Ош областы. Ноокат айыл аймагы

Ноокат району түштүк-батыш Кыргызстандын Ош облусундагы район. Борбору Ноокат шаары. ^[1]. Ош облусундагы администрациялык-аймактык бирдик. Түндук-батышынан Өзбекстан, түндүгүнөн Араван, чыгышынан Карасуу, батышынан Баткен облусунун Кадамжай, түштүгүнөн Алай жана Чоң Алай райндору менен чектешет. Аянты 4,04 миң км2 (облустун аймагынын 13,9%). Калкы 206,0 миң (2002). Район 15 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору – Ноокат шаары. Район 1928-ж. 24-декабрда уюшулган. Райондун рельефинде адырлуу тоо этектери жана тоо аралык депрессиялар басымдуу. Аймагында Ноокат өрөөнү (деңиз деңгел бийиктиги 1200–1700 м) жана ага туташ адырлар, Кичи Алай кырка тоосу (4454 м), Кичи Алай өрөөнү (1200–2800 м), Караван түздүгү (Караван-Көкжар) жатат. Көмүр (Абшыр, Алмалык, Бешбур- кан кендери), курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик. Жайы ысык, кургак, кышы мелүүн суук, кар аз түшөт. Ноокат өрөөнүндө январ- дын орто температурасы – 2,6°С, июлдуку 24,4°С, Кичи Алай өрөөнүндө январдыкы – 6,9°С, июлдуку 15,5°С. Жаан-чачындын жылдык орто өлчөмү 270–300 мм. Ири суулары: Кыргызата, Абшырсай, Акбуу- ра, Кичи Алай, Косчан, Шанкол, Чечме, Чилисай. Суулары сугатка кеңири пай- даланылат. Найман суу сактагычы курул- ган. Каралжын боз, күрөң, кара күрөң (тоо капталдарында), шалбааолуу тоо топурактары басымдуу. Деңиз деңг. 1200– 1500 м бийиктикте эфемер-шыбактуу та- лаа, андан жогору (500–1800 м) аккылкан шыбактуу талаа, дан өсүмдүк шыбактуу талаа (1800–2200 м), арчалуу шалбаа (2000–2800 м), субальп, альп шалбаалуу талаасы (2800–3400 м) жана гляциалдык-нивалдык алкактары бар.

Мазмуну

• 1Тарыхы
• 2Географиясы
• 3Айыл-чарбасы
• 4Жыныстык курамы
• 5Улуттук курамы
• 6Айыл округдары
• 7Райондук сайттар
• 8Колдонулган адабияттар

Тарыхы[оңдоо | булагын оңдоо]

Ноокат районунун аймагынын тарыхы узак кылымдарды ичине камтыйт. Мындан 40 миң жыл мурда палеолит доорунда эле бул жерде жашоо болгонун күбөлөндүргөн археологиялык казуулар ишке ашкан. Бул жердеги үңкүрлөрдүн б.з.ч. IV-I кылымга таандык адамдардын колдонгон куралдары абылган. Алгачкы коло доорундагы байыркы Чуст маданиятынын издери Бөрү-дөбөдөн археолог Ю. А. Заднепровский тарабынан 1981-жылы аныкталган. Б.з.ч. II-кылымда жер иштеткен адамдардын уруулук топтору болгондугун окумуштуулар далилдешкен. Коло доорунда, б.з.ч. II-кылымда Фергана өрөөнүндөгү 80 эл турак кылган жайлардын бир тобу ушул аймактардан орун алган. Ошол доордо бул жерлерде Давань (балким Дубан) мамлекети болгон. Анын бир элестери Ноокат, Апшыр-Сай аймагындагы тоолорго түшүрүлгөн “Асман аттарынын” чегилген сүрөттөрүндө сакталуу турат. 80-жылдарда Ноокатта райооруканада 8 бөлүм болуп, 355 койкалык орун иштеген. Аймактагы 44 китепканада 307,6 миң нуска китеп болуп, 1985-жылы 34,7 миң окурманды тейлеген. 1977-жылы Край таануу музейи уюшулган, анда 1700 дөн ашык экспонат коюлган.

Географиясы[оңдоо | булагын оңдоо]

Ош облусундагы администрациялык-аймактык бирдик. Түндүк-батышынан Өзбекстан, түндүгүнөн Араван, чыгышынан Кара-суу, батышынан Баткен облусунун Кадамжай, түштүгүнөн Алай жана Чоң Алай райoндору менен чектешет. Аянты 4,04 миң км2 (облустун аймагынын 13,9%). Калкы 206,0 миң (2002). Район 15 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору – Ноокат шаары. Район 1928-ж. 24-декабрда уюшулган. Райондун рельефинде адырлуу тоо этектери жана тоо аралык депрессиялар басымдуу. Аймагында Ноокат өрөөнү (деңиз деңгээлинин бийиктиги 1200–1700 м) жана ага туташ адырлар, Кичи Алай кырка тоосу (4454 м), Кичи Алай өрөөнү (1200–2800 м), Караван түздүгү (Караван-Көкжар) жатат. Көмүр (Абшыр, Алмалык, Бешбур- кан кендери), курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик. Жайы ысык, кургак, кышы мелүүн суук, кар аз түшөт. Ноокат өрөөнүндө январьдын орто температурасы – 2,6°С, июлдуку 24,4°С, Кичи Алай өрөөнүндө январдыкы – 6,9°С, июлдуку 15,5°С. Жаан-чачындын жылдык орто өлчөмү 270–300 мм. Ири суулары: Кыргыз-ата, Абшыр-сай, Акбуура, Кичи Алай, Косчан, Шанкол, Чечме, Чилисай. Суулары сугатка кеңири пайдаланылат. [Найман суу сактагычы]] курулган. Каралжын боз, күрөң, кара күрөң (тоо капталдарында), шалбааолуу тоо топурактары басымдуу. Деңиз деңг. 1200– 1500 м бийиктикте эфемер-шыбактуу талаа, андан жогору (500–1800 м) аккылкан шыбактуу талаа, дан өсүмдүк шыбактуу талаа (1800–2200 м), арчалуу шалбаа (2000–2800 м), субальп, альп шалбаалуу талаасы (2800–3400 м) жана гляциалдык-нивалдык алкактары бар

Айыл-чарбасы[оңдоо | булагын оңдоо]

1984-жылы райондо айыл чарбачылыгына жарактуу 191,7 миң га жер болгон. 47 миң ири мүйүздүү мал, 170 миң кой-эчки, 0,3 миң чочко, 6,6 миң жылкы, 257 миң канаттуулар коомдук чарбада багылган. СССРдын урашы менен бара бара колхоз-совхоздор жоюлуп, жеке менчик фирмалар, дыйкан чарбалары уюшулган. Бул турмуштук укладдан башкага өтүү убактылуу кыйынчылык жаратканы менен дыйканчылыкка, мал күтүүгө кеңири жол ачылды. Айрым адамдар чет өлкөлөргө чыгып иштеп келүүгө мүмкүнчүлүк алды.