10 synp Turkmenistan taryh (6yash) I

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

Geçilenler boýunça sorag-jogap alyşmak. 9-njy synpda geçilenleri gaýtalamak.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Türkmen halkynyň dagynyklyk döwri.

2. Dagynyklyk döwriniň sebäpleri.

3. Döwre degişli çeşmeler we edebiýatlar.

4. Kitabyň birinji we ikinji bölümleri hakynda gürrüň bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Patyşa Russiýasy türkmen ýerlerini eýelemek üçin geçiren çärelerini

– Döwre degişli çeşmeleri we täze maglumatlary

– Dagynyklyk döwründe türkmen halkynyň ýagdaýy hakynda

- Dagynyklygyň sebäbini

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Kitabyň birinji we ikinji bölümleri hakynda gürrüň bermegi

– Patyşa Russiýasy türkmen ýerlerini eýelemek üçin geçiren çärelerini aýtmagy

– Döwre degişli çeşmeler barada aýtmagy

–Soraglara dogry jogap bermegi

Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe uly ösüşlere eýe bolýar. Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň başlangyjy we parasatly ýolbaşçylygy bilen ýurduň durmuşynyň ähli ugurlarynda, şol sanda ylym-bilim ulgamynda ägirt uly özgertmeler amala aşyrylýar. Halkymyzyň taryhyny öwrenmek meselesi möhüm ähmiýete eýedir, çünki taryh milli galkynyşyň ygtybarly ruhy çeşmeleriniň biridir.Watanymyzyň taryhy ýaşlara bilim bermekde, terbiýelemekde möhüm serişde bolup hyzmat edýär. Ata-babalarymyzyň gahrymançylykly taryhyna ser salsak, olaryň bitiren ajaýyp işlerine şu günki nesilleriň guwanmaga, buýsanmaga, olardan görelde almaga doly haky bardyr.Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedow türkmen halkynyň geçmiş taryhyny öwrenmegiň ähmiýeti barada şeýle diýýär: «Watana söýgi, geçmişine buýsanç, şu gününe guwanç, geljegine ynam şanly taryhy geçmişden gözbaş alýar. Hut şonuň üçin her bir nesil şöhratly taryhyny, medeni üstünliklerinimilli buýsanjyny çuňňur bilmelidir».Türkmen halkynyň dagynyklyk döwri we onuň sebäpleri. X–XI synplarda Türkmenistanyň taryhynyň XVII asyrdan 1991-nji ýyla çenli aralygy öwrenilýär. Emma häzirki kitapda XVII asyrdan XIX asyryň ahyrlaryna (1885-nji ýyla) çenli türkmenleriň durmuşynda bolup geçen wakalar beýan ediler.Dowamy XI synpda geçiler.Bu döwür Orta Aziýada, şol sanda Türkmenistanda hem birnäçe syýasy we ykdysady özgertmeleriň bolup geçmegi bilen baglanyşyklydyr. XVI–XVII asyrlarda Amyderýanyň akym ugrunyň Aral deňzine tarap üýtgemegi bilen Uzboý, Sarygamyş,Müňgyşlak, Balkan ýerlerinde oturan türkmenleriň göçhä-göçlügi başlanýar. Şol ýerlerde oturan türkmenler ekerançylyk üçin amatly ýerleri gözläp başlaýarlar. Bu göçüşlik ahyrky netijede türkmen taýpalarynyň XIX asyryň ortalarynda ymykly oturymly ýagdaýa geçmegi bilen tamamlanýar. Şondan soň türkmen taýpalary häzirki Türkmenistanyň ýerlerinde –Watanynda hemişelik ornaşypdyrlar. Şeýle hem XVII asyr türkmenlerde etniki taýdan taýpa birleşmeleriniň (teke-ýomut-saryk we ş. m.) dörän we dargan döwrüdir.XVI asyrda Orta Aziýada Hywa we Buhara hanlyklarynyň döremegi türkmenleriň syýasy we ykdysady durmuşyna uly täsir edipdir. Türkmenler şol hanlyklaryň goşunynda nöker gullugyny berjaý edipdirler. Gadymy Horezmiň paýtagty bolsa Gürgençden (Köneürgençden) Hywa geçirilýär. Onuň ilatynyň aglabasy 1646-njy ýylda gurlan Täze Ürgenç (häzirki Özbegistanda) şäherine göçürilipdir. Şondan soň Gürgenç – «Köneürgenç» diýlip atlandyrylyp başlanýar.Kitap iki bölümden ybaratdyr. Birinji bölüm türkmen halkynyň dagynyklyk döwrüni (XVII–XIX asyryň ortalary) öz içine alýar. Dagynyklyk döwründe türkmen halkynyň bitewi bir döwleti bolmandyr. Demirgazykda türkmenler Hywa hanlygynyň,Gündogarda Lebap türkmenleri Buhara emirliginiň düzüminde ýaşapdyrlar. Günorta-günbatar Türkmenistanda ýaşan türkmenler bolsa, esasan, özbaşdaklygyny saklap, käte Hywa hanlygyna, Buhara emirligine, käte bolsa Eýran döwletini dolandyran türkmen (sefewi, owşar, gajar) hökümdarlyklaryna ýarym garaşly ýagdaýa düşüpdirler. Türkmenler şol döwletleriň üçüsiniň arasynda üleşige düşüp, dargamak bilen bolupdyrlar. Şeýle ýagdaýda türkmenleriň birleşmek meýilleri amala aşmandyr.Ýurtda dagynyklyk, göçhä-göçlük, talaňçylyk, alamançylyk ýaly nogsanlyklar güýçlenipdir. Türkmenler kesekä tabyn bolmazlyk,erkinligini, özbaşdaklygyny saklamak ugrunda gahrymançylykly göreş alyp barypdyrlar. Şeýle ýagdaýda ýurdy goramak, halkyň syýasy we ykdysady ýaşaýyş-durmuşyny dolandyrmak wezipelerini oba jemagaty, halk maslahaty ýerine ýetiripdir.Kitabyň ikinji bölümi Türkmenistanyň Russiýa imperiýasynyň düzümine giren ýa-da Türkmenistany patyşa Russiýasynyň basyp alan döwrüni (XIX asyryň ortalary – 1885-nji ýyl) öz içine alýar. Bu döwürde güýçli döwletleriň biri bolan Russiýa imperiýasynyň türkmen ýerlerini eýelemek ugrundaky daşary syýasaty işjeňleşipdir.Patyşa Russiýasy, ilkibada, Hazar deňziniň türkmen kenarlarynda ornaşmak maksady bilen, bu ýerlere ylmy-barlag ekspedisiýalar gurnapdyr, söwda gatnaşyklaryny ýola goýupdyr, türkmenleri Russiýanyň howandarlygyna almagy wada beripdir. Bularyň hemmesi parahatçylykly ýol bilen amala aşyrylýardy. Emma patyşa Russiýasy Hazar deňziniň gündogar kenarynda ornaşyp,1869-njy ýylda Krasnowodsk (häzirki Türkmenbaşy) şäheriniň düýbüni tutandan soň, ýagdaý düýpgöter üýtgeýär. Indi türkmen ýerlerini eýelemek meselesi güýje daýanyp, harby-syýasy häsiýete öwrülýär. Patyşa goşunlary parahat oturan ilaty agyr güne salýar.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Türkmen halkynyň dagynyklyk döwrüne häsiýetlendirme beriň.

2. Patyşa Russiýasy türkmen ýerlerini eýelemek üçin nähili çäreler geçiripdir?

3. Döwre degişli haýsy çeşmeleri we täze maglumatlary bilýärsiňiz?

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň türkmen halkynyň taryhyny

öwrenmekde muzeýleriň ähmiýeti barada aýdanlaryndan mysallar getiriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. Sah.: 7-10.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunyny gürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Türkmen halkynyň dagynyklyk döwrüne häsiýetlendirme beriň.

2. Patyşa Russiýasy türkmen ýerlerini eýelemek üçin nähili çäreler geçiripdir?

3. Döwre degişli haýsy çeşmeleri we täze maglumatlary bilýärsiňiz?

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň türkmen halkynyň taryhyny

öwrenmekde muzeýleriň ähmiýeti barada aýdanlaryndan mysallar getiriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. XVII asyrda türkmen taýpalarynyň ýerleşişi.

2. XVII asyrda türkmenleriň göçe-göçlüginiň güýçlenmegi.

3. Göçe-göçlügiň esasy sebäpleri.

4. «Ýaka türkmenleri» ady bilen taryha giren türkmen taýpalary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– XVII asyrda türkmenleriň göçe-göçlüginiň güýçlenmeginiň sebäbini

– XVIII asyryň ikinji ýarymynda Merw sebitinde mekan tutan türkmen taýpalaryny

– «Ýaka türkmenleri» ady bilen taryha giren türkmen taýpalaryny

- Soraglara dogry jogap berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

-«Ýaka türkmenleri» ady bilen taryha giren türkmen taýpalary bilmegi

– Göçe-göçlügiň güýçlenmeginiň sebäbini gürrüň bermegi

– XVIII asyrda Merw sebitinde mekan tutan türkmen taýpalary hakynda gürrüň bermegi

- Temadaky ýer-ýurt,derýa, deňiz atlaryny atlandyrmagy we kartadan görkezmegi

XVII asyrda türkmen taýpalarynyň ýerleşişi.Göçegöçlügiň sebäpleri we esasy ugurlary. XVII asyrda türkmenler Müňgyşlakda, Horezmde, Lebapda, demirgazyk Owganystanda,Horasanda, Hazar deňziniň kenarynda, Balkan daglarynda, Etrek,Sumbar, Gürgen derýalarynyň boýunda, Astrabatda ýaşapdyrlar.Bu asyr türkmenleriň taryhynda iň bir agyr we çylşyrymly döwür bolupdyr. Özleriniň bitewi, merkezleşdirilen döwleti bolmansoň, olar Eýranyň, Buhara, Hywa hanlyklarynyň özara tagt ugrundaky dawalaryna, döwletara uruşlaryna gatnaşmaly bolupdyrlar.Bu ýagdaý türkmen halkynyň durmuşyna agyr täsir edipdir.XVII asyrdan XIX asyryň ortasyna çenli aralykda türkmen tire-taýpalarynyň ýaşan ýerleri, özlerine bagly ýa-da bagly bolmadyk syýasy we ykdysady sebäplere görä, birnäçe gezek üýtgäpdir. XVII asyrda Hywa hanlygynda, Müňgyşlakda teke, ýomut, çowdur, salyr, ärsary we başga-da birnäçe türkmen taýpalary köpçülikleýin ýaşapdyrlar. Sarygamyş, Derýalyk we Was sebitlerinde ýaşan türkmenler ekerançylyk bilen meşgullanypdyrlar. Türkmenleriň bellibir bölegi Hywa goşunynda nöker bolup gulluk edipdir. Müňgyşlak bolsa türkmenleriň gadymy ýurdy hasaplanypdyr. Ol ýerde olaryň ata-babalarynyň gubury ýatyrdy. Soň-soňlaram çykgynsyz kynçylykly ýagdaýa duçar bolan halatlarynda, Müňgyşlak türkmenler üçin esasy gaçybatalga bolup hyzmat edipdir.Etrek, Gürgen derýalarynyň boýlarynda, Astrabatda, Hazar deňziniň kenarlarynda «ýaka türkmenleri» ady bilen taryha giren – okly, gökleň, ýemreli, salyr, dodurga, gireýli ýaly türkmen taýpalary ýaşapdyrlar.Teke türkmenleriniň Ahala gelmezinden öň bu toprakda gadymy oturymly ýa-da ýarym oturymly türkmen taýpalary bolan garadaşlylar, ýemreliler, alililer, mehinliler, mürçeliler, nohurlylar, magtymlar, şyhlar we başga-da birnäçe tire-taýpalar ýaşapdyrlar. Olar ekerançylyk we maldarçylyk hojalygy bilen meşgullanyp, çarwa taýpalar bilen ysnyşykly aragatnaşyk saklapdyrlar. Olaryň her haýsynyň özbaşdak hanlary, serdarlary bolup, zerurlyk bolan halatynda özara birleşipdirler.XVII asyr türkmenleriň göçhä-göçlük döwri bolupdyr. Şol asyryň ortalaryndan başlap, türkmen taýpalarynyň bir bölegi Russiýanyň günorta ýerlerine göçüp başlaýar. Oňa ilki bilen Müňgyşlak türkmenleriniň üstüne galmyklaryň çozuşlary sebäp bolupdyr. Rus topragyna ilkinji gadam basanlar çowdurlar bolup,soňra oňa igdirler, abdallar, hojalar, söýünjajylar hem goşulypdyr. Olaryň bir bölegi Astrahanda we beýleki bölegi Demirgazyk Kawkazda mekan tutunypdyr.Indi olar «astrahan türkmenleri,stawropol türkmenleri» ady bilen bellidir.XVII asyrda türkmenleriň göçe-göçlüginiň güýçlenmeginiň esasy sebäpleri şulardan ybarat: birinjiden, Hywa hanlygynda ýaşaýan türkmenler han hökümeti, aýratynam Abylgazy (1603- 1663) hanyň döwründe syýasy we ykdysady taýdan gysylypdyr.Han türkmenleriň ekerançylyk ýerlerini suwdan kesipdir. Ikinjiden, Amyderýa öz akymyny Aral deňzine tarap öwrüpdir. Netijede, Sarygamyş gurap başlaýar we Derýalykda ekerançylyk pese düşýär. Şu sebäpli, ilat ekerançylyk üçin täze ýerleriň gözlegine çykýar. Bu ýagdaý Balkan sebitlerini hem öz içine alypdyr.Türkmenleriň göçe-göçlügi syýasy we ykdysady sebäplere görä,soňky döwürlerde-de az-kem dowam edipdir.Türkmenleriň Lebapda köpçülikleýin ornaşmagy.XVII asyryň 70-nji ýyllarynda türkmenleriň ärsary taýpasy Müňgyşlakdan, Balkan daglaryndan, Uzboýdan gaýdyp, Amyderýanyň boýy hem-de günorta Türkmenistanyň Pendi sähralyklarynyň üsti bilen Merw, Ýolöten, Marçak ýaly ýerlerden geçip, Lebaba, demirgazyk Owganystana aralaşypdyrlar.Lebapda ymykly ornaşan ärsary türkmenleri ekerançylyk bilen meşgullanyp başlapdyrlar. Olar Hoja-idat gala, Çişleň gala, Ajy gala, Akderi gala ýaly galalary hem bina edipdirler. Elbetde,XVII asyrdan öň hem Amyderýanyň iki tarapynda-da oturymly gadymy türkmenler ýaşapdyrlar. Lebap topragynda ärsarylardan başga-da esgi, baýat, sakar ýaly birnäçe taýpalar, Horezmden göçüp gelen saryklaryň we salyrlaryň uly topary ýaşapdyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. XVII asyrda türkmen taýpalary nirelerde ýaşapdyrlar?

2. Türkmen taýpalary Lebap sebitlerine haýsy ugurlardan gelipdirler?

3. XVIII asyryň ikinji ýarymynda Merw sebitinde türkmenleriň haýsy taýpalary mekan tutupdyr?

4. Göçe-göçlügiň esasy sebäpleri barada gürrüň beriň.

5. Temadaky ýer-ýurt,derýa, deňiz atlaryny atlandyryň we kartadan görkeziň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 1. Sah.: 11-13.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. XVII asyrda türkmen taýpalary nirelerde ýaşapdyrlar?

2. Türkmen taýpalary Lebap sebitlerine haýsy ugurlardan gelipdirler?

3. XVIII asyryň ikinji ýarymynda Merw sebitinde türkmenleriň haýsy taýpalary mekan tutupdyr?

4. Göçe-göçlügiň esasy sebäpleri barada gürrüň beriň.

5. Temadaky ýer-ýurt,derýa, deňiz atlaryny atlandyryň we kartadan görkeziň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Arapmuhammet han barada gürrüň bermek

2. Isfendiýar hanyň döwründe türkmenleriň syýasy täsiriniň güýçlenmegi.

3. Hywa hanynyň Horasana ýörişi

4. Türkmenler we Abylgazy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Gapma-garşylyklaryň barha ýitileşmeginiň sebäbini

– Abylgazynyň Hywa tagtyny eýeleýşi barada

– Abylgazynyň «Şejereýi terakime» («Türkmenleriň nesil daragty») kitaby barada

- Anuşa hanyň we Ereň hanyň döwründe türkmen-Hywa gatnaşyklary barada gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Arapmuhammet hanyň ogullarynyň arasynda göreş başlanmagynyň sebäbini aýtmagy

– Abylgazynyň bendi hökmünde Eýrana iberilmegi barada gürrüň bermegi

– Hywa hanynyň Horasana ýörişi barada gürrüň bermegi

– Anuşa hanyň ýurdy dolandyran döwründe türkmen-hywa gatnaşyklary barada gürrüň bermegi

Arapmuhammet han. XVII asyrda türkmen halkynyň syýasy taryhy Eýrandaky Sefewi türkmenleriniň hökümdarlygy, Buhara we Hywa hanlyklary bilen aýrylmaz baglanyşykly bolupdyr.Şu döwürde türkmenleriň Hywa hanlygynda ýaşaýan uly bölegi,özleriniň erkinligi, özbaşdaklygy ugrunda yzygiderli göreş alyp barypdyr. Türkmenler bilen gowy gatnaşykda bolan Hajymuhammet hanyň ogly Arapmuhammet han 1602-1621-nji ýyllarda Hywa hanlygyny dolandyrypdyr. Bu döwürde hanlygyň içerki we daşarky ýagdaýy örän çylşyrymly bolupdyr. Syrderýanyň aňry tarapyndan galmyklar Horezme yzygiderli talaňçylykly çozuşlar edip durupdyr.Türkmenler olar bilen gaýduwsyz söweşip, olary ýurtdan kowup çykarypdyrlar. Arapmuhammet hanyň özbekleriň naýman taýpasyndan alan aýalyndan bolan ogullary Hebeş bilen Ilbars kakasyna garşy çykypdyrlar. Hanyň çingiz urugyndan alan aýalyndan bolan ogullary Isfendiýar we Abylgazy bolsa olara garşy durupdyr. Bu ýagdaý Arapmuhammet hanyň parahatçylykly syýasatyna zarba urupdyr. Özbek taýpalarynyň tagt ugrundaky özara göreşlerine, isleseler-islemeseler, türkmenler hem gatnaşmaly bolupdyrlar.Gapma-garşylyklar barha ýitileşýär. Hebeş bilen Ilbars özbek taýpalarynyň güýjüne daýanyp, 1621-nji ýylda öz kakasyny tagtyndan agdarypdyr. Hanyň beýleki ogullary Isfendiýar bilen Abylgazy pitneçi doganlaryna garşy göreşipdirler. Häkimiýet ugrundaky harby çaknyşyklardan soň, Isfendiýar Eýrana, Abylgazy Buhara wagtlaýyn gaçyp gitmäge mejbur bolupdyrlar.1622-nji ýylda Isfendiýar Balkan daglarynda ýaşaýan teke, saryk we ýomut türkmenlerinden ybarat kiçeňräk goşuny bilen Horezme gaýdyp gelipdir. Olbirbada Tuk galasynda Hebeşe garşy güýçli zarba uran hem bolsa, soň ondan ýeňlipdir we Müňgyşlaga türkmenleriň arasyna gaçypdyr. Şol ýerden Muhammet Hüseýin b eg türkmeniň ýolbaşçylygyndaky üç müň adamdan ybarat türkmen nökeri bilen Horezme ýöriş edipdir, pitneçi doganlarynyň ikisini-de öldüripdir. Bu söweşde Gürgenjiň, Weziriň töwereginde ýaşaýan, Müňgyşlakdan göçüp gelen salyrlar, ärsarylar, çowdurlar Isfendiýary goldapdyrlar.Isfendiýar hanyň döwründe türkmenleriň syýasy täsiriniň güýçlenmegi. Isfendiýar han 1623-1642-nji ýyllarda Hywa hanlygyny dolandyrypdyr. Onuň iň ýakyn geňeşçisi Taňryberdi diýen türkmen bolupdyr, özi-de ýanynda ýüz atly türkmeni janpena saklapdyr. Tagta çykmagynda esasy daýanjy türkmenler bolansoň, olary döwleti dolandyrmak we salgyt ýygnamak işlerine işeňňir çekipdir. Aýry-aýry şäherleri, etraplary edara etmek, obalara kethuda bellemek işleri hem türkmenleriň elinde bolupdyr. Olar goňşy halklara we ýurtlara ilçi bolup gidipdirler. Umuman, Isfendiýaryň döwründe türkmenler Horezmiň syýasy-harby durmuşynda öran täsirli güýç bolupdyrlar. Ol, esasan, iki sany uly türkmen taýpasyna – salyrlara we ärsarylara daýanypdyr.Gürgençdäki özbek han-begleriniň bellibir topary Abylgazynyň töweregine jebisleşip, syýasy häkimiýeti ele almak ugrunda onuň dogany Isfendiýara garşy göreşipdirler.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Näme üçin Arapmuhammet hanyň ogullarynyň arasynda göreş başlanypdyr?

2. Hywa hanlygyny Isfendiýar hanyň dolandyran döwründe türkmenleriň syýasy tasiri nähili bolupdyr? 3. Näme üçin Abylgazy bendi hökmünde Eýrana iberilipdir?

4. Hywa hanynyň Horasana ýörişi barada gürrüň beriň.

5. Abylgazy nähili ýagdaýda Hywa tagtyny eýeläpdir? Onuň türkmenlere garşy hereketleri barada gürrüň beriň.

6. Abylgazynyň «Şejerei terakime» («Türkmenleriň nesil daragty») eseri barada näme bilýärsiňiz?

7. Anuşa hanyň ýurdy dolandyran döwründe türkmen-hywa gatnaşyklary nähili bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 2. Sah.: 14-19.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 2. Sah.: 14-19.

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Näme üçin Arapmuhammet hanyň ogullarynyň arasynda göreş başlanypdyr?

2. Hywa hanlygyny Isfendiýar hanyň dolandyran döwründe türkmenleriň syýasy tasiri nähili bolupdyr? 3. Näme üçin Abylgazy bendi hökmünde Eýrana iberilipdir?

4. Hywa hanynyň Horasana ýörişi barada gürrüň beriň.

5. Abylgazy nähili ýagdaýda Hywa tagtyny eýeläpdir?Onuň türkmenlere garşy hereketleri barada

gürrüň beriň.

6. Abylgazynyň «Şejerei terakime» («Türkmenleriň nesil daragty») eseri barada näme bilýärsiňiz?

7. Anuşa hanyň ýurdy dolandyran döwründe türkmen-hywa gatnaşyklary nähili bolupdyr?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Aştarhanylar nesilşalygy.

2. Lebap türkmenleri.

3. Balh ugrundaky söweşler.

4. XVII asyrda Merw türkmenleriniň ýagdaýy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Apbas şanyň Balh welaýatyndaky türkmenleriň ýaşaýan ýerlerini basyp alyşy barada

– Buhara hanlygynyň döreýşi barada

– XVII asyrda Lebap türkmenleriniň ýagdaýy hakynda

- Türkmenleriň goňşy döwletleriň özara uruşlaryna goşulmagynyň sebäbini

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Aştarhanylar nesilşalygy hakynda gürrüň bermegi

– Balh ugrundaky söweşler barada bilmegi

– Buhara hanlygynyň döreýşi barada gürrüň bermegi

– Lebap türkmenleri barada bilmegi

Aştarhanylar nesilşalygy. XVI asyryň başynda Şeýbany hanyň ýolbaşçylygynda Zerewşan derýasynyň aşak akymlarynda Buhara hanlygy döredilipdir. Kem-kemden Amyderýanyň orta

akymlarynyň ilki sag, soňra çep tarapyndaky giňişlikler hem onuň täsirine düşüpdir. Şeýlelikde, Amyderýanyň orta akymlarynda ýaşaýan türkmenleriň ýerleri Buhara hanlygynyň düzümine giripdir.

Şeýbanylardan soň, 1597-1740-njy ýyllarda Buhara hanlygyny özbekleriň han neberesinden bolan aştarhanylar nesilşalygy dolandyrypdyr. Olaryň aslynyň Astrahandan bolandygy sebäpli, olar «aştarhanylar» (Aždarhan, Hajytarhan) diýen at bilen taryha giripdirler. Olar Çingiz hanyň ogly Juçynyň nesillerindendir.Aştarhanylar Hywadan tä Hindistana çenli aralykdaky goňşy döwletler bilen dartgynly syýasy gatnaşyklarda bolupdyr.XVII asyryň başlarynda Lebap türkmenleriniň täsiri juda güýçli bolmandyr. Ol ýerde kiçeňräk türkmen taýpalary ýaşapdyr.Türkmenleriň bu ýerlere köpçülikleýin göçüp gelmegi birneme gijräk bolýar. Esasy göreş Buhara hany bilen Eýrandaky Sefewi türkmenleriniň hökümdarlygynyň arasynda bolupdyr. Buhara hanlygy Amyderýanyň orta akymyny öz elinde saklapdyr.Murgabyň jülgesini we Köpetdagyň eteklerini bolsa Eýran döwleti öz tabynlygynda saklamak üçin göreşipdir. Bu asyryň bütin dowamynda Günorta Türkmenistanyň ýerlerinde gazaply uruşlar dowam edipdir. Eýran şasy Apbas I Günorta Türkmenistany eýelemek üçin harby ýörişler geçiripdir. Ol 1599-1600-nji ýyllarda Abiwerdi, Nusaýy, soňra Sarahsy, Marçagy, Nişapury, Merwi

basyp alypdyr. Merwiň häkimi Nurmuhammet özbaşdaklygyny saklajak bolup synanyşypdyr. Emma ol tutulyp, maşgalasy bilen Şiraza iberilipdir. Apbas şa basyp alan ýerlerinde berk ornaşyndyr. Suwarymly ýerleri hanlardyr serdarlaryna sýurgal* beripdir. Apbas I türkmenler bilen hyzmatdaşlyk edip, olary öz

täsiriniň astynda saklamaga çalşypdyr. Türkmenler özbaşdaklyk ugrunda göreşe baş galdyrsalar, olaryň ýolbaşçylaryny ýok edipdir.Apbas şa Balh welaýatyndaky türkmenleriň ýaşaýan ýerleri bolan Andhoý, Akja, Şybyrgan şäherlerini hem basyp alypdyr.1602-nji ýylda Buhara tagtynyň mirasdüşeri Welimuhammet Balha ýöriş edipdir. Harby çaknyşyk Eýran goşunlary üçin şowsuz tamamlanypdyr. Muňa gahar-gazaba münen Apbas şa 40 müň goşun, 300 top bilen Balha ýöriş edipdir. Welimuhammede Buharadan goşmaça kömek gelipdir. Eýran bilen Buhara goşunlarynyň arasynda gazaply söweş başlanypdyr. Buhara goşunlary galalary berkidip, duşmana garşy aýgytly hüjüme

geçipdir. Netijede, Eýran goşunlary ýeňlip, yzyna gaýdýar. Şular ýaly wakalar Amyderýanyň ýakasynda, Günorta Türkmenistanda, Balh welaýatynda, esasan, türkmenleriň ýaşaýan ýerlerinde

bolupdyr.

6. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

l. Buhara hanlygynyň döreýşi we aştarhanylar barada aýdyp beriň.

2. Günorta Türkmenistanyň ýerlerini eýelemek ugrunda Buhara bilen sefewileriň arasyndaky göreş barada gürrüň beriň.

3. Balh ugrundaky söweşler barada gürrüň beriň.

4. XVII asyrda Lebap, Merw türkmenleriniň ýagdaýy nähili bolupdyr?

5. Näme üçin türkmenler goňşy döwletleriň özara uruşlaryna goşulmaly bolupdyrlar?

6. Tema boýunça tanyşdyryş taýýarlaň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 3. Sah.: 19-22.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

l. Buhara hanlygynyň döreýşi we aştarhanylar barada aýdyp beriň.

2. Günorta Türkmenistanyň ýerlerini eýelemek ugrunda Buhara bilen sefewileriň arasyndaky göreş barada gürrüň beriň.

3. Balh ugrundaky söweşler barada gürrüň beriň.

4. XVII asyrda Lebap, Merw türkmenleriniň ýagdaýy nähili bolupdyr?

5. Näme üçin türkmenler goňşy döwletleriň özara uruşlaryna goşulmaly bolupdyrlar?

6. Tema boýunça tanyşdyryş taýýarlaň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Eýranda sefewi türkmenleriň hökümdarlygy.

2. Etrek-Gürgen türkmenleri.

3. Garry han hakynda gürrüň bermek

4. Astrabat türkmenleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Mübärekabat galasy barada

– Türkmenleriň Eýran goşunlary bilen çaknyşyklary barada

– Astrabat türkmenleri hakynda

- Eýranda sefewi türkmenleriň hökümdarlygy barada gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Soraglara dogry jogap bermegi

– Mübärekabat galasy barada bilmegi

– Garry han barada gürrüň bermegi

– Tema boýunça maglumat toplamagy we referat taýýarlamagy

Eýranda sefewi türkmenleriň hökümdarlygy. XVI asyryň 70-nji ýyllarynda Horasanyň ýerleri Buhara hany Abdyllanyň täsiri astynda bolupdyr. Bu ýerdäki türkmenler özleriniň garaşsyzlygyny saklamak ugrunda yzygiderli göreş alyp barypdyrlar. 1587-nji ýylda Buhara hany bilen Eýrandaky

sefewi türkmenleriniň hökümdary Apbas I arasynda aýgytly söweş bolupdyr. Hyradyň eteginde bolan bu söweşde Eýran şasy uly ýeňiş gazanypdyr. Netijede, Horasan özbeklerden arassalanypdyr. Şondan soň Apbas şa Etregi, Gürgeni, Astrabady, Nusaýy, Abiwerdi, Merwi eýeläpdir. Ol günorta-günbatar Türkmenistanda doly däl (nominal) agalygyny dikeldipdir. Eýran şasy Etrek-Gürgen, Astrabat türkmenler babatda aram syýasat alyp barypdyr. Onuň Astrabada bellän häkimleri uzak saklanyp bilmändirler. Türkmenler şanyň bellän häkimlerine boýun bolmandyrlar. Türkmenler Etrek, Gürgen derýalarynyň ýakalarynda ýaşap, ekerançylyk, maldarçylyk, balykçylyk bilen meşgul bolupdyrlar. Gürgenden günortadaky daglyk ýerlerde ýerli taýpa bolan garageýimliler (syýahpuşlar) ýaşapdyrlar.

Bu ýerlerde ýaşaýan türkmen taýpalary biri-birleri bilen gowy gatnaşykda bolupdyrlar. Daşyndan howp abananda birek-birege kömege gelipdirler. Etrek-Gürgen türkmenleri we Garry han. XVI-XVII

asyrlaryň sepgidinde Etrek-Gürgen türkmenleriniň ýagdaýy has kynlaşypdyr. Apbas şa okly türkmenleriniň serdary Garry hanyň ýanyna hat bilen ýörite ilçi iberipdir. Ol hatda Eýran şasyna hormat goýmalydygy we onuň syýasatyny goldamalydygy aýdylypdyr.Garry han şanyň ilçisini gowy garşylap, hatyň mazmuny bilen razylaşypdyr. Emma Garry hanyň gelen netijesinden okly taýpasynyň beýleki bir topary närazy bolupdyr. Olar şanyň ilçisini pyçaklap, ýanyndaky goragçylaryny öldüripdirler, özleri bolsa demirgazyga tarap göçüp başlapdyrlar. Bu habary eşiden Eýran şasy gahar-gazaba münüp, jeza beriji goşuny oklularyň yzyndan iberipdir. Etrek ýakasyndaky düşelgeleriň birinde Eýran goşuny

gozgalaňçylaryň yzyndan ýetip, olary gyrgynçylyga sezewar edipdir. Garry han bolsa suwsuz çöllüge gaçyp gitmäge mejbur bolupdyr. Beýleki türkmen taýpalary –salyrlar, gökleňler, eýmirler

gazaply talaňçylykdan heder edip, Eýran şasyna tabyn bolupdyrlar. Astrabat türkmenleri we Mübärekabat galasy. Şu wakalardan soň, Apbas şa Astrabady goramak üçin bir wagtky

gurlan Mübärekabat galasyny täzeden dikeltmegi buýrupdyr. Bu galany ilkinji gezek Tahmasp I şa (1524-1576 ý.) Astrabat welaýatyny türkmenlerden goramak üçin gurdurypdyr. Şol wagtlar

Etrek, Gürgen, Astrabat türkmenleri Hywa hanlygynyň häkimligini ykrar edipdirler. Gala 12 günüň dowamynda dikeldilipdir.Galada birnäçe müň ýaragly goşun saklanypdyr. Eýran goşunlary türkmenleriň üstüne birnäçe gezek çozupdyrlar.Türkmenler şa goşunyndan asgyn gelseler-de, oňa boýun bolmandyrlar. Olar 1606-1607-nji ýyllarda şa tarapyndan goýlan Astrabadyň häkimi Ýusup hana garşy gozgalaň turzupdyrlar.Garry hanyň ýolbaşçylygynda Mübärekabat galasyna hüjüm edipdirler. 1607-1611-nji ýyllarda gökleňleriň serdary Şanazar begiň baştutanlygynda türkmenler birnäçe gezek gozgalaň edipdirler. Olar Astrabat welaýatynyň häkiminiň talaňçylykly salgyt syýasatyna garşylyk görkezipdirler. Astrabadyň häkimi gozgalaňçylary jezalandyrmak üçin 12 müň atly bilen gökleňleriň

üstüne hüjüm edipdir.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Etrek-Gürgen, Astrabat türkmenleri Apbas şanyň agalygyna nähili garapdyrlar?

2. Garry han kim bolupdyr?

3. Türkmenleriň Eýran goşunlary bilen çaknyşyklary barada gürrüň beriň.

4. Sefewi hökümdarlary näme üçin türkmen taýpalaryny biri-birine garşy goýupdyrlar?

5. Tema boýunça maglumat toplaň we referat taýýarlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 4. Sah.: 22-24.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Etrek-Gürgen, Astrabat türkmenleri Apbas şanyň agalygyna nähili garapdyrlar?

2. Garry han kim bolupdyr?

3. Türkmenleriň Eýran goşunlary bilen çaknyşyklary barada gürrüň beriň.

4. Sefewi hökümdarlary näme üçin türkmen taýpalaryny biri-birine garşy goýupdyrlar?

5. Tema boýunça maglumat toplaň we referat taýýarlaň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýeti.

2. Müňgyşlak türkmenleri.

3. Garagan aýlagy.

4. Söwda gatnaşyklarynda türkmenleriň orny.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Müňgyşlak türkmenleri barada

– Soraglaryň üstünde işläp

– Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýetini

- Garagan aýlagy barada gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Soraglaryň üstünde işlemegi

– Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýetini bilmegi

– Müňgyşlak türkmenleri barada gürrüň bermegi

– Söwda gatnaşyklarynda türkmenleriň orny barada gürrüň bermegi

Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýeti. XVII asyrda dürli maksatly syýasy wakalar, özara göreşler sebäpli, türkmenleriň goňşy ýurtlar bilen gatnaşyklary dartgynly ýagdaýda bolupdyr. Türkmenleriň syýasy we ykdysady-durmuş gatnaşyklary, esasan, Hywa, Buhara, Eýran bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Söwda babatda bolsa olar Russiýa, Hindistan,Owganystan bilen hem gatnaşyk saklapdyrlar.Orta Aziýa hanlyklary Wolga derýasynyň boýundaky rus täjirleri bilen söwda aragatnaşygyny ýola goýupdyrlar. Gury ýer hem-de deňiz ýollary bilen edilýän söwda, esasan, Astrahan

şäheriniň üstünden geçipdir. Bu ýere Buhara, Samarkant, Hywa, Gürgenç, Kawkaz, Hindistan, Eýran ýaly ýurtlardan söwdagärler gelip, söwda edipdirler.Müňgyşlak türkmenleri we Garagan aýlagy. Türkmenler bilen ruslaryň ýa-da Hywa hanlygynyň arasyndaky gatnaşyklar elmydama parahatçylykly bolmandyr. 1603-nji ýylyň iýun aýynda rus kazaklary Gürgenje çozup, ýüzlerçe ilaty gyrypdyrlar,

şäheri talapdyrlar. Şol wakadan alty aý geçensoň, galmyklar Horezme çozupdyrlar. XVII asyryň 30-njy ýyllarynda galmyklar Orta Aziýa gidýän ýollary eýeläp, kerwenleri talap başlapdyrlar. Şu ýagdaýda Müňgyşlakdaky türkmenleriň ýaşaýan ýerleri bolan Gabakly, Garagan gämi duralgasynyň ähmiýeti uly bolupdyr.Bu suw ýoluna türkmenler eýelik edipdirler we ol ýere galmyklar aýak basyp bilmändirler.

1616-njy ýylda rus patyşasynyň Eýrana iberen ilçisi Tihonow Garagum çölüniň üstünden geçipdir. Türkmenler ony Duruna çenli ynjytman getiripdirler. Ol türkmenleriň dostlukly kömegine 4-nji surat. Astrahan şäheriniň meýilnamasy minnetdarlyk bildirip, olara altyn pul serpaý beripdir. Şeýle hem türkmenler ilçä gerek düýeleri we ýabylary satyn almaga kömek edipdirler. Bu kömegi üçin ol türkmenlere iki sany samyr derisini beripdir. 1620-nji ýylda Hywa gelýän rus ilçisi Iwan Hohlow Astrahanyň üsti bilen Müňgyşlaga gelende, onuň gämisi heläkçilige uçrapdyr. Deňiz tolkunlary gämini Gabakly diýen ýere getirýär. Şol ýerde ýaşaýan salyr türkmenleri I.Hohlowy garşylapdyrlar.Türkmenler paç tölegini alyp, ilçini Horezmiň serhedine çenli ugradypdyrlar. Emma I.Hohlowyň kerweni Horezmiň içine girip,Böwet diýen ýerde ýene-de gümrük pajyny tölemeli bolupdyr.Söwda gatnaşyklarynda türkmenleriň orny. Umuman, şol döwürde gury ýer bilen gatnaşyk saklamak, söwda etmek galmyklaryň talaňçylygy zerarly hatarly bolupdyr. Şonuň üçin ýolagçylar, köplenç, türkmenleriň howandarlygyndan peýdalanypdyrlar. Müňgyşlakdaky Gabakly duralgasyna bolsa buharalylar, hywalylar, türkmenler gelip, söwda edipdirler. Ol ýerden Astrahanyň üsti bilen Russiýanyň merkezi şäherlerine – Kazana, Nižniý Nowgoroda, Moskwa çenli barypdyrlar. Orta Aziýanyň täjirleri Russiýa köpdürli harytlary äkidipdirler. Rus täjirleri hem öz gezeginde Gürgenje, Buhara, Balha söwda etmäge gelipdirler.Käbir rus täjirleri Hindistana çenli barypdyrlar. XVII asyryň 30-njy ýyllarynda rus täjiri Leontiý Ýudin ýedi ýyllap Buharada söwda bilen meşgul bolupdyr. Müňgyşlak türkmenleri Astrahan bilen söwdany, mümkingadar, giň ösdürmegiň tarapdarydy. Astrahan-Müňgyşlak aralygyndaky deňiz ýolunda ýelkenli gämiler gatnapdyr. Rus täjirleri Garaganda ýüklerini düşürip, gury ýer bilen kerwen arkaly Hywa ugraýardylar.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

l. Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýeti nähili bolupdyr?

2. Gury ýerden geçýän söwda kerwenlerine, ilçilere Müňgyşlak türkmenleriniň howandarlygy, hyzmatlary barada gürrüň beriň.

3. Orta Aziýa bilen rus täjirleriniň arasynda nähili harytlaryň söwdasy edilipdir?

4. Näme üçin Hywa bilen Russiýa Müňgyşlakdaky Garagan aýlagynda söwda şähergalasyny gurmakçy bolupdyrlar?

5. Gahryman Arkadadymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistan – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabyndan söwda gatnaşyklary barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 5. Sah.: 25-28.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

l. Russiýa bilen gatnaşyklarda Astrahan şäheriniň ähmiýeti nähili bolupdyr?

2. Gury ýerden geçýän söwda kerwenlerine, ilçilere Müňgyşlak türkmenleriniň howandarlygy, hyzmatlary barada gürrüň beriň.

3. Orta Aziýa bilen rus täjirleriniň arasynda nähili harytlaryň söwdasy edilipdir?

4. Näme üçin Hywa bilen Russiýa Müňgyşlakdaky Garagan aýlagynda söwda şähergalasyny gurmakçy bolupdyrlar?

5. Gahryman Arkadadymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistan – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabyndan söwda gatnaşyklary barada gürrüň beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Binagärlik, zergärçilik

2. Amaly-haşam sungaty

3. Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeler.

4. Halk döredijiligi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeleri

– Türkmenleriň edebiýatyny

– Sopy Allaýar barada

- Garajaoglan hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Halk döredijiligi barada gürrüň bermegi

– Garajaoglanyň döredijiligi barada gürrüň bermegi

– Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeleri gürrüň bermegi

– Amaly-haşam sungaty barada gürrüň bermegi

Binagärlik, zergärçilik. Amaly-haşam sungaty. XVII asyrda türkmenleriň çylşyrymly durmuş-ykdysady we syýasy ýagdaýy, yzygiderli söweşler, göçhä-göçlükler olaryň medeniýetinede öz täsirini ýetiripdir. Şol döwürde çaklaňja galalar, diňli binalar, metjitdir medreseler gurlupdyr. Häzirki Görogly etrabyndaky Ysmamyt ata ýadygärlikler toplumy şol döwürde bina edilipdir. Oturymly ilat palçykdan, çig kerpiçden, daşdan jaýlar gurupdyr. Türkmenleriň çarwa ilaty gara, ak öýlerde we oraçalarda ýaşapdyr. Çünki gara öýler çarwaçylygyň şertlerinde, ýaýlalarda, göçhä-göçlükde tiz söküp hem-de gurnap bolýan ýaşaýyş jaýydyr. Türkmenlerde halk binagärliginiň milli aýratynlyklary saklanypdyr we ony döredijiler, esasan, ýerli ussalar bolupdyr.Türkmenlerde küýzegärçilik önümçiligine üns berlipdir.

Agymtyl goňur, ýaşyl-mawy zolakly ýa-da gara nagyşly syrçaly küýze önümleri öndürilipdir. Zergärçilik sungaty ösüpdir. Kümüş hem altyn şaýlar özüniň inçeden nepis ýasalyşy, ýokary çeperçiligi

bilen tapawutlanypdyr. Türkmen zenanlarynyň dakynýan ýüzük, gulakhalka, çapraz-çaňňa, gülýaka, gupba, heýkeldir düwme ýaly köpsanly şaý-sepleri olara özboluşly görk beripdir. Bezeg şaýlary ony dakynýanyň müçesine görä ulanylypdyr.Türkmenlerde ata-bedewe hormat goýmak gadymdan dowam edip gelýän däpdir. Olarda «Ertir tur-da ataňy gör, ataňdan soň atyňy gör» diýen pähim bar.1663-nji ýylda Eýranyň şasy Russiýanyň patyşasyna 10 sany dürli nagyşly esbaplar bilen bezelen türkmen atyny sowgat beripdir. Taryhda türkmen ýigitleriniň harby tälimli edermen söweşijiler bolandygy bellidir. Türkmenler ýarag esbaplary bolan gylyçdyr galkanlaryny,pyçaklarynyň sapyny ussalara bezedipdirler. Olara gymmat bahaly daşlar goýduryp, altyn çaýdyryp, dessesini kümüş bilen nagyşladypdyrlar.Türkmenlerde amaly-haşam sungaty hem ösüpdir. Mata, palas, haly we haly önümlerini dokamak, keçe basmak, eşikleri keşdelemek, jorap örmek türkmenleriň çeperçilik senedinde

aýratyn orun eýeläpdir. Türkmen gelin-gyzlary dürli hili nagyşly halylary zehin siňdirip dokapdyrlar. Türkmenleriň öndüren haly we haly önümlerine, ýüpek matalaryna dünýä bazarlarynda uly isleg bildirilipdir. Türkmen gelin-gyzlarynyň düýe ýüňünden agarçäkmen üçin dokan matalary Hywanyň, Buharanyň, Eýranyň,Owganystanyň, Hindistanyň bazarlarynda uly meşhurlyga eýe bolupdyr. Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeler. Türkmenleriň gadymy taryhy barada gymmatly maglumatlary goýup giden Hywa hany Abylgazydyr. Ol 1603-nji ýylda Gürgenç (Köneürgenç) şäherinde doglupdyr. Abylgazynyň «Şejerei terakime» («Türkmenleriň nesil daragty») işinde Oguz handan başlap

türkmeniň nesil daragty barada beýan edilipdir. Onuň «Şejerei türk» («Türkleriň nesil daragty») diýen işinde bolsa, Adam atadan başlap, türki dilli halklaryň gelip çykyşy yzarlanypdyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. XVII asyrda türkmenleriň binagärçilik, zergärçilik, çeper sungaty barada gürrüň beriň.

2. Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeleri atlandyryň we olaryň mazmunyny beýan ediň.

3. Amaly-haşam sungaty barada näme bilýärsiňiz?

4. Halk döredijiligi barada gürrüň beriň.

5. Sopy Allaýaryň eserlerini atlandyryň?

6. Garajaoglanyň döredijiligi barada gürrüň beriň.

7. Türkmenler hakynda ýazan taryhçylardan kimleri bilýärsiňiz?

8. Halk döredijiligi, amaly-haşam sungaty, binagärlik, küýzegärçilik, zergärçilik adalgalaryna düşündiriş beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 6. Sah.: 28-32.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: