джолл ары къы йыш!..
Тынч татар чёлюнде койлер япылгъан,
Инсанлар урькек,
Джигитлер сессиз мезаргъа джыйылгъан,
Балалары зийрек!..
Тынч татар чёллери — сувлары ичильмей
Уджсыз-буджакъсыз!..
Тынч татар чёллери къайгъыдан кечильмей,
Отсыз-оджакъсыз!..
Тынч татар чёлюне бир боран керек,
Бакъалар сусар!
Байкъушлар, ансыздан тувса бир эркек,
Отьлерин къусар!..
Тынч татар чёллерин къургъакълыкъ саргъан,
Къан керек, къан!..
Бурада эр кес къой, сыгъыр я тавшан,
Айгиди, бир арслан!..
Б.Чобан-заде
7. «От битмеген – йигит ольмеген», «Сувлары ичильмей – къайгъыдан кечильмей» – киби ибарелерде тарифленген вазиет не вакъыт олып кече? (Какое историческое событие отображают данные пословицы?)
А. Рус истилясы девринде А
Б. Ачлыкътан сонъ Б
В. Октябрь инкълябындан сонъ В
Г. Сюргюнликтен сонъ ) Г
8. Не ичюн «тынч татар чёлюнинъ ёллары къыйыш»? Эсердеки сатырлар вастасынен джевабынъызны исбат этинъиз. (Ответьте на предложенный вопрос. Подтвердите ответ строчками из произведения)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. «Тынч татар чёлюнде» серлевалы шиир лирик шиирдир. Не ичюн?
(Стихотворение «Спокойны татарские степи» лирическое. Почему?)
А. эсас къараманы шаирдир (основной герой поэт) А
Б. шаирнинъ ички дюньясы, рухий вазиети тасвирлене Б
В. шаирнинъ этрафтаки барлыкъкъа шахсий мунасебети тасвир олуна В
Г.ашкъий-ахлякъий ичтимаий-сиясий фельсефий-дюньявий мевзулар котериле Г
Бедий эсернинъ парчасыны окъуп – 10-12-нджи вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок из произведения. Выполните 10-12 задания)
Къарт арыкъ ве меджалсыз, онынъ энъсесини терен бурюшиклер кескен, янакъларыны исе тропик денъизининъ тегизлиги акс эткен кунеш нурларындан пейда олгъан хавфсыз тери ракынынъ (хасталыкъ) къаверенки тамгъалары къаплагъан. Тамгъалар бетинден ашагъы та бойнуна къадар тюшкен, къолларында, о, сувдан ири балыкъ чекип чыкъаргъанда сыджым йипи кескен терен берчлер корюне. Лякин тазе берчлери ёкъ. Оларнынъ эписи, санки чокътан энди сувсыз къалгъан джансыз сахрадаки чатлакълар киби эски.
Къартнынъ, козьлеринден гъайры, эр шейи, эр ери къарт ве эски. Козьлери исе денъизге бенъзей, бу — теслим олмагъан инсаннынъ шенъ козьлери.
—Сантьяго, — деди онъа огълан, къайыкъ багълы тургъан искеледен юкъары котерильген ёл бою экиси кетеяткъанда, — мен кене сеннен берабер денъизге чыкъа билем. Биз энди бираз акъча къазандыкъ.
Къарт огъланчыкъкъа балыкъ тутмасыны огретти, шунынъ ичюн де огълан оны урьмет эте, севе.
—Ёкъ, деди къарт, — сен шимди къысметли къайыкъкъа тюштинъ. Анда да къал.
—Акъылынъдамы, сен бир кере денъизге сексен еди кунь чыкъып, бир шей тутып оламагъан эдинъ, сонъра исе экимиз чыкъкъанда учь афта девамында эр кунь бирер буюк балыкънен къайткъан эдик.
—Акъылымда, — деди къарт. — Умютинъни кескенинъ ичюн кетмегенинъни билем.
— Мени бабам меджбур этти. Мен даа бала, шунынъ ичюн де сёз динълемек керегим.
—Билем, — деди къарт. — Башкъаджа олмасы да мумкюн дегиль. Сёз динълемек керек.
— Сув акъынтысы денъишмесе, ярын яхшы кунь оладжакъ, — деди къарт.
—Сен не ерде тутаджакъсынъ?
—Ялыдан авлакъта, ель денъишкен сонъ къайтарым. Денъизге эртедже, танъ атмаздан эвель чыкъарым.
10. Бу парча насыл эсерден алынгъан, муэллифи ким ?
(Укажите автора и название произведения)
А. «Денъишюв» («Обмен») Ф. Кафка А
Б. «Къарт ве денъиз» («Старик и море») Э.Хеменгуэй Б
В. «Гобсек» О.Бальзак В
Г. «Альбатрос» Ш. Бодлер Г
11. Парчанынъ жанрыны бельгиленъиз.
(Отметьте жанр произведения)
А. повесть-притча А
Б. икяе (рассказ) Б
В. дестан (былина) В
Г. роман Г
12. Сантьяго ве балыкъчы огъланчыкънынъ мунасебетлерине къыймет кесинъиз? (Оцените отношения между Сантьяго и мальчиком 3-5 предложений)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
13-14-нджи суаллерге джевап беринъиз
(Ответьте на вопросы 13-14)
13. Шаирлер ве языджылар къайсы девир яшап, иджат эткенлер.
(Укажите в какое время жили и творили поэты и писатели)
А. Э. Шемьи-заде 1. «Уянув девири»
Б. А. Герайбай 2. «Сюргюнлик девири»
В. И. Гаспралы 3. «Авдет девири»
Г. Ш. Селим 4. «Къырымтатар совет девири»
14. Ш. Селимнинъ «Адлары силинген койлер» шиири лириканынъ насыл тюрине менсюп. (К какому типу относится лирическое стихотворение Ш. Селима «Адлары силинген койлер»
А. севги (любовь) А
Б. пейзаж Б
В. Фельсефий (философия) В
Г. гражданлыкъ (гражданство) Г
15. И.Зиядиннинъ «Той» эсеринде тасвирленген урф-адетлер, мерасимлерининъ файдалы тарафлары недедир? 200 сёзден ибарет фикир-юрютюв иншаны язынъыз. (Отражение в произведении И. Зиядина «Свадьба» национальных обычаев. Напишите сочинение-эссе из 200 слов.)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4 - ВАРИАНТ
Бедий эсерден парчаны окъуп, 1-6-нджы вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте из произведения отрывок, выполните задания 1-6.)
Кунеш Айпетрининъ арасына чокътан гизленген олса да, ачыкъ, темиз кокке урунаракъ, онынъ къуббеси кенарынынъ озь аллыгъынен боягьан. Бугунь табиатнынъ энъ дюльбер, джильвели акъшамларындан бири, не акъшамны ве не де геджени къою къаранлыкъ къапламайджакъ киби. Чюнки кунеш батынынъ теренлигине комюлип де озюнинъ ал ве когюльдирим тюслю шавлесини озю пешинден чекип де, уфукъ теренлигинде къоюрумты къара ярым алкъаны кенишлетдикче, экинджи уфукъта кунь догъуш уфугъында, янъы, айдын, беяз сонъ сары ве нетиджеде ачыкъ къызыл ярым къуббе асыл олмакьта, о денъизнинъ теренлигинде озь къуббесини тезликнен кенишлендире...
Нефизе, къызы — Мерьемни янына аларакъ, багълар арасындан кечип, ялыдаки къаялыкълар янына кельгенде, уфукънынъ сыры артыкъ ачылгъан, сарымты юзьлю ай озь кевдесинен дёртте учюни денъизден котерген, онынъ узерине кумюштен ёл тёшемеге башлагъан эди.
Нефизе далгъын... Мерьемчик озюнинъ кескин козьлеринен чалылар тюбюне бакъып:
Ана! Бакъ Къырым сакъыз чечеклери артыкъ юкълайлар... — демеси Нефизени юкъудан уятыр киби айындырды, къызчыгъынынъ акъшам талдалыгъында биле, Къырым сакъыз одуванчиклеринен огърашмасы оны кулюмсиретти.
Яхшы, къызым, ярын ава кунешли оладжакъ, онлар ачар сизни беклерлер... — сёзюнен Мерьмни озь янына чагъырды.
1. Бу парча насыл эсерден алынгъан, муэллифи ким?
(Укажите автора и название произведения)
А. «Ошекчи Айше», («Сплетница Айше») Дж. Гъафар А
Б. «Расткелиш» («Встреча») У. Ипчи Б
В. «Той» («Свадьба») И. Зиядин В
Г. «Козьяш дивар» («Стена слез») Э. Шемьи-заде Г
2. Бу парчада насыл тасвирий васта къулланыла?
(Как называется используемое автором в данном отрывке художественное средство):
А. манзара (пейзаж) А
Б. къыяс (сравнение) Б
В. метафора В
Г. джанланландырув (олицетворение) Г
3. Ошеклер баш къараманларнынъ къоранталарыны насыл алгъа кетирдилер? 3-5 джумле язынъыз. (К чему привели семью главных героев сплетни?)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. «Шавле» сёзюнинъ синонимини тапынъыз.
(Укажите синоним к слову «луч»)
А. ярыкъ А
Б. нур Б
В. шурет В
Г. зия Г
5. Парчада ана ве къызы арасында субет кечириле, бедий нутукъта бойле приёмгъа насыл айталар? (В отрывке между мамой и дочерью беседуют, как называется такой прием?)
а. монолог А
б. реплика Б
в. диалог В
г. муляаза Г
6. Бу эсер насыл жанргъа аит? Жанрнынъ къыскъа хасиетнамесини беринъиз?
(К какому жанру относится данное произведение? Дайте краткую характеристику жанра)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Шиирни окъуп, 7-9-нджы вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте стихотворение, выполните задание 7-9)
Савлыкъман къал, севимли Къырым!
Савлыкъман къал, севимли Къырым!
Элял эт гонълюнъни, догъгъан да ерим.
Мен кетем сюргюнге, чокъ вакъыт кельмем,
Не олур алынъ, энди мен бильмем.
Юксектир дагълары, яйлалар джайыкъ,
Терендир ялысы, доланыр къайыкъ.
Татарнынъ варлыгъы ябангъа къала,
Бабалар юртуна явурлар тола.
Авасы — девадыр, дагълары — берекет,
Мейвасы, юзюми, шарабы — шербет.
Бу акъсыз иджретке насыл джан чыдар?!
Недир бу корьдигинъ, эй, гъарип татар?!
Савлыкъман къал, эй, гузель Къырым!
Элял эт гонълюнъни, догъгъан да ерим.
Сен ичюн курешке бахшыш омюрим,
Эмин ол, тувгъаным, къайтып келирим.
Мен къайтып келирим, ешерир багълар,
Чокъракълар сув толар, ярашыр дагълар.
Сачакъта йырларлар сербест бульбуллер,
Къавушыр, севинир асрет гонъюллер.
И. Асанин
7. Шиирде тасвирленген вакъиалар не вакъыт олып кече?
(В какое время происходят изображенные в стихотворении события?)
А. Иджретликте А
Б. Улу Ватан Дженкинде Б
В. Октябрь инкълябында В
Г. Сюргюнликте Г
8. Шаир Къырымны насыл сёзлернен тасвирлей? Эсердеки сатырлар вастасынен джевабынъызны исбат этинъиз. (Какими словами поэт описывает Крым? Подтвердите ответ строчками из произведения)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. Шаир неде эминдир? (В чем уверен поэт?)
А. къайтып келеджегинде А
Б. иджретте яшайджагъында Б
В. къайтып оламаджагъында В
Г. оледжегинде Г
Бедий эсернинъ парчасыны окъуп – 10-12-нджи вазифелерни беджеринъиз. (Прочитайте отрывок из произведения – выполните задания 10-12)
Къарт къайыкъ куреклерининъ йип ильмеклерини ызкъармознынъ (уключина) къазыкъларына илиштирип, бутюн кевдесинен огге эгилип, къаранлыкъта лиман дан къайыгъыны чыкъарып башлады. Башкъа сазлыкълардан да башкъа къайыкълар денъизге чыкъаята, ай байырлар артына кирген сонъ, къарт оларны корьмей, амма куреклер сувгъа далгъаныны эшите.
Тосат-тосат де бир къайыкъта, де дигеринде лафлар эшитиле. Лякин къайыкъларнынъ чокъусында сукюнет укюмсюре ве андан тек куреклер сувгъа батып чыкъкъаны эшитиле. Лимандан чыкъкъан къайыкълар чешит тарафларгъа даркъалды, эр бир балыкъчы балыкъ тутмакъ умюди олгъан тарафкъа ёл алды. Къарт ялыдан узакъча кетеджегини эвельден тюшюнип-ташынды; о, топракъ къокъуларыны кериде къалдырып, океаннынъ тазе саба нефесине таба курек чекти.
«Мен акъынты бойлап яваш-яваш кете билем, вакъытында уянмакъ ичюн къармакъны аягъымнынъ баш пармагъына багълап юкъласам оладжакъ эди. Лякин бугунь авнынъ сексен бешинджи куню, тендюрюст олмакъ керек», — деп тюшюнди къарт.
Тамам шу ань ешиль чубукъларнынъ бириси тепренип, сувгъа таба эгильгенини абайлады.
— Ана. Ана! — деди о ве къайыкъкъа урмамагъа тырышып, куреклерни сувдан чыкъарды.
Къарт къармакъкъа узанды ве оны сол элининъ буюк ве ишарет пармакъларынен яваштан тутты. О не гъайрет ве не де чекюв сезди, къармакъны сыкъмайып, бош-бош тутты. Лякин мына о бир даа титреди. Бу кереси сарсынты яваш ве зайыф эди. Къарт бу не экенини пек яхшы биле. Юз къулач (1 къулач — 1,83 метр) теренликте марлин къармакънынъ уджу ве ярыалкъасына тизильген сардина балыкъларыны ашай. Дёгюльген демирден япылгъан бу къармакъ исе онъа сокъулгъан уфакъ тунец балыгъынынъ башындан чыкъып тура.
Къарт сыджымны мукъайтлыкънен тутып, сол элинен оны чубукътан чезип башлады. Энди о, балыкъкъа корюнмейип, къартнынъ пармакълары арасында ялдай биледжек.
10. Бу парча насыл эсерден алынгъан, муэллифи ким ?
(Укажите автора и название произведения)
А. «Денъишюв», («Обмен») Ф. Кафка А
Б. «Альбатрос», Ш. Бодлер Б
В. «Гобсек», О.Бальзак В
Г. «Къарт ве денъиз», («Старик и море») Э.Хемингуэй Г
11. Парчанынъ жанрыны бельгиленъиз.
(Укажите жанр прозведения)
А. икяе (рассказ) А
Б. повесть-притча Б
В. притча В
Г. роман Г
12. Сизиндже, не ичюн эсернинъ къараманы – ихтияр адам? Языджы не ичюн бойле образ яратты? (Почему героем своего произведения автор сделал старика? Для чего автор создает такой образ?)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
13-14-нджи суаллерге джевап беринъиз
(Ответьте на вопросы 13-14)
13. Шаирлер ве языджылар къайсы девир яшап, иджат эткенлер.
(Когда жили творили поэты и писатели)
А. Ш. Алядин 1. «Уянув девири»
Б. А. Герайбай 2. «Сюргюнлик девири»
В. У.Ш. Тохтаргъазы 3. «Авдет девири»
Г. Ю.Къандым 4. «Къырымтатар совет девири»
14. К. Джаманакълынынъ «Ильнинъ денъизи» шиири лириканынъ насыл тюрине менсюп. (К какому виду лирики относится стихотворение К. Джаманаклы «Море родины»?)
А. севги А
Б. фельсефий Б
В. гражданлыкъ В
Г. пейзаж Г
15. Дж. Гъафар «Ошекчи Айше» повестинде насыл мевзулар, меселелерни котере? Оларгъа сизинъ мунасебетинъиз. 200 сёзден ибарет фикир-юрютюв иншаны язынъыз. (Какие проблемы автор поднимает в повести «Ошекчи Айше»? Ваше отношение к ним. Напишите сочинение – рассуждение из 200 слов)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
5 - ВАРИАНТ
Бедиий эсернинъ парчасыны окъуп, 1–6-джы вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывое из произведения, выполните задания 1-6)
Сейидбек: Шимди биз не ишлеелим, Европалыларынъ культурасы фенадыр дие джаиль къалалым?
Абдульислям: Хайыр, эвлядым!.. Азрети-фахыр-и-кяинат эфендимиз «бешиктен мезара къадар илим аранъыз» буюрдыкълары киби, илим нереде олса да, гидуп алынъыз буюрмыштыр. Авропалыларынъ илими ве маарифини, фюнюн ве санайысыны алынъыз! Ихтираат ве кешфиетлерини де огренинъиз, миллий мектеплеримизе сокъунъыз, ана лисанынъыза терджиме идинъиз... Эр ерде сизи селямете чыкъарыр. Элинъизде ислямиет, лисан киби бир къувет олур исе, Авропанынъ атеши сизи якъамаз, мамафих вне Франсаенинъ Парижи, не алманиянынъ Берлини, не Ингильтеренинъ Лондрасы, не де Авропа маишети миллет ве къавмиетинъизи унуттырамаз. Иште, бизим фикиримиз будыр, эвлятларым...
Генчлер. Бизим де бундан сонъра такъип идеджегимиз эмель ве макъсад бу
оладжакътыр...
(Эр кес дагъылдыкътан сонъра, узакътан бойле сёзлер ишидилиюрды: «Эвлятларым, ичтимаиети – миллиетте, миллиети – инсаниетте, адалетте, инсаниети – медениетте, медениет ве сеадети – ветанда, ислямиетте аранъыз!» – сёзлери ишидиле-ишидиле перде къапанур).
1. Эсернинъ серлевасыны ве онынъ муэллифини тапынъыз.
(Укажите автора и название произведения)
А «Оладжагъа чаре олмаз» С.А. Озенбашлы
Б «Неден бу ала къалдыкъ» А.С. Айвазов
В «Фаише» У. Ипчи
Г «Той девам эте» Ю. Болат
2. Эсер парчасындан муэллифнинъ эсас фикрини (гъаесини) язып алынъыз. (Выпишите из отрывка произведения основную мысль автора)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Кимнинъ сезлери яшларнынъ эсас меселеси – тиль зайыфлыгъыны акс эте? (Слова кого из героев затрагивают основную проблему – слабое владение молодежью родным языком?)
А Решид эфендининъ
Б Али эфендининъ
В Сейидбекнинъ
Г Бекирнинъ
4. Бу эсернинъ жанрыны тайинленъиз.
(Определите жанр произведения)
А фаджиа
Б драма
В комедия
Г водевиль
5. Къараманлардан бириси миллетке япылгъан азаплар арасында, койлерде мектеп япылып, онынъ ерине мейханелер ачылгъаныны «су-и-ахлякъынъ ве эр феналыгъынъ мебдейи», яни феналыкънынъ башлангъычы, деп сая. Онынъ ады – … (Один из героев произведения вместо школ открывает шинки, кабаки. Его имя -… )
А Решид
Б Али
В Абдульислям
Г Абдульветан
6. Я шимдики вазиетте бизим миллетимизнинъ эсас къусуры недир? (3–5 джумле тизип, джевап беринъиз) (Можно ли провести параллель с настоящим? (ответьте 3-5 предложениями)__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Шиирни окъуп, 7–9 вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте стихотворения, выполните задания 7-9)
Эр кеснен берабер
Апансыздан башынъа кельсе беля,
Коксюнъе тиклесе окъ ве гъанджер,
Тиз чёкме, ялварма, талсанъ биле,
Сонъки къуветинъни топла, джевап бер.
Ишинъде, севгинъде бир акъсакъ олса,
Сакъланма дёрт дивар арасында.
Халкънен ол. Кучьлюдир халкъ билеги,
Фуртунада денъизге чыкъа геми...
Не беля, не душман енъалмаз сени
Юрегинъде олса кучь, акъикъат.
Чешит фикирни башынъдан котер ат.
Эр кеснен берабер сен де адым ат.
Сейтумер Эмин
7. Бу шиирде манзумели суретте насыл эсас дуйгъу ифаде этильген?
(Какие чувства передает в этом стихотворении поэт?)
А омюрге мемнюниетсиз бакъмасы
Б аяткъа битмез севгиси
В омюр къыйынлыкъларыны ашмакъ кереклиги, халкъсеверлик дуйгъусы
Г келеджекке умютнен бакъмасы
8. Бу эсер шиириетнинъ къайсы жанрына аит олгъаныны къайд этинъиз. (К какому виду лирики относится стихотворение
А манзаралы
Б ашкъий
В фельсефий
Г ватанперверлик
9. Бу шиирде муэллиф насыл бедиий васталарнен файдалангъан?
(Как называются художественные средства, использованные автором в стихотворении?)
А джанландырув, меджаз, тенъештирюв
Б тенъештирюв, къияс, джанландырув
В эбедий меджаз, гипербола
Г тенъештирюв, гипербола
Эдебий метиннинъ парчасыны окъуп, 10–12-джи вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок, выполните задания 10-12)
...Ниает, бутюн акълыны гъайып эткен сонъ, онынъ башына дюньяда даа ич бир акъылсызнынъ акълына кельмеген бир фикир кельди. О, бир тарафтан озюнинъ шаны ичюн, дигер тарафтан мемлекетнинъ раатлыгъы ичюн – кезиджи рыцарь олмагъа, бутюн силяларыны такъынып, атына минип, тюрлю вакъиалар излеп, дюньяны кезмеге, китапларда олгъан кезиджи рыцарьлар киби, бутюн телюкелернинъ къаршысына чыкъып, озюнинъ адыны шан-шурет иле къапламагъа къарар берди.
Эшреф Шемьи-заденинъ терджимеси
10. Бу парча насыл эсерден алынгъан, онынъ муэллифи ким?
(Укажите автора и название произведения)
А «Шахнаме» А. Фирдавсий
Б «Айвенго» В. Скотт
В «Къурназ идальго Ламанчлы Дон Кихот» М. де Cервантес
Г «Фауст» И.В. Гёте
11. Бу эсернинъ жанрыны тайинленъиз:
(Укажите жанр произведения)
А роман
Б повесть
В поэма
Г икяе
12. Рыцарь къараманнынъ, онынъ севимлиси, силясыны ташыйыджысынынъ ве атынынъ ады не эди? (Назовите имена рыцаря, его оруженосца, коня и возлюбленной)
____________________________________________________________________________________________________________________________________
13. Эсернинъ ады ве къараманларыны бири-биринен келиштиринъиз.
(Найдите соответствия в названиях произведений и именах героев)
А «Такъдир»
Б «Фаише»
В «Козьяш дивар»
Г «Фрэнкистан мектюплери»
1 Маргарита
2 Селиме
3 Аслыхан
4 Эсма
14. Языджыларнынъ къайсылары къырымтатар эдебиятынынъ сюргюнлик деврине аит олгъаныны тайинленъиз. (Укажите крымскотатарских писателей и поэтов, которые творили в период депортации)
А И. Гаспринский, Н. Челебиджихан, Б. Чобан-заде
Б Дж. Аметов, Г. Усеинова, Л. Сулейман
В Джемиль Сейдамет, Э. Шемьи-заде, О. Амит
Г А. Осман, Ю. Болат, Э. Умеров
15. «Джынгъыз Дагъджынынъ яратыджылыгъында дженк ве ватан мевзулары насыл акс этильген?» серлевалы фикир юрютюв инша язынъыз. (Как изображена в произведениях Джынгыза Дагджы тема войны и родины? Напишите сочинение-рассуждение).
6 - ВАРИАНТ
Бедиий эсернинъ парчасыны окъуп, 1–6-джы вазифелерни беджеринъиз. (Прочитайте отрывок из произведения, выполните задания 1-6)
...Достум ёлкъапудан чыкъар-чыкъмаз, мени кене бабамнен багълы тюшюнджелер сарып алдылар. Бабам элли докъуз яшында экенде кечинди. Сагъ олгъан олса, шимди юз он еди яшында оладжакъ эди. Диван узерине ясланып отурам ве хатырлайым. Кяде бир альбомны къарыштырам. Фотосуретлерден козьлеримни алмайым. Онынъ аятынен багълы энъ уфакъ, эмиетсиз вакъиаларны биле унутмамагъа тырышам. О, козьлеримнинъ огюнде, санарсынъ, тири оларакъ джанлана, гуя ич бир шей денъишмеген...
О, Мустафа дедемнинъ изинден кетмеди, чобан олмады. Окъувгъа сарылды...
Эбет, окъумакъ дедемнинъ васиети. Бабам да, мен де онынъ васиетини ерине кетирдик. Акси алда бу, онынъ хатырасыны лекелемектен олур эди.
1. Бу эсернинъ муэллифи ким ола? (Укажите автора произведения?)
А И. Паши
Б А.С. Айвазов
В Дж. Гъафар
Г У. Ипчи
2. Къараманнынъ баба суретинде эки эмиетли тафсилят (детали) айырыла. Оны хатырлап, булар онынъ омюр тарзынен насыл багълы олгъаныны анълатынъыз. (В портрете отца выделены две детали. Вспомните какую роль сыграли они в его жизни?)
Муэллифке мундеридже ве гъаени ачыкъламагъа ярдым эткен композициянынъ унсурыны тапынъыз. (Для раскрытия содержания и идеи произведения какими свойствами композиции пользовался автор)
А кери чекилюв
Б портрет
В ички монолог
Г черчивелев
4. Эсерде «Бир эли ягъда, бир эли балда» киби хасиетнаме кимге аит?
(Кому принадлежат слова?)
А къараманнынъ бабасына
Б къараманнынъ озюне
В Ризагъа
Г Тейфыкъкъа
5. Икяенинъ къараманы къайсы девирни хатырламай?
(Какой период не вспоминает герой?)
А репрессия йылларыны
Б иджретте яшайышны
В земаневий яшайышны
Г сюргюнликте яшайышны
6. Муэллиф бу эсерде насыл меселелерни котере?
(Какие проблемы автор поднимает в произведении?)
Шиирнинъ парчасыны окъуп, 7–9 вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрыок стихотворения, выполните задания 7-9)
...Бойле бир ал ер юзюнде, аджеп, къайда корюльген? –
Къабаатсыз койлер биле харитадан сюрюльген.
Нидже асыр фуртуналы хышымларгъа даянып.
Нидже асыр афатлардан, атешлерден сагъ къалып,
Нидже асыр эдждатларнынъ адларыны ташыгъан,
Шу топракъта озь къысмети-талийинен яшагъан...
Эй, сиз чёллер, къулан чёллер! Не къадар кенъ
багъырынъыз!
Бугунь меним багъырымда сизинъ аджджы агърынъыз.
Билем, янъы койлер догъар, янъы адлар къоюлыр,
Амма меним юрегимден агъры насыл джоюлыр?
Бу парча къайсы шиирден алынгъаныны тайинленъиз.
(Укажите из какого стихотворения отрывок?)
А «Савлыкъман къал, севимли Къырым!», Идрис Асанин
Б «Элеман», Юнус Къандым
В «Ешиль джурткъа», Мемет Ниязий
Г «Адлары силинген койлер», Шакир Селим
8. Шаирни не раатсызлай? (Что беспокоит автора?)
А халкъ миллет олып яшамагъа тырышмагъаны
Б койлернинъ адлары денъиштирилип, ер юзюнден силингени
В халкъ ичинде багъ-мунасебетлер, бирлик къавий олмагъаны
Г сюргюн этильгенинден, юрту да оксюз къалгъаны
9. Эсерде котерильген меселе боюнджа озь фикиринъизни язынъыз?
(Выскажите свое мнение о проблемах, затронутых в произведении)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Бедиий метиннинъ парчасыны окъуп, 10-12 вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок из произведения, выполните задания 10-12)
...Олар эп ялдай ве ялдай, къарт тузлу сувда эллерини чайкъап, фикирлери къарышып кетмесин, деп тырыша...
«Лякин меним балыгъыма уджюм эткен акуланы мен эписи бир ольдюрдим, – деп тюшюнди о. – Мен корьгенлерим арасында бу энъ буюк dentuso эди. Манъа исе озь омюримде буюк акулаларны корьмек, валлайы, чокъ сырасы тюшкендир.
Меним ишлерим пек яхшы кете эди. Эбет, эр вакъыт бойле яшы олмасы мумкюн дегиль эди. Бунынъ эписи тюш олгъаныны истер эдим: мен ич бир тюрлю балыкъ туткъаным ёкъ ве газеталарнен орьтюльген кровать устюнде пайн озюм раат-раат юкълайым».
– Лякин инсан магълюбиетке огърамакъ, енъильмек ичюн яратылмагъан, – деди о озь-озюне. – Инсанны ёкъ этмек мумкюн, амма оны енъмек ич мумкюн дегиль.
Муневер Меджитованынъ терджимеси
10. Бу эсернинъ муэллифини ве серлевасыны тапынъыз.
(Укажите автора и название произведения)
А Ф.Кафка. «Чевирилюв»
Б А. Камю. «Ят»
В Э. Хемингуэй. «Къарт ве денъиз»
Г Г. Бёлль. «Клоуннынъ козьлеринен»
11. Онынъ баш къараманынынъ ады не? (Имя главного героя)
А Грегор Замза
Б Сантьяго
В Ганс Шнир
Г Мерсо
12. Бу куреште ким гъалип чыкъа? (Кто победил в бою?)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
13–14 суаллерге джевап беринъиз
(ответьте на вопросы 13-14)
13. Муэллифлерни оларнынъ шиирлеринен келиштиринъиз.
(Найдите соответствия)
А Номан Челебиджихан
Б Амди Гирайбай
В Мемет Севдияр
Г Шевкъий Бекторе
1 «Татар ичюн»
2 «Азиз миллетиме»
3 «Татарлыгъым»
4 «Савлыкъман къал, татарлыкъ!»
14. «Афат» поэманынъ муэллифини бельгиденъиз.
(Укажите автора поэмы «Афат»?)
А Черкез Али
Б Шакир Селим
В Эрвин Умеров
Г Эмиль Амит
15. А. Османнынъ сюргюнлик мевзусына багъышлангъан эсерлерине («Саба ола, хайыр ола» повестине я да «Аедин» пьесасына) эсасланып, къадыннынъ фаджиалы такъдири акъкъында фикир юрютюв инша язынъыз. (Основываясь на произведения А. Османа «Аедин», «Саба ола, хайыр ола» напишите сочинение-рассуждение о депортации).
7 - Вариант
Берильген парчаны окъунъыз ве ашадаки 1-6 вазифелерни беджеринъиз
(Прочитайте предложенный отрывок, выполните задания 1-6)
— Селям алейкум, Исмаиль муаллим! — деди зияретчи. Озю сыкъылды, къызарды. Муаллим мусафирге элесленип бакъты. Де таныгъан кнби олды, дс танымагъа н киби...
— Алейкум селям! — деди нашир эминиетсизликле.
Мусафирнинъ кимлигини эске тюшюрьмек ичюн, козьлерини къыса берип, онъа бакъып турды. Ниает, таныды. Кендине узатылгъан къолны тутып, кучьлю сыкъты.
- Риджа этем, - дивар яньшдаки креслосына ишарет этти. Отурынъыз!
Усеин корюшювден пек эеджанланды. Креслогъа отургъан сонъ явлыгъынен манълайыны сильди. козьлерини ердеки килимге догърултып, индемей отурды. Лакъырдьны бирден къураштырып оламай, заметленди. Гаспринский карьёла устюнде экен, мусафирге кергин дикъкъат иле козь этти... бекледи.
Мен Айвасылдаки министр мектеби оджасы, Усеин Шамиль олам, — деди зияретчи ве юткъунып алды. — Хатирииъизде олса, дёрт Йыл эвельси узурынъызда булунгъап эдим.
Эбет! — деди муаллим. — Эписи хатиримде. Мектебинъизде ишлер насыл? Джемаат ярдым этеми?
- Джемаат... эльбетте, ярдымдан къачынмай, — деди
Усеин оджа, — лякин джемаатнынъ озю ярдымгъа мухтадж.
О гъарип, фукъаре. Мен Айвасылны терк эттим.
— Сиз... Айвасылнымы? Ничюн?
- Ишлемеси кучь олды. Айвасыл Ялтагъа якъын. Ялтада исе чар меъмурлары, полис хадимлери чокь, оларнынъ къулакълары при. къоллары узун.
Не иле мешгъуль олмакъ истейсинъиз?
Оджалыкъ иле, — деди Усеин Шамиль. — Элимден кельген башкъа нем бар?
— Шаирлик... иш дегильми? — Гаспринский онъа элесленио бакъты, — «Ветан хадими»нде дердж зтильгеи шиирлеринъиз иле танышым, Базылары фена дегиль.
— Къайсылары, муаллим!
Исмаиль эфенди ишарет пармагъыны манълайьша тиреди. нелердир тюшюнди, нелернидир хатырлады... Усеин оджанынъ эсеринден базы сатырларны окъумагъа тутунды.
— «Бу дюньяда эр шей пара, башта пара, сонъ бахт ара.
Раат истер исенъ — пара, керек пара, пара, пара! Дин огренмек ичюн пара, оны кутьмек ичюн пара, дюнья бильмек ичюн пара...»
Сонъра, муаллимнинъ тили негедир илишип, токъталды. Ахырыны эске тюшюрьмек ичюн хайли вакъыт дудакъларыны къыбырдатып, эшитильмез давуш иле бир шейлер пысырдап отурды, ниает, девам этти:
«Ятсанъ пара, турсанъ пара, догъсанъ дара, ольсенъ пара, сагъ ве хаста олсанъ пара..,» — Исмаиль бей зевкъланып кульди. — Гуя меним вазиетимни билип язмыш-сынъыз, Усеин эфенди. Фена дегиль. Фена дегиль! — деп текрарлады нашир.
1.Къайсы эсерден алынгъан парча, муэллифи ким?
(Укажите автора и название произведения)
А «Янъгъызлыкъ Э.Умеров
Б «Бабамнен субет» И.Паши
В «Иблиснинъ зияфетине давет» Ш.Алядин
Г « Алим» Ю Болат.
2. Берильген парчадаки персонажларнынъ арсында олып кечкен субет бедиий нутукънынъ насыл чешитине аит?
(В отрывке герои беседуют, как называется такой прием?)
А монолог
Б реплика
В диалог
Г ички монолог
3. Эсерде шаирлерден бирисининъ омюри тасвирлене. О шаир ким?
(В произведении описана жизнь одного из поэтов. Кто он?)
А У. Ш. Тохтаргъызы
Б Э. Шемьи-заде
В О. Амит
Г А.Умер
4.Олар арасында олып кечкен субетке сиз насыл къыймет кесесиз? Сиз кимнинъ тарафдары оласыз? (Дайте оценку диалогу между персонажами Кого вы поддерживаете?)
5. «Ятсанъ пара, турсанъ пара, догъсанъ пара, ольсенъ пара, сагъ ве хаста олсанъ пара..,» берильген парчада насыл тасвирий васта къулланылгъан? (Как называется художественное средство, использованное автором в стихотворении?)
А къыяс
Б эпитет
В метафора
Г джанландырув
6.И.Гаспринский Р.Медиевнинъ «Ветан хадими» газетасы акъкъында насыл фикирни ифаде этти? (3-6 джумле) (Какие мысли выражал И. Гаспринский о газете Р. Медиева? (3-5 предложений)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Берильген парчаны окъунъыз ве 7-9 вазифелерни беджеринъиз
(Прочитайте отрывок и выполните задания 7-9).
Келинъ хатырлайыкъ бир ань,
Кечмишлерни биз озь ара.
Ичимде бар сёнмез исьян,
Тосат-тосат пек къозгъала.
О дешетли саба бутюн
Халкъ уянды юкъусындан.
Оджакъдардан чыкъмай тютюн,
Дюнья сусты къоркъусындан.
Къолун тутып Къуртаметнинъ
Чыкъты босагъадан ана.
Танъда къопкъан къыяметнинъ
Бармай олар ич фаркъына.
Ана бильмей, бала бильмей,
Такъдири не оладжагъын.
Халкъ тепренди, ер-кок инълей,
Бильмей ким сагъ къаладжагъын.
7. Бу парча къайсы эсерден алынгъан, муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А « Козьяш дивар» Э.Шемьи-заде
Б «О копюр къайда?» С.Эмин
В « Фырсат тапты» И.Асан
Г « Афат» Черкез Али
8. Эсернинъ эсас мевзу, гъаесини бельгиленъиз.
(Отметьте основную мысль и идею произведения)
А севги мевзусы
Б сюргюнлик фаджиасы
В ватанны къорчалав мевзусы
Г ахлякъ мевзусы
9. Къайд олунгъан ибарелер насыл тасвирий вастанен ифаде этиле?
(Какими средствами художественного изображения являются выделенные фразы?)
А метафора
Б къыяс
В эпитет
Г джанландырув
Берильген парчаны окъунъыз ве 10-12 вазифелерни беджеринъиз
(Прочитайте отрывок и выполните задания 10-12)
Атлы бир йылдырым тезлигинен келип, бираз авлакъта токътады. Атлынынъ ким олгъаныны анълагъанынен Айшенинъ ичинден гъарип бир къалтырама кечти.
Къаршыда тургъан атлы чобан Сейд-Алинииъ Ремзиси эди. Къаверенки къалпагъы, тар къырмызы кольмегининъ ичиндеки пельван вуджуды, джузданы, чобан къыяфети иле Ремзини къаршысында корьгенинен Айше шашты. Чюнки Ремзи аиленинъ энъ буюк огълу эди, ишлернинъ бойле къызгъын вакъытында къардашлары чобанлыкъ япа эдилер,
Ремзи атындан тюшти. Айше Ремзи янына келеджек, деп эм урькти, эм де къальбинде джыллы-джыллы бир шейлерни ис этти. Эки адым арткъа чекильди. Ремзи якъынлашса заваллы Айше не япаджакъ, не айтаджакъ эди? Бети къызара, токътамадан дуалар окъуй, амма насыл дуаларны окъугъаныны озю де пек яхшы бильмей эди. Бельки : Ремзининъ даа якъын кельмемеси, койлюлер оны Ремзинен Келинкъая янында корьмемелери ичюн дуа эткендир, Ремзи нинъ авлакъча турып лакъырды этмесини истегендир, Айшенинъ къальби бири-бирине зыт дуйгъуларгъа тола, не япаджагъьны бильмей эди. Ремзи не ичюн кельди, не ичюн?
Ремзи тургъан еринде тура, арада бир этрафына бакъына, башыны кокюсине эге, бети къызара, кяде бир козьлериня котерип, бир шейлер чекинир киби, гизлиден Айшеге бакъа. бир шейлер айтмакъ истей, амма айтып оламай.
Айше де лакъырды этмек истей, факъат, лакъырды этмек не къадар зор эди.
Ремзи ярдым арар киби Мачикке бакъты. Амма Мачик бир сырдаш киби башыны ёл четиндеки кийик фындыкъларнынъ япракълары арасында далдыргъан, ич бир Шейге къулакъ асмайып, от ашай эди.
Сессязлик узагъан сайын Ремзи сыкъылмагъа башлады. Даа демин тёпеден Айшеге бакьаркен, онъа айтаджакъ шейлернинъ эписини бир тертипке чеккен эди. Къальбинде не олса эписини айтмакъ тюшюнджесинен ашагъы энген эди, амма шимди... Шимди Ремзи индемейип тура, не ичюн индемегенини озю де бильмей.
10. Къайсы эсерден алынгъан парча ве муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А «Садыкъ дост» О. Уайлд
Б « Ана тарласы» Ч.Айтматов
В « Олар да инсан эди», Дж.Дагъджы
Г « Анама мектюплер», Дж.Дагъджы
11. Эернинъ баш къараманы?
(Укажите кто главный герой?)
А Бекбав акъай
Б Салядин агъа
В Бекир акъай
Г Къуртамет
12. Насыл жанрда язылгъан эсер?
(Определите жанр произведения?)
А повесть
Б икяе
В роман
Г пьеса
13-14 вазифелердеки суаллерге джевап беринъиз
(Ответьте на вопросы 13-14)
13. Языджылар ве оларнынъ яшагъан йыллыр арасындаки багъыны тапынъыз. (Найдите соответствия)
А Э.Шемьи-заде 1 1927с.
Б Ю.Болат. 2 1909с.
В И.Асанин 3 1912с.
Г Ш.Алядин 4 1908с.
14. Языджылар ве оларнынъ эсерлерининъ арасындаки багъыны тапынъыз. (Найдите соответствия)
А « Аедин» пьеса 1 Ибраим Паши
Б «Афат» шиирий повесть 2 Джынгъыз Дагъджы
В « Олар да инсан эди» роман 3 Айдер Осман
Г « Бабамнен субет» 4 Черкез Али
15. Алим Азамат огълу ким эди? Халкъ къараманы акъкъында фикир юрьсетюв иншаны язынъыз. (Кто такой Алим Азамат? Напишите сочинение-рассуждение о народном герое)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8 - ВАРИАНТ
Азамат акъайнынъ сагълыгъы кунь-куньден феналаша эди. Козьсюз къалгъанда сонъра ратыкъ бир даа чельге чыкъмады. Койнинъ бутюн ырымджыларыкелип кеттилер, якъмагъан отлары, сильмеген майлары къалмады, ве лякин ич бир шей ярагъа мельэм олмады.
Къоранта агъырлыкълары бирден Алимнинъ бойнуна юкленди. Къолуна Къуран алып, эр кунь саба севимли оджасы Ресуль эфендининъ эвине къатнагъан куньлери, заметли иш куньлерине чевирильди, къолуна артыкъ бабасынынъ ыргъачыгъыны алып, джемаат туварчысы олды.
Бабасынынъ сагълыгъы оны пек раатсызлай эди. Эгер о тюзельмесе Алимни де омюрлик туварчы талийи беклей эди. Лякин Алим туварчы олмакъ дегиль де, окъумакъ, Ресуль эфенди киби ахыр дюньяны корьмек ве нетиджеде, Ванянынъ башлагъаны киби рессам олмакъ (бу хаял онда даа якъынларда пейда олгъан эди), ве я да, мына Саадининъ «Гулистаны» киби китаплар язмакънен огърашаджакъ эди. Алим бу акъта чокъ тюшюне хаялландыкъча озь ойларына ашыкъ ола эди. Онынъ аджайип зийреклигинен хошлагъан Ресуль эфенди оны эр акъшам озь эвине чагъыра ве анда оны «Бинъ бир гедже» масалларынен, Сумгюльзаденинъ шиирлеринен , Айдернинъ икяелеринен ашна эткен эдилер. Алим юрегине зияде яткъан бу эсерлерден бир чокъларыны айтылгъан ве я да окъулгъаны киби. Зеинине синъдире. Бир эшиткенде биле эзберден огрене эди. эвдеми, чельдеми, эр ерде эшиткен эсерлерининъ къараманларынынен яшай, оларнен къувана ве яныкъсырай эди.
Бедий эсерден парчаны окъунъыз ве 1-6 вазифелерини беджеринъиз:
(Прочитайте отрывок и выполните задания 1-6)
Бу парча къайсы эсерден. онынъ муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А «Иблиснинъ зияфетине давет» Ш. Алядин
Б «Алим» Ю.Болат
В «Аедин» А.Осман
Г «Янъгъызлыкъ» Э.Умеров
Къайсы сатырларда муэллиф къараманынынъ зеинлигини косьтере? Оларны язынъыз. (Как автор автор описывает ум и смекалку героя? Выпишите предложения )
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Бу эсернинъ жанры насыл? (Определите жанр произведения)
А икяе
Б повесть
В роман
Г очерк
4. Озь фикиринъизни исбатланъыз. (Обоснуйте эту свою мысль)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Композициянынъ насыл къысмы муэллифке баш къараманнынъ сымасыны тасвирлемеге ярдым эте? (Какая часть композиции произведения помогает автору описать портрет героя?)
А экспозиция
Б лирик четлешюв (отступление)
В портрет
Г монолог
Бу эсерде насыл эдебий ёнелиш сезиле?
(Какое литературное течение повлияло на произведение?)
А реализм
Б модернизм
В романтизм
Г сентиментализм
Бедий метинден парчаны окъунъыз ве 1-6 вазифелерни беджеринъиз:
(Прочитайте отрывок и выполните задания 1-6.)
Бом-бош эв ичине къайтып кельген сонъ Сабырлы янъызлыкъ дуйгъусыны учь. Беш. Он кере зияде ис этти. Таныш къокъуларны къокълаяракъ ве инсан киби агъыр кокюс кечиререк, баягъы вакъыткъадже ода-одадан юрьди, ниает, текмиль алсызлангъан алда къапу янына келип ятты ве агъыр эм де раатсыз юкъугъа кетти. Онынъ тюшюнде парлакъ баарь эди, къапудан айдын кунеш нуру кире ве оны къыздыра, янында къалын аячыкъларынен саллап-суллап этип Айдернинъ къызы юре. Сонъ онынъ янында чонъкъайып. Онынъ саглам къуллагъындан чеке. Бу онынъ яшына нисбетен пек итирамлы арекет олмаса да Сабырлы мемнюнликнен яваштан ырылдай, козьлерини юма.
1. Бу парча къайсы эсерден, онынъ муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А «Иблиснинъ зияфетине давет» Ш. Алядин
Б «Алим» Ю.Болат
В «Аедин» А.Осман
Г «Янъгъызлыкъ» Э.Умеров
2. Къайсы сатырларда муэллиф Сабырлынынъ янъгъызлыкъ дуйгъусыны ифаделей? Оларны язынъыз. (Какими строками автор описывает одиночество Сабыра?)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Бу эсернинъ жанры. (Определите жанр произведения)
А Икяе
Б Повесть
В Роман
Г Очерк
4. Озь фикиринъизни исбатланъыз. (Подтвердите свою мысль)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Композициянынъ насыл къысмы муэллифке Сабырлыгъа эвдекилернинъ мунасебетини тасвирлемеге ярдым эте? (В каклй части произведения автор описывает отношение домашних с Сабыром)
А экспозиция
Б лирик четлешюв (отступление)
В портрет
Г монолог
6. Бу эсерде насыл эдебий ёнелиш сезиле?
((Какое литературное течение повлияло на произведение?)
А реализм
Б модернизм
В романтизм
Г сентиментализм
Шиирни окъунъыз ве 7-9 вазифелерни беджеринъиз
(Прочитайте стихотворение и выполните задания 7-9)
…Сагълыкънен къал, эй гузель Къырым!
Элял эт гонълюнъни, догъгъан да ерим.
Сен ичюн курешке бахшыш омюрим,
Эмин ол, тувгъаным, къайтып келирим.
Мен къайтып келирим, ешерир багълар,
Чокъракълар сув толар, ярашыр дагълар.
Сачакъта йырларлар сербест бульбуллер,
Къавушыр, севинир асрет гонъюллер.
И. Асанин
7. Муэллиф насыл образнен къавушмагъа ниетлене? (С кем хочет воссоединиться автор?)
А Яресинен
Б Анасынен
В Къырымнен
Г Достунен
8. Шиирий парчада муэллифке Къырымгъа севгисини ифаделемеге насыл бедий тиль вастасы ярдым эте? (Как называется используемое автором в данном отрывке художественное средство):
А къяс
Б джанландырув
В метафора
Г аллегория
Бу сатырлар бедий эдебиятнынъ къайсы жанрына аит?
(Определите жанр данного произведения)
А шиир
Б поэма
В къысса
Г рубаи
Бедий метинден парчаны окъунъыз ве 10-12 вазифелерни беджеринъиз: (прочитайте отрывок и выполните задания 10-12.)
- Лянет! – деп джекирди о. Чатлакъ-патлакъ олып, аралары къатрап толу ири юмругъыны котерип, софра устюне урды. Сарсынтындан савутлар секириклеп алдылар. – Сен Аджы Эрбаин эфендини акъаретлединъ. Бунъа акъкъынъ ёкъ! – Оджанынъ череси ап-акъ олды. Къоркъудан дегиль, ёкъ… Усеин оджа юфкъа юреклилерден дегиль. Булундыгъы муитнинъ къабалыгъындан, бу эки адамнынъ алчакълыгъындан асабиленди.
Бу парча къайсы эсерден, онынъ муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А «Бабамнен субет» И.Паши
Б «Олар да инсан эди» Дж. Дагъджы
В «Иблиснинъ зияфетине давет» Ш.Алядин
Г «Алим» Ю.Болат
11. Бу эсер эдебиятнынъ къайсы жанрында язылгъан? (Определите жанр данного произведения).
9 - ВАРИАНТ
Бедиий метинден парчаны окъунъыз ве 1-6 вазифелерини беджеринъиз. (Прочитайте отрывок и выполните 1-6 задания)

1. Къайсы эсерден бу парча, онынъ муэллифи кимдир?
(Укажите автораи название произведения?)
А. «Алим» Ю.Болат
Б. «Иблиснинъ зияфетине давет» Ш.Алядин
В. «Расткелиш» У. Ипчи
Г. «Азманлар» Дж.Гъафар
2. Бу парчада насыл шеэр акъкъында икяе этиле?
(О каком городе идет речь в данном отрывке?)
А. Кезлев
Б. Акъмесджит
В. Багъчасарай
Г. Джанкой
3. Языджы насыл тасвирий васталар къуллана?
(Какими художественными средствами пользуется автор?)
А. къыяс
Б. аллегория
В. джанландырув
Г. эпитет
4. Не ичюн бу эсернинъ жанры тарихий повесть оларакъ бельгилене? (3-5 джумле) (Почему это произведение считают исторической повестью? 3-5 предложений)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Муэллиф шеэрни тасвир эткенде композициянынъ къайсы элементини ишлете?
(В какой части композиции произведения дается описание города?)
А. экспозиция
Б. лирик четлешюв
В. эпилог
Г. кульминация
6. Багъсарай акъкъында сиз насыл малюмат ве теэссуратлар алдынъыз? (3-5 джумле) (Что вы узнали о Бахчисарае, каковы ваши впечатления? 3-5 предложений)
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Шиирни окъунъыз ве 7-9 вазифелерини беджеринъиз
(Прочитайте стихотворение и выполните задания 7-9)

7. Шевкъи Бекторенинъ «Айт, Чатыртав!» шиири ненен башлана?
(Как начинается стихотворение?)
А. мураджаатнен
Б. эмирнен
В. теклифнен
Г. риджанен
8. Эсернинъ гъаевий – бедиий вазифелери насыл тасвирий васталар иле айдынлатыла? ((Какими художественными средствами пользуется автор?)
А. эпитет
Б. къыяс
В. метафора
Г. кинае
9. Насыл сатырларда муэллиф окъуйыджыларнынъ дикъкъатыны джельп эте? (На каких строчках автор акцентирует внимание читателей?)
А. икяе
Б. суаль
В. нида
Г. эмир
Эдебий метинден парчаны окъунъыз ве 10 – 12 вазифелерини беджеринъиз (Прочитайте отрывок и выполните задания 10-12)
Яшай Альбионда бир генч.
Озь асрын Багъышлап зияде кулькю-оюнгъа.
Къуванч ве раатлыкъ арзусы шырын,
Писликке нефрет де кельмей оюна.
Тюштю алдавларнынъ шейтан тоюна.
Намус эм де утанч, дерсинъ, онъа ят,
Севди о, чешит ренк дюнья къойнуны,
Тек къыскъа багъларны бегенди, факъат,
Онъа къадедешлер — шенъ бир джемаат.
Намы Чайльд-Гарольд. Эп бир дегильми,
Нурлу кечмишлерге о, кескен къыймет.
Тынч бир аят олсун, олсун дженк ильми,
Эдждатлар къазанды урьмет ве шереф.
Эринчеклик бозгъан тенбель даа бири,
Энъ эйи несильге юкътыра пислик.
Бунда аджиз къала медхлер чембери,
Деделер макътавы бермей нефислик,
Къусургъа — темизлик, лекеге — паклик.
10. Къайсы эсерден бу парча, онынъ муэллифи кимдир?
(Укажите автора и название произведения?)
А. «Чайльд Гарольднинъ зиярети», Дж.Байрон
Б. «Иляхий комедия», Д.Алигьери
В. «Къырмызы ве къара», Стендаль
Г. «Гобсек», О. де Бальзак
11. Бу эсерде беян къачынджы шахыстан алып барыла?
(От какого лица ведется речь)
А. Ι шахыстан
Б. ΙΙ шахыстан
В. ΙΙΙ шахыстан
Г. шахыссыз
12. Поэманынъ эсас къараманы акъкъында не айта билесинъиз?
(Что вы можете сказать о главном герое?)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
13-14 суаллерге джевап беринъиз
(Ответьте на вопросы 13-14)
13. Къачынджы асырда бу шаирлер яшагъан ве иджат эткен?
(найдите соответсвия)
А. Э.Селямет 1. ΧVΙΙΙ асыр
Б. Э.Шемьи-заде 2. ΧVΙΙΙ асыр
В. М.Кямиль 3. ΧΧ асыр
Г. Исметий 4. ΧΧ асыр
14. Э.Шемьи-заденинъ «Акъшам денъиз ялысында» шиири лириканынъ къайсы чешитине аит? (К какому типу лирики относится стихотворение Э. Шемьи-заде)
А. севги
Б. табиат левхасы
В. фельсефий
Г. ватанперверлик
15. Не ичюн Молла Аббаснынъ сеяаты унутылмаз олды? Фикир –юрютюв инша язынъыз. (Почему путешествие Молла Аббаса незабываемы? Напишите сочинение –рассуждение.)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
10 - ВАРИАНТ
Бедий эсерден берильген парчаны окъуп, 1- 6 вазифелерни беджеринъиз.
(Прочитайте отрывок из художественного произведения, выполни задания 1-6)
…Мен хатыр-хаялыма кетирмедигим бир заманда эмджеми корюндже бирден шашырдым. Не куванманынъ, не агъламанынъ, не де ачувланманынъ чаресини таптым. Мудир (бизи экинджи завдом мудир, деп айтмагъа алыштыргъан эди) башыны къалдырып манъа бакъты.
- Сюндюс, азырлан да койге къайтаджакъсынъ. Эмдженъ алмагъа кельген.
- Эмджем бу замана къадар къайда экен? – даргъын бир сеснен сорайым. Эмджем бунынъ узерине манъа бир богъча узата.
- О лакъырдылары ёлда этермиз. Ёлумыз узун.
Богъча ичинде бир чифт аякъап, бир чифт чорап, антер, бир де фырланты бар эди.
Биз эмджемин леленкасы иле къайтамыз. О да бираз къызгъын. Джебиндеки ракъы шишесин башы джеп агъызындан къызарып тура. О, ракъы къызгъынлыгъыле такътатмай лакъырды эте. Ара-сыра сорай, сесленмесенъ, джевабыны да озю бере.
- Энди, кой сенинъ бильдигинъдай дегиль. Отьмек бол. Не къадар истесенъ аша! Кишининъ тувгъан еридай олам?! Озь урувынъ, озь халкъынъ арасында яшамакъ башкъа, коресинъ…
О, атлары къамчылай. Сонъ кене башлай.
- Мен сени бир ерчикке бермез, озюм къорчалар эдим. Мени озь алыма ташлагъан олсалар, сени дегиль, раметли бабанъы-ананъы да ачлыкътан къуртарыр эдим. Не япайым… О «застав»лар ёкъмы, Алла беляларыны берсин! Эки арабаашлыгъымы тутып алдылар. Эки араба ашлыкъ… Бу тильге къолай, кадям. Эки арабадан озюме эки чувал ашлыкъ ташладылар. Айды, о шай олды. Койге келип комюр якътырмагъа башладым. Оны да «дагъ къаравуллары» таладылар. Халкъ бир якъта, къырав ургъан чичекдай, къаврап бара ята, онлар дагъ къорчаламагъа чыкъкъанлар. Дюнья къурулгъанындан берли кесилип битмеген дагълар шимди чалы-чырпы якъмакъле битеджек экен. О, дагъ къорчаламакъ дегиль, хырпаламакъ…
1. Бу парча насыл эсерден алынгъан? Эсернинъ муэллифи ким?
(Укажите название и автора произведения)
А. «Гобсек», Оноре де Бальзак А
Б. Абляким Ильмий «Ачлыкъ хатирелери» Б
В. Джафер Гъафар «Ошекчи Айше» В
Г. Умер Ипчи «Расткелиш» Г
2. Сюндюснинъ эмджесини муэллиф насыл тарифлеп яза?
(Как описывает автор дядю Сюндюс?)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Берильген парчада къараманлар субетлешелер. Бойле къонъушма бедий нутукъта насыл усул деп сайыла? (В отрывке герои беседуют. Как в литературе называется такой прием?)
А . Диалог А
Б. Монолог Б
В. Бир агъыз сёз В
Г. Озь-озьнен субет Г
4. Сюндюснинъ эмджесини тышкъы корюнишини тарифлереп муэллиф композиция элементинен файдалангъан? (Описывая портрет дяди Сюндюс автор использует элементы композиции?)
А. Левха А
Б. Портрет Б
В. Фотосюрет В
Г. Монолог Г
5. Бу парчада Сюндюс эмджесини кельгенини анълагъан сонъ, озюнде насыл дуйгъулар сезди? ( Что почувствовала Сюндюс, когда приехал ее дядя?)
А. Къуванч А
Б. Ачув Б
В. Нефрет В
Г. Агълав
6. Не ичюн бу эсернинъ жанры «повесть» деп, таныла? (3 -5 джумле) (Почему это произведение является повестью? 3-5 предложений)
Шиирни окъуп, 7 – 9 вазифелерни беджеринъиз (Прочитайте стихотворение и выполните задания 7-9).
Ой, сувукъ шу гъурбет, атешсиз, нурсыз,
Турмушы бизлерге гонъюльсиз, джырсыз.
Бульбули джырласа, мунъларым арта,
Сесчиги азгъана «Борлу»гъа тарта.
Тагъларын къарайман, Чатыргъа ошай,
Козьлерим джашара, къальбим джымшай.
Булутлар къарара акъырын, акъырын,
Таптайман ялынъыз тозлу джолларын…
7. Муэллифнинъ лирик кейфини, дуйгъуларыны шиирдеки насыл сатырлар ят ильни сувукълыгъыны ифаде этелер? (Какие строчки стихотворения описывают холодную чужбину?)
А. Ой, сувукъ шу гъурбет, атешсиз, нурсыз А
Б. Турмушы бизлерге гонъюльсиз, джырсыз Б
В. Мелевше, къаранфиль, сармашыкъ эр ер В
Г. Гуллери ачылгъан, япрагъы къатмер… Г
8. Шаир бу эсерни насыл шиведе язды?
(На каком диалекте написано стихотворение?)
А. гъарп шивеси А
Б. Шималь шивеси Б
В. Дженюп шивеси В
Г. Орта ёлакъ шивеси
9. Муэллиф гъурбетликнинъ сувукълыгъыны, насыл бедий-тасвирий васталарнен файдаланып косьтере? (Какими художественными средствами пользуется автор?)
А. Джанландырув А
Б. Гипербола Б
В. Метафора В
Г. Тенъештирюв Г
Бедий метинден алынгъан парчаны окъуп, 10 – 12 вазифелерни беджеринъиз (Прочитайте отрывок и выполните задания 10-12)
Ана байгъуш къызындан
Алалмайып козюни,
Тоюргъан сонъ къарныны,
Эркелене, эглене.
Анасына козь тикип,
Озь тилинде сёйлене.
Аслы гъарип. Яныкътан
Озюн-озю туталмай,
Океленип эп агълай,
Козьяшыны юталмай.
Торунчыгъын узатып,
Зорнен тутып озюни:
«Омюр бердим, къут бердим,
Элял олсун, къызчыгъым!
Кокрегимден сют бердим,
Элял олсун, къызчыгъым!» -
Деп къызына эляллыкъ
Меджбур ола бермеге.
Джандан татлы баласын
Сонъ кунюни корьмеге.
Аслы исе, огълуны
Опип, охшап, ардакълап,
Акъ сют берип, тойдырып,
Озь элинен къундакълап,
Агълай-агълай, къайтара
Битасына баласын.
Сыкъып, опип, узангъан
Эллерини анасын…
Ана кете шашмалап,
Янгъан откъа къабынып.
Аякъ баскъан ерини,
Козю корьмей абынып,
Чагъырмагъ кой халкъын,
Къартал къая башына.
Медет истеп къальбининъ
Парчачыгъы – Аслыгъа.
10. Бу парча насыл эсерден алынгъан, онынъ муэллифи ким? (Укажите название и автора произведения
А. «Денъишюв», Франц Кафка А
Б. «Козьяш дивар» Эшреф Шеми-заде Б
В. «Олар да инсан эди» Джынгъыз Дагъджы В
Г. «Афат» Черкез Али Г
11. Бу эсерде насыл бедий жанрда язылгъан? (Укажите жанр произведения)
А. Дестан А
Б. Повесть Б
В. Роман В
Г. Икяе Г
12. Аслыхан насыл агъыр фаджиагъа огърады? Бу вазиетте ким къабаатлы? (3-5 джумле язынъыз) (Кто виноват в трагедии Аслыхан?)
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
13 - 14 суаллерге джевап (Ответьте на 13-14 вопросы)
13. Бу шаирлер насыл девирде яшап, иджат эткенлерини бельгиленъиз
(Найдите соответствия)
А. Ашыкъ Умер 1.(1881 - 1913) А
Б. Усеин Шамиль Тохтаргъазы 2.(1888 - 1934) Б
В. Мемет Нузет 3.(1888 - 1961) В
Г. Шевкъий Бекторе 4.(1621 - 1707) Г
14. Идрис Асаниннинъ «Савлыкъман къал, севимли Къырым!» насыл шиир чешитине кире? (К какому типу относится стихотворение Идриса Асанина?)
А. Лирик, севги А
Б. Левха, табиат Б
В. Фельсефий В
Г. Ватанперверлик Г
15. Алим Азамат огълу тарихымызгъа, эдебияткъа ким оларакъ кирди? Фикир юрютюв инша язынъыз. (150 сёзден ибарет).
(Кем является Алим Азамат в истории, литературе? Напишите сочинение-рассуждение из 150 слов).
Анълатма тезкереси
«Къырымтатар ве джиан эдебияты» интегрирленген курсындан девлет нетиджелев аттестациясы бойле вазифелерден ибарет: эпик я да назм эсерден парчалар.
1, 3-5, 7-11, 14 суаллерде берильген дёрт джеваптан догъру джевабыны сечмели, 2, 12 суаллерге талебелер бир сёзнен, сёз бирикменен я да джумленен язма шекильде джевап бермели. 6 суаль 3-5 джумледен ибарет олгъан джевапны язма шекильде бермек талап эте. 13 суальдеки джеваплары мунасебетни догъру тизилишини талап эте.
2, 6, 12 суаллернинъ джеваплары, джевап бланкында языла. 15 суальге (иджадий иш) къырымтатар ве джиан эдебиятындан огренильген эсерге эсасланып, фикир юрьсетюв иншаны язмагъа тевсие этиле. 11- инджи сыныф талебелери иншанынъ мевзусыны, эсернинъ мундериджесини ве озь мунасебетини ачыкъламакъ, бильдирмек ве дуйдурмакъ кереклер. Инша оджа тарафындан айры мухирленген саифелерде язылмалы.
Ишни беджермек ичюн 90 дакъикъа вакъыт айырыла.
Вазифени беджергенде вакъытны джоймамаслыкъ ичюн къыйынлыкъ догъургъан суаллерни сонъуна къалдырыла, эгер вакъыт къалса, кене шу суальге къайтмакъ мумкюн.
1-иджи суальден 14 – ке къадар (6, 13 суальден гъайры) догъру джеваплар ичюн 1 баллдан къазанмакъ мумкюн. 6-джи суальге догъру джевап ичюн - 2 балл ( догъру джевап толу олса - 2 балл, джевап догъру, лякин толу олмаса - 1 балл) къазанмакъ мумкюн. 13 суаль джеваплары ичюн 1- 4 баллдан, мунасебетке догъру берильген джевапларнынъ сайысына багълы къоюла.
15 (фикир юрьсетюв иншасы) суальге джевапны 6-баллы шкаланен ашадаки критериянен бааланмалы:
1. Инша мевзусы толусынен ачыкълангъан:
- талебе огренильген эсерден алгъан бильгисини толу косьтере, инша мевзусы боюнджа терен фикир юрьсете, озь мунасебетини талиль ве ифаде эте – 6 балл;
- талебе огренильген эсерден алгъан бильгисини етерли дереджеде косьтере, инша мевзусы боюнджа терен фикир юрьсете, озь мунасебетини талиль ве ифаде эте – 5 балл.
2. Инша мевзусы толусынен ачыкъланмагъан, аргументлер етерли дегиль:
- талебе огренильген эсерден алгъан бильгисини толусынен косьтермей, инша мевзусы боюнджа таянч фрагментлерге эсаслана ве озь мунасебетини талиль ве ифаде эте – 4 балл;
- талебе огренильген эсерден алгъан бильгисини етерли дереджеде косьтере, инша мевзусы боюнджа кимер алларда озь фикирлерни янълыш юрьсете, озь мунасебетини талиль ве ифаде этмей – 3 балл.
3. Инша мевзусы ачыкъланмагъан:
- талебе огренильген эсерлерден айры къараманлар ве вакъиалар акъкъында бильги косьтере, лякин олар арасында олгъан багъыны косьтермей - 2 балл;
- огренильген эсерден тек кимер къараманларны ифаде эте – 1 балл.
Егер де талебенинъ ишинде чокъ имля ве токътав ишаретлерге (10-дан зияде) ёл къоюлгъан олса, баа 0,5 баллгъа тюшюриле.
Талебенинъ иши ичюн максималь балл - 24 олур. Балларны 12 балл тертибине кетирмек ичюн, баллар джемисини 2 коэффициентине больмек керек, мисаль, баллар джемиси 17; 17: 2 = 8,5, нетидже даирелене ве талебеге беджерильген иши ичюн 9 балл къоюла.
Отдел крымскотатарской филологии
КРИППО М.И. Алидинова
Н. И. Ашурова
53