10 synp Turkmenistan taryh (6yash) II

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§7. Türkmenleriň ekerançylyk hojalygy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara türkmenleriň ekerançylyk hojalygy hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. XVII asyrda türkmenleriň binagärçilik, zergärçilik, çeper sungaty barada gürrüň beriň.

2. Türkmenler hakynda ýazylan çeşmeleri atlandyryň we olaryň mazmunyny beýan ediň.

3. Amaly-haşam sungaty barada näme bilýärsiňiz?

4. Halk döredijiligi barada gürrüň beriň.

5. Sopy Allaýaryň eserlerini atlandyryň?

6. Garajaoglanyň döredijiligi barada gürrüň beriň.

7. Türkmenler hakynda ýazan taryhçylardan kimleri bilýärsiňiz?

8. Halk döredijiligi, amaly-haşam sungaty, binagärlik, küýzegärçilik, zergärçilik adalgalaryna düşündiriş beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Çarwalar we çomrular.

2. Suwaryş desgalary.

3. Ekinleriň görnüşleri

4. Türkmenlerde ýer-suw eýeçiligi we olaryň görnüşleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Çomrular barada

– Gazy-haşar işleri hakynda

– Kärizler barada

- Zähmet gurallary hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ekinleriň görnüşleri barada bilmegi

– Kärendeçilik barada gürrüň bermegi

– Ýerden we suwdan peýdalanmagyň düzgünlerini gürrüň bermegi

– Çarwalar barada gürrüň bermegi

Çarwalar we çomrular. XVIII-XIX asyrlarda türkmenleriň ykdysadyýetiniň esasyny ekerançylyk bilen maldarçylyk hojalygy düzüpdir. Maldarçylyk bilen meşgul bolýan göçme ilata çarwalar,

ekerançylyk bilen meşgul bolýan oturymly ilata bolsa çomrular diýlipdir. Çarwalar bilen çomrularyň arasynda hiç hili üzňelik bolmandyr. Tebigy şertlere, suwarymly ýerleriň möçberine görä,käýerlerde ekerançylyk agdyklyk etse, beýleki bir ýerde maldarçylyk agdyklyk edipdir.Suwaryş desgalary. Gazy-haşar işleri. Jykyr, kärizler.Türkmenistanyň tebigy şertlerine görä, ekerançylyk elmydama suw bilen baglanyşykly bolupdyr. Suw bilen üpjün, ekerançylyk üçin amatly ýerler Amyderýanyň orta we aşak akymynda, Murgap jülgesinde, Gürgen boýlarynda ýerleşipdir. Ahal, Etek, Sarahs, Pendi töwerekleri, Etrek derýasynyň aşaky akymlary ekerançylygyň giň ýaýramadyk ýerleri hasaplanypdyr. Bu ýerlerde ekin meýdanlaryny kadaly suwarmak üçin esasy ýaplar, kärizler gazylypdyr.Olary gazmak, bejermek we arassalamak üçin köp zähmet çekmeli bolupdyr. Türkmenistanda suwaryş ulgamy we dürli möçberdäki suw desgalarynyň iň gadymysy we ulusy Murgapda gurlan, birnäçe gezek ýumrulyp, ençeme gezek dikeldilen Soltanbentdir. XIX asyryň ortalarynda Murgapda Gowşut hanyň baştutanlygynda Gowşutbent, Tejen derýasynyň boýunda bolsa Mapak serdaryň baştutanlygynda Garrybent gurlupdyr. ilatyň ekin ýerlerini suw bilen üpjün etmekde bu bentleriň uly ähmiýeti bolupdyr.Lebabyň ilaty Amyderýadan suwy örän çuň gazylan nowhanalar we ene ýaplar arkaly alypdyr. Nowhanalaryň suwy hem öz gezeginde ululy-kiçili ýaplara bölünipdir. Gyrmança basan nowhanalary we ýaplary her ýyl arassalamak üçin gazy-haşar işleri geçirilip, ol juda agyr bolupdyr.Horezmde ýaşan türkmenler ekerançylyk hojalygyny asyrlarboýy, esasan, emeli suwaryş usulynda alyp barypdyrlar.Olar Derýalyk ýabynyň ugrunda Salakbent,Uşakbent,Ýegengylyç ýaly bentleriň ençemesini gurupdyrlar. Käbir halatlarda bolsa ekin ýerleri mal güýji bilen işleýän jykyr arkaly suwarylypdyr. Andalybyň, Durdygylyç şahyryň wasp eden bu jykyry, esasan, gurply hojalyklarda bolupdyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Çarwalar we çomrular kimler, olar näme bilen meşgul bolupdyrlar?

2. Türkmenleriň suwaryş desgalary we gazy-haşar işlerini geçirişi barada gürrüň beriň.

3. Jykyr we kärizgenler barada näme bilýärsiňiz?

4. Türkmenleriň ekýän ekinleriniň we baglarynyň görnüşleri barada gürrüň beriň.

5. Türkmenler nähili zähmet gurallaryny ulanypdyrlar?

6. Türkmenistanda ýer eýeçiliginiň görnüşleri barada gürrüň beriň.

7. Günorta Türkmenistanda mülk ýer eýeçiligi nähili emele gelipdir?

8. Wakyf ýer eýeçiligine nähili düşünýärsiňiz?

9. Hywa we Buhara hanlyklarynda ýer-suw eýeçiliginiň nähili görnüşleri bolupdyr?

10.Kärendeçilik barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 7. Sah.: 32-39.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§8. Maldarçylyk hojalygy. Balykçylyk we awçylyk.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara maldarçylyk hojalygy balykçylyk we awçylyk hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Çarwalar we çomrular kimler, olar näme bilen meşgul bolupdyrlar?

2. Türkmenleriň suwaryş desgalary we gazy-haşar işlerini geçirişi barada gürrüň beriň.

3. Jykyr we kärizgenler barada näme bilýärsiňiz?

4. Türkmenleriň ekýän ekinleriniň we baglarynyň görnüşleri barada gürrüň beriň.

5. Türkmenler nähili zähmet gurallaryny ulanypdyrlar?

6. Türkmenistandaýer eýeçiliginiň görnüşleri barada gürrüň beriň.

7. Günorta Türkmenistanda mülk ýer eýeçiligi nähili emele gelipdir?

8. Wakyf ýer eýeçiligine nähili düşünýärsiňiz?

9. Hywa we Buhara hanlyklarynda ýer-suw eýeçiliginiň nähili görnüşleri bolupdyr?

10.Kärendeçilik barada gürrüň beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Maldarçylygyň görnüşleri.

2. Ýerli tohumlaryň ösdürilip ýetişdirilmegi.

3. Balykçylyk barada gürrüň bermek.

4. Awçylyk barada gürrüň bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ahalteke we ýomut atlary barada

– Balykçylaryň esasy zähmet gurallary hakynda

– Türkmenleriň awçylygy barada

- Ýerli tohumlaryň ösdürilip ýetişdirilmegi hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Soraglara dogry jogap bermegi

– Balykçylaryň esasy zähmet gurallaryny bilmegi

– Türkmenleriň awçylygy barada gürrüň bermegi

– Ýerli tohumlaryň ösdürilip ýetişdirilişi barada gürrüň bermegi

Maldarçylygyň görnüşleri. Türkmenler maldarçylyk bilen hem içgin meşgullanypdyrlar. Olar mallary dag-düzlerde, giň Garagum çölünde bakypdyrlar. Maldarçylyk Ahalda, Merwde, Lebapda, Horezmde, Etrek-Gürgen sebitlerinde uly ösüşe eýe bolupdyr. Örän köp tüçjar baýlar emele gelip, olar düýe, sygyr, goýun,gylýal sürülerini barha köpeldipdirler. Günbatar Türkmenistanda, Balkan we Müňgyşlak töwereklerinde maldarçylyga köp üns berlipdir. Bu ýerleriň tebigy şertleri ilatyň aglaba köpçüliginiň

maldarçylyk bilen meşgul bolmagyna itergi beripdir.Mallar, esasan, guýulardan we kaklardan suwa ýakylyp,gyşyn-ýazyn meýdanda bakylypdyr. Diňe tomsuna hasyl ýygnalandan soňra, käbir sürüler obalara ýakyn getirilip, sypal bilen iýmitlendirilipdir. Uly baýlar bolsa, mallaryny oba getirmän, öri meýdanlarynda bakmagy dowam etdiripdirler. Sebäbi olaryň öz sürülerini ýazda we gyşda bakar ýaly ýörite öri meýdanlary bolupdyr. Bular ýaly ýagdaýda mal eýeleri obada galyp, diňe çopanlar örä gidipdirler. Çopanlar öz obasyndan 200-300 kilometr daşlykda mal bakypdyrlar. Mal eýeleri bolsa olardan wagtal-wagtal habar tutup, azyk, geýim-gejim getiripdirler.Maldarçylygyň çekene görnüşi-de gadymdan bäri bolupdyr.Çekenä mal goşýan, esasan, ekerançylyk bilen meşgul bolýan hojalyklar eken. Çekene sürüleri obadan daşlaşman, ekin gyralarynda, bugdaý-arpanyň orlup ýygnalan meýdanynda bakylypdyr.Ol döwürde ot-iým öňünden taýýarlanylmandyr.Şonuň üçin hem gyş has sowuk gelende mallaryň gyrylýan wagtlary bolupdyr. Ownuk mal ýaz aýlary «çerrik»diýen awuly ot iýip gyrlypdyr.Gara mallara agsyl (ýaşşur) keseli degýärdi. Ýöne asyrlaryň dowamynda halk tejribesi bu keselleri bejermegiň we olaryň garşysyna göreşmegiň bellibir tärlerini hem oýlap tapypdyr.Ýaz aýlary ýazlaga göçüp, goýun sagmak düzgüni türkmenlerde gadymdan bäri dowam edip gelipdir.Goýun sagýan gelin-gyzlar süýtden saryýag, gurt, sargan,peýnir,sykman ýaly önümleri gyş azygy hökmünde taýýarlapdyrlar. Düýe süýdi hiç wagt gaýnadylmaýar, gylýal süýdi derman üçin gyzamyk getiren çaga berilýär. Ýerli tohumlaryň ösdürilip ýetişdirilmegi. Türkmenler mallaryň oňat tohumlaryny idedip ýetişdirip hem-de olary gowulandyryp bilipdirler. Asyrlarboýy seçip-saýlap, meşhur ahalteke we ýomut atlarynyň, ýüke werziş, gadymy arwana düýäniň, örän iri, ap-ak ýüňli saryja goýunlarynyň tohumyny ýetişdiripdirler. Merwli Saryja baýyň ýetişdiren saryja goýunlarynyň tohumy häzire çenli öz ähmiýetini ýitirmeýär. Soňabaka garaköli goýunlaryň tohumy giňden ýaýrapdyr. «Bakgan» tohumly goýunlaryň agramy 60-80 kilograma çenli ýetipdir.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Türkmenleriň mallaryny nirede we nähili şertlerde bakandyklary barada gürrüň beriň.

2. Türkmenler maldarçylykda nähili ýerli tohumlary ösdürip ýetişdiripdirler?

3. Ahalteke we ýomut atlary barada gürrüň beriň.

4. Türkmenistanda balyk, esasan, nirede tutulýan eken? Ony kartadan görkeziň.

5. Balykçylaryň esasy zähmet gurallary hakynda aýdyp beriň.

6. Türkmenleriň awçylygy barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 8. Sah.: 40-45.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§9. Hünärmentçilik we senetçilik. Söwda
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara hünärmentçilik, senetçilik, söwda hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Türkmenleriň mallaryny nirede we nähili şertlerde bakandyklary barada gürrüň beriň.

2. Türkmenler maldarçylykda nähili ýerli tohumlary ösdürip ýetişdiripdirler?

3. Ahalteke we ýomut atlary barada gürrüň beriň.

4. Türkmenistanda balyk, esasan, nirede tutulýan eken? Ony kartadan görkeziň.

5. Balykçylaryň esasy zähmet gurallary hakynda aýdyp beriň.

6. Türkmenleriň awçylygy barada gürrüň beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Hünärmentçiligiň görnüşleri.

2. Söwda we alyş-çalyşlar.

3. Senetçilik.

4. Türkmenlerdäki zergärçilik senedi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Demirçi we agaç ussalarynyň ýasan zatlaryny

– Türkmenlerdäki zergärçilik senedi barada

– Türkmenlerde dokmaçylyk senediniň görnüşleri barada

- Türkmenleriň alyş-çalyş we söwda işlerine gatnaşygy hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Hünärmentçiligiň görnüşleri barada gürrüň bermegi

– Demirçi we agaç ussalarynyň ýasan zatlaryny bilmegi

– Türkmenlerde dokmaçylyk senediniň görnüşleri barada bilmegi

– Türkmenlerdäki zergärçilik senedi barada gürrüň bermegi

Türkmenleriň durmuşynda hünärmentçilik, senetçilik we söwda uly orun tutupdyr. Olhojalygyň ekerançylyk, maldarçylyk we balykçylyk pudaklary bilen aýrylmaz baglanyşykly bolupdyr.

Çarwalaram, çomrularam hünärmentçilikden arany üzmändirler. Hünärmentleriň we senetçileriň arasynda zähmet bölünişigi bolup, önümçilik ýöriteleşdirilipdir.Hünärmentçiligiň görnüşleri. Kümüş ussasy (zergärler), demir ussasy, agaç ussasy, ýarag ýasaýan, ädik, telpek, possun tikýänler we başgalar

il içinde ýeterlik bolupdyr. Bellibir senedi kär edinen adamlara, hatda tutuş tirelere käri-hünäri boýunça at beripdirler. Mysal üçin, käbir tirelere zergärler, possunçylar, demirçiler, juwazçylar, jykyrçylar, küýzegärler diýen ýaly at berlipdir. Diňe pil, kätmen, azal, orak ýaly oba hojalygynda has giňden

ulanylýan gurallary ýasaýan toparda ussalar diýen at saklanyp galypdyr.Gymmatbaha metallary, daşlary işläp bejermek, ýagny zergärçilik senedi iň gadymy we giň gerimde ösen senetleriň biridir. Zergärçiligiň esasy şerti ussatlykda beýleki zergärlerden ozdurmakdyr. Şonuň üçin hem «Şägirt halypadan ozdurmasa, kär ýiter» diýlen pähim döräpdir. Zergärleriň ýasan kümüş we altyn şaýlary ýokary çeperçiligi bilen tapawutlanypdyr. Türkmeniň gelin-gyzlary üçin ýasan ýüzük, gulakhalka, gülýaka, gupba,heýkeldir düwme, bilezik, bukaw ýaly ajaýyp şaý-sepleri bütin Ýewropa we Gündogar syýahatçylaryny haýran galdyrypdyr.Kümüş şaý-seplere ilat arasynda isleg örän ýokary bolupdyr.Türkmenler şaý-sepleri örän aýawly saklapdyrlar, nesilden-nesle geçiripdirler. Hatda maşgalanyň başyna agyr gün düşende-de,gelin-gyzlaryň şaý-seplerine el degirmändirler.Zergärler aýal-gyzlaryň şaý-seplerinden başga-da, gylyçdyr pyçak ýaly ýaraglary, at esbaplaryny bezäpdirler. Olara gymmat bahaly daşlardan gaş goýup,köpüsine altyn çaýyp ýasapdyrlar. Käbir zergärler bolsa demir ussaçylygyny-da alyp barypdyrlar. Ata dakylýan şaý-esbaplary, aýratyn hem, Hywa türkmenleri köp ýasap, satuwa çykarypdyrlar. Olary Buharanyň, Eýranyň bazarlarynda-da gymmat bahadan satypdyrlar. Demirçi ussalar oba hojalyk gurallaryny ýasamak üçin ruslardan ýasy demirleri satyn alypdyrlar. Olar pil, kätmen, azal, aňňal, pyçak, päki, gaýçy, gyrkylyk ýaly zatlary ýasapdyrlar.Türkmen obalarynyň hemmesinde diýen ýaly ýörite agaç ussalary hem bolupdyr. Olar künde, araba, howut, eýer, gaňňa,döwek üçin çarh, çanak, okara, çemçe, oklaw, ik, sandyk, soky ýaly hojalyga häli-şindi gerek bolan zatlary ýasapdyrlar. Has kämil ussalar jykyr, juwaz ýaly gurallary-da ýasapdyrlar. Kenarýaka we Lebap ussalary bolsa gämi, gaýyk, naw ýaly suwda ýüzýän serişdeleri hem ýasapdyrlar. Ilat arasynda olaryň hyrydary köp bolupdyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Hünärmentçiligiň nähili görnüşleri bolupdyr?

2. Türkmenlerdäki zergärçilik senedi barada gürrüň beriň.

3. Demirçi we agaç ussalary nähili zatlary ýasapdyrlar?

4. Türkmenlerde dokmaçylyk senediniňhaýsy görnüşleri bolupdyr.

5. Türkmenleriň alyş-çalyş we söwda işlerine gatnaşyşy barada gürrüň beriň.

6. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistan – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda söwda merkezleri we kerwensaraýlar barada nähili maglumatlar berilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 9. Sah.: 46-51.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§10.Türkmen jemagatyny dolandyrmagyň düzgünleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara türkmen jemagatyny dolandyrmagyň düzgünleri hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 9. Sah.: 46-51.

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Hünärmentçiligiň nähili görnüşleri bolupdyr?

2. Türkmenlerdäki zergärçilik senedi barada gürrüň beriň.

3. Demirçi we agaç ussalary nähili zatlary ýasapdyrlar?

4. Türkmenlerde dokmaçylyk senediniňhaýsy görnüşleri bolupdyr.

5. Türkmenleriň alyş-çalyş we söwda işlerine gatnaşyşy barada gürrüň beriň.

6. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Türkmenistan – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda söwda merkezleri we kerwensaraýlar barada nähili maglumatlar berilýär?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Jemagat.

2. Maslahat, Geňeş barada gürrüň bermek.

3. Türkmen jemagatynda hanlaryň orny.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Türkmenleriň adaty, kada-kanunlaryny

– Adat we şerigat barada

– Türkmen jemagatynda serdarlaryň orny barada

- Deňhukuklylyk hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Jemgyýetde din wekilleriniň orny barada gürrüň bermegi

– Türkmen jemgyýetindäki sosial gatlaklar barada bilmegi

– Tire-taýpa ýaşulularynyň we kazylaryň geňeşi barada gürrüň bermegi

Jemagat. Jemagat (jemgyýet) adamzadyň ösüş taryhynyň kanuny talaplarynyň biri bolup, ol ähli halklara mahsusdyr. Jemagat bellibir sebitdäki adamlaryň umumylygydyr. Türkmen jemagaty köpsanly taýpalardan ybarat bolupdyr. Taýpalaryň düzüminde bolsa örän köp tireler, uruglar, kowum-garyndaşlar bolupdyr.Türkmenleriň dagynyklyk döwründe merkezleşen döwlet bolmansoň, döwletiň ähli

wezipelerini oba jemagaty ýerine ýetiripdir. Türkmen jemgyýetinde sosial deňsizligiň bolandygyna

garamazdan, ykdysady we syýasy durmuşda gadymdan gelýän demokratik we deňhukuklylyk däbi dowam edipdir. Oba jemagaty adatyň we şerigatyň kada-kanunlary esasynda bütin obany dolandyrypdyr. Her bir kämillik ýaşyna ýeten adam oba jemagatynyň doly hukukly agzasy bolup, ýer-suw paýyny alypdyr we jemagatyň köpçülik işlerine gatnaşypdyr.Türkmenlerde maşgala we öý durmuşy hem özboluşly bolupdyr. Olarda maşgalabaşy erkek kişiler hasap edilipdir. Türkmen maşgalasynda ata-enäniň orny örän ýokary hasaplanylypdyr.Ata-ene öz çagalaryny Watana, halka wepalylyk ruhunda terbiýelemäge, olary ýetişensoň öýli-işikli etmäge borçly bolup durupdyr.

Ogul-gyz hem öz gezeginde ata-enä uly hormat goýupdyr.Olaryň mertebesini belent tutupdyr.

Türkmen jemgyýetinde aýal-gyzlar hem azatlykdan,maşgalada bolsa deňhukuklykdan peýdalanypdyrlar. Türkmenler öz aýal-gyzlaryna ynanypdyrlar we olara uly hormat goýupdyrlar. Harby howp abanan pursadynda, aýal-gyzlar maslahata deňhukukly gatnaşyp, paýhasy, gerek ýerinde mertligi bilen tapawutlanypdyr. Türkmen aýallaryndan hanlyk derejesine ýetenler hem bolupdyr. Maslahat. Geňeş. Türkmen jemgyýetiniň dolandyryş düzgüninde iň ýokary edara Maslahat bolupdyr. Maslahat

saýlawly edaradyr. Onuň düzümine, esasan, hanlar, serdarlar, miraplar, kethudalar, ruhanylar we başga-da atly-abraýly adamlar giripdir.Saýlawlara birnäçe adam hödürlenipdir. Oba jemagatyny dolandyryjylar birýyllyk möhlet bilen saýlanypdyr.Eger ýolbaşçy özüni adalatly we ynsaply alyp barsa, onuň abraýy artsa, ony ikinji gezek hem saýlapdyrlar. Maslahat umumy tiretaýpa we oba jemagaty derejesinde geçirilipdir.Umumytaýpa maslahatyna onuň düzümindäki tireler özüniň adam sanyna laýyklykda wekil iberipdirler. Maslahata, esasan,taýpa hanlary baştutanlyk edipdirler. Olaryňbu ýerde artykmaç hukuklary bolmandyr. Maslahatda harby hem hojalyk meselelerine seredipdirler we degişli kararlar kabul edipdirler. Maslahatda meseleler, köplenç, sesleriňköplügi arkaly çözülipdir. Umumytaýpa maslahatyna Ahalda Maslahat, Merwde Geňeş diýipdirler. Döwrüň talabyna görä, umumytaýpa maslahatynda onuň baş hany hem saýlanypdyr. Mysal üçin, XIX asyryň 50-nji ýyllarynda Ahalda Nurberdi han, Merwde Gowşut han baş hanlyga göterilipdir.

6. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Jemagat näme? Siz oňa nähili düşünýärsiňiz?

2. Türkmen maslahaty barada gürrüň beriň.

3. Türkmen jemagatynda hanlaryň we serdarlaryň tutýan orny nähili bolupdyr?

4. Türkmen jemgyýetinde nähili sosial gatlaklar bolupdyr?

5. Adat we şerigat näme?

6. Tire-taýpa ýaşulularynyň we kazylaryň geňeşi barada gürrüň beriň.

7. Türkmen jemgyýetinde din wekilleriniň nähili orny bolupdyr?

8. Jemagat, Maslahat, Geňeş, adat, kada-kanun, deňhukuklylyk,şerigat, kazyýet adalgalaryna we düşünjelerine düşündiriş beriň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 10. Sah.: 51-57.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§ 11. Türkmenleriň harby sungaty
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara türkmenleriň harby sungaty hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Jemagat näme? Siz oňa nähili düşünýärsiňiz?

2. Türkmen maslahaty barada gürrüň beriň.

3. Türkmen jemagatynda hanlaryň we serdarlaryň tutýan orny nähili bolupdyr?

4. Türkmen jemgyýetinde nähili sosial gatlaklar bolupdyr?

5. Adat we şerigat näme?

6. Tire-taýpa ýaşulularynyň we kazylaryň geňeşi barada gürrüň beriň.

7. Türkmen jemgyýetinde din wekilleriniň nähili orny bolupdyr?

8. Jemagat, Maslahat, Geňeş, adat, kada-kanun, deňhukuklylyk,şerigat, kazyýet adalgalaryna we düşünjelerine düşündiriş beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Türkmenlerde harby işiň guralyşy.

2. Harby goşun toplamak.

3. Serdarlar.

4. Nökerler.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Türkmen ýigitleriniň harby ussatlygy barada

– Söweş tilsimlerini

– Söweş ýaraglary barada

- Türkmenlerde harby işiň guralyşy hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Türkmenlerde harby işiň guralyşy barada gürrüň bermegi

– Serdarlar barada gürrüň bermegi

– Türkmen ýigitleriniň harby ussatlygy barada gürrüň bermegi

– Söweş ýaraglary barada bilmegi

Türkmenlerde harby işiň guralyşy. Türkmenleriň özboluşly harby sungaty onuň baý taryhynyň möhüm bir bölegi bolup durýar. ХVП-ХIХ asyrlarda türkmenleriň merkezleşen döwleti bolmansoň,

hemişelik harby guramalary, goşuny bolmandyr. Harby-goranyş işleri oba jemagatynyň we onuň ýokary

guramasy –Maslahatyň üsti bilen ýola goýlupdyr. Türkmen halky uzak asyrlaryň dowamynda erkinlik we özbaşdaklyk ugrunda goňşy döwletleriň çozuşlaryna garsy göreş alyp barmaly bolupdyr. Bu galagoply ýagdaý türkmenleriň harby işe uly üns bermegini talap edipdir. Öz Watanyny goramak

türkmenleriň mukaddes borjy hasaplanypdyr. Her bir ýaş ýigit at üstünde her hili harby hereketleri etmegi başarmaly eken. Ok-ýaý we tüpeň atmagy, gylyçdyr naýzany ussatlyk bilen işletmegi öz wagtynda öwrenmäge borçly bolupdyr. Olar atlanha-atlan wagtynda taýýar bolup durmaly eken.Harby goşun toplamak. Serdarlar we nökerler. Goşun ýurduň – obanyň üstüne howp abananda hanyň çakylygy ýa-da jemagatyň karary boýunça meýletin toplanypdyr. Bu düzgüne hemmeler boýun bolupdyr. Uruş döwürlerinde her 5 öýden bir atly-ýaragly nöker berilmeli eken. Has güýçli duşmançozan mahaly ähli erkek adamlar bilen birlikde aýallar, ýetginjekler hem ýaraga ýapyşypdyrlar. Goşun, esasan, atlylardan we pyýada mergenlerden ybarat eken. Parahatçylyk döwründe käbir uly hanlaryň we serdarlaryň öz ýanlaryndaky şahsy nökerleri 10-15 adamdan köp bolmandyr. Olar sakçylyk, janpena wezipelerini ýerine ýetiripdirler. Gowşut han, Nurberdi han, Atamyrat han ýaly hanlar öz ýanlarynda 40 nökeri hemişelik saklapdyrlar. Bu gadymy türkmen däbi bolupdyr. Bu däp nesilden-nesle geçip «kyrklar» diýen ady alypdyr. Olaryň içinde harby işden gowy baş çykarýan tejribeli serdarlar, ýol-ýoda belet ökde yzçylar, kerwen ýollaryna belet adamlar, hanyň iň ýakyn ynamdar maslahatçylary bolupdyr.Türkmen ýigitleriniň harby ussatlygy, söweş tilsimleri. Türkmenleriň harby güýji örän ygtybarlydy. Türkmen ýigitleri özleriniň batyrlygy, ýaragy, aýratyn-da gylyjy oňat işletmegi başarandyklary bilen şöhratlanypdyrlar. Olar söweşde duşmana daramaga we ondan goranmaga ussat bolupdyrlar. Ýöriş wagtynda daglardan we gumlardan çalt geçmegiň düzgünlerini oňat bilipdirler. Munuň sebäbi türkmenleriň durmuşy häli-şindi harby hereketden we göreşlerden doly bolupdyr. Şoňa görä, köp hanlar we patyşalar türkmen ýigitlerinden nöker edinmäge çalşypdyrlar.Türkmenleriň harby sungaty asyrlaryň dowamynda kämilleşipdir, olar duşmana garşy söweşde, ýagdaýa görä, dürli hili harby tilsimleri ulanypdyrlar. Harby hereketlere başlamazdan öň, aňtaw işlerini geçiripdirler. Türkmen nökerleriniň adaty bolmadyk çalasynlyk bilen hereket etmek ukyby uzak aralyklary gysga möhletde geçmäge mümkinçilik beripdir. Türkmenler pytrap, gaça uruş etmek bilen öz ýitgilerini azaldypdyrlar.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

l. Türkmenlerde harby iş nähili guralypdyr?

2. Uruş döwründe türkmen nökerleri nähili toplanypdyr?

3. Türkmen ýigitleriniň harby ussatlygy we söweş tilsimleri barada gürrüň beriň.

4. Türkmenleriň nähili harby ýaraglary bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 11. Sah.: 57-60.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§12. Nedir we onuň harby ýörişleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Nedir we onuň harby ýörişleri hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

l. Türkmenlerde harby iş nähili guralypdyr?

2. Uruş döwründe türkmen nökerleri nähili toplanypdyr?

3. Türkmen ýigitleriniň harby ussatlygy we söweş tilsimleri barada gürrüň beriň.

4. Türkmenleriň nähili harby ýaraglary bolupdyr?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Teke türkmenleriniň Ahalda ornaşmagy.

2. Keýmir serdar.

3. Nediriň şa tagtyny eýelemegi.

4. Keýmir serdar bilen Nedir şanyň arasyndaky söweş.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Nedir şa nähili maksat bilen Merwi dikeldenligini

– Nedir şanyň Buhara, Hywa ýörişi hakynda

– Buhara hany Abylfeýz barada

- Pitnek galasynyň eteginde bolan söweş hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Hywa hany Ilbars barada gürrüň bermegi

– Haňka galasynda bolan söweş barada gürrüň bermegi

– Ahalda tekeleriň ornaşyşy barada bilmegi

– Nediriň şa tagtyny eýeleýşi barada gürrüň bermegi

Teke türkmenleriniň Ahalda ornaşmagy. Keýmir serdar. Теkе türkmenleri XVIII asyryň başlarynda Balkan daglaryndan gaýdyp, köpçülikleýin Ahala tarap süýşüp ugrapdyrlar. Ýöne bulardan öňem tekeleriň az-owlak bölegi Ahalyň gum eteklerinde ýaşaýan eken. Balkan daglaryndan gaýdan tekeleriň Ahalda ymykly ornaşmagyna meşhur türkmen serkerdesi Keýmir serdar baştutanlyk edipdir. Tekeler Keýmir serdara uly hormat goýupdyr. Taryhy rowaýatlara görä, häzirki Yzgant obasyndaky

Erezgala Keýmir serdaryň galasy eken. Halk arasynda onuň Eýran şasy Nedir şa, Ahaldaky ýemreli hany Ugurly han bilen gatnaşyklary barada köp gyzykly rowaýatlar hem saklanyp galypdyr.

Ahalda ozaldan oturymly ýaşap gelýän ýemreli, garadaşly, alili, mehinli türkmenleriniň bir bölegi Hywa

hem-de Etek sebitlerine göçüpdir. Beýleki bir bölegi bolsa, öňki oturan ýerlerinde ymykly galypdyr. Ahalda tekeler bilen goňşuçylykda alili, mehinli, sünçeli, mürçeli, nohurly, änewli ýaly taýpalar

h em ýaşapdyrlar.Şol wagtlar Gyzylarbat (häzir Serdar) bilen Gäwers aralygy Ahal, Gäwers bilen Duşak aralygy bolsa Etek (häzir Kaka etraby) diýlip atlandyrylypdyr.XVIII asyryň 80-nji ýyllarynda Tejen derýasynyň boýunda Ahaldan gaýdan tekeleriň ep-esli bölegi mekan tutup, Mäne-Çäçe töwereklerine-de ýaýrapdyr. Olara Mapak serdar ýolbaşçylyk edipdir. Bu tekeleriň bir bölegi Merw sebitine baryp, ol ýerde Lebapdan gelen taýpadaşlary bilen birleşipdir.XVIII asyryň ikinji ýarymynda gadymy Horezm topragynda ozaldan ýaşap ýören ýomutlar, çowdurlar bilen bir hatarda Ahaldan baran garadaşly,ýemreli we başga-da köp taýpalaryň wekilleri hem ýaşapdyrlar. Bularyň Hywa hanlygynda jemlenmeginiň esasy sebäpleri Balkan daglarynyň töwereginde öri meýdanlarynyň ýetmezçilik etmeginden, Müňgyşlakda gazaklaryň, galmyklaryň eden-etdiliginiň güýçlenmeginden, Ahalda ýer-suwuň, öri meýdanlarynyň ýetmezçilik etmeginden we başga-da birnäçe sebäplerden ybarat bolupdyr. Türkmenleriň Horezm topragyna göçüp gelmeklerine Hywa hanlary hem garşy bolup durmandyr. Sebäbi olar batyr,edermen, harby işi örän gowy bilýän, sözüne ygrarly türkmenleri Hywa goşunynda peýdalanmaga çalşypdyrlar. Nediriň şa tagtyny eýelemegi. XVIII asyryň başlarynda

Eýranda sefewi türkmenleriniň hökümdarlygy dargap başlapdyr.Ýurduň ähli ýerlerinde häkimlik ugrunda aýry-aýry toparlaryň arasynda özara uruşlar dowam edipdir. Bu ýagdaýdan peýdalanyp, Nediriň at-abraýy barha beýgelip ugrapdyr. Ol şol döwürde Abiwerd (häzirki Kaka) sebitlerinde şanyň wekili eken.Nedir türkmenleriň owşar taýpasynyň garakly tiresinden bolupdyr.Ol 1688-nji ýylda Kelat galasynyň eteginde deri eýlemek we possun tikmek bilen meşgul bolýan adamyň maşgalasynda

doglupdyr. Onuň çagalygy ýeňil geçmändir. Ol jahyl wagty ejesi bilen gul edilip, Hywa äkidilipdir. Dört ýyldan soň ýesirlikden boşap, Abiwerde gelipdir.Ilkibaşda dürli galalaryň harby toparlarynda gulluk edipdir. Basym Abiwerdiň häkimi Baba Aly begiň gullugynda durup, onuň gyzyna öýlenipdir. Şeýlelik bilen, Nedir häkimiň giýewsi hökmünde Etegi edara edip başlapdyr. Ol ähli türkmenleri özüne doly boýun egdirmek üçin 1710-1725-nji ýyllar aralygynda Balkan,Ahal we Merw sebitlerinde oturan ilatyň üstüne birnäçe gezek talaňçylykly ýöriş edipdir. Ol Tejenden Abiwerdiň üstüne gelen türkmenleriň baştutanlary Adynagurt we Muhammedaly uşak bilen söweş edip, olary ýeňýär we birnäçe adamy ýesir alýar.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Ahalda tekeleriň ornaşyşy barada gürrüň beriň.

2. Nedir kim bolupdyr?

3. Näme üçin Nedir türkmenleriň üstüne ýöriş edipdir? Gelen netijäňizi delillendirip subut ediň.

4. Nedir şa tagtyny nähili eýeläpdir?

5. Nedir şa nähili maksat bilen Merwi dikeldipdir?

6. Nedir şanyň Buhara, Hywa harby ýörişi barada gürrüň beriň.

7. Näme üçin Nedir şa türkmenlerden özüne nöker edinmek isläpdir?

8. Pitnek galasynyň eteginde bolan söweş hakynda gürrüň beriň.

9. Haňka galasynda bolan söweş barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 12. Sah.: 60-68.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§ 13. Nedir şanyň türkmenler babatdaky syýasaty
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Nedir şanyň türkmenler babatdaky syýasaty hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Ahalda tekeleriň ornaşyşy barada gürrüň beriň.

2. Nedir kim bolupdyr?

3. Näme üçin Nedir türkmenleriň üstüne ýöriş edipdir? Gelen netijäňizi delillendirip subut ediň.

4. Nedir şa tagtyny nähili eýeläpdir?

5. Nedir şa nähili maksat bilen Merwi dikeldipdir?

6. Nedir şanyň Buhara, Hywa harby ýörişi barada gürrüň beriň.

7. Näme üçin Nedir şa türkmenlerden özüne nöker edinmek isläpdir?

8. Pitnek galasynyň eteginde bolan söweş hakynda gürrüň beriň.

9. Haňka galasynda bolan söweş barada gürrüň beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Nedir şanyň döwründe türkmenleriň ýagdaýy.

2. Etrek-Gürgen türkmenleriniň gozgalaňy.

3. Nedir şanyň imperiýasynyň dargamagy.

4. Muhammet Kazym we onuň kitaby.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Etrek-Gürgen türkmenleriniň gozgalaňy barada

– Nedir şanyň döwründe türkmenleriň ýagdaýy hakynda

– Nedir şanyň imperiýasynyň dargamagynyň sebäplerini

- Muhammet Kazymyň kitaby hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Nedir şanyň imperiýasynyň dargamagy barada gürrüň bermegi

– Muhammet Kazym hakynda gürrüň bermegi

– Etrek-Gürgen türkmenleriniň gozgalaňy barada gürrüň bermegi

- Tema boýunça referat taýýarla

Nedir şanyň döwründe türkmenleriň ýagdaýy. Türkmenler Nedir şanyň basyp alan ýerlerinde bellän hökümdarlaryna boýun bolmak islemändirler. Sebäbi olar özbaşdak we erkana ýaşaýyş durmuşy

söýüpdirler. Bu türkmenleriň ata-baba gelýän özboluşly häsiýetidi.Nedir şanyň sütemi beýleki halklar bilen birlikde türkmenlere-de agyr degipdir. Şa Eýran goşunynda gulluk etdirmek üçin dürli ýerlerden zorluk bilen nöker toplapdyr.Ilatdan agyr salgyt ýygnapdyr.1744-1745-nji ýyllarda halkyň köpçülikleýin çykyşlary,gozgalaňlary has ýaýbaňlanypdyr. Hywa hanlygynda bu hereket günsaýyn güýçlenipdir. Hanlykda örän dartgynly ýagdaý döräpdir. Şanyň bu ýerde goýup giden dikmesi öldürilipdir. Hywa

hanlygynda başlanan gozgalaňy basyp ýatyrmak üçin Nedir şa Horasana häkim edip goýan kiçi ogly Nasrullanyň baştutanlygynda ýörite goşun ýollapdyr. Emma goşun Çärjewiň demirgazyk tarapyna ýetende, ýerli ilatyň güýçli garşylygyna sezewar bolupdyr we ondan aňry hereket edip bilmändir. Türkmenleriň Hywadaky gozgalaňyndan biçak howsala düşen Nedir şa agasynyň ogly Alyguly hany 1745-nji ýylyň ýazynda Horezme tarap ugradypdyr.Şonda ol ýüzüniň ugruna Çärjewiň golaýynda saklanan Eýran goşunyny hem alyp, ýörişini dowam etdirip, Horezmiň Düýeboýun obasyna baryp düşläpdir.Türkmen gozgalaňçylary bilen Alyguly hanyň goşunynyň güýji deň däldi. Şanyň serkerdesiniň ygtyýarynda 30 müň goşun,60-a golaý top bardy. Gozgalaňçylaryň sany bolsa 10 müň töweregidi. Bu ýagdaýy aňan türkmenler maşgalalaryny, mal-garalaryny, emläklerini öňünden Müňgyşlaga tarap ugradypdyrlar. Özleri bolsa duşmanyň garşysyna ýeňillikli söweşmekligi ýüreklerine

düwüpdirler. Muny eşiden Alyguly han olaryň maşgalalaryny we emläklerini ele salmak üçin bosgunlaryň yzyndan özüniň saýlama esgerleriniň 8 müňe golaýyny iberipdir. Olar Pitnegiň üsti

bilen göni Aksaraýa (Görogly etrabynda) gelipdir. Şol ýerde iki tarap çaknyşypdyr. Türkmenler Muhammedaly uşagyň we Astrabat ýomutlaryndan kömege gelen Begenjaly beg bilen Muhammet Hasan hanyň baştutanlygynda duşmana garşy gaýduwsyz söweşipdirler. Emma bu söweşde Eýran goşunlarynyň güýji rüstem gelipdir. Türkmenler öz atlarynyň ýyndamlygyna daýanyp, gaça uruş edipdirler. Ýuwaş-ýuwaşdan yza çekilipdirler. Eýran atlylary olaryň yzyndan Gyzyldag (Köneürgenç etrabynda) diýen ýere çenli kowalapdyr. Gozgalaňçylaryň köpüsi öz maşgalalaryny we mal-garalaryny Müňgyşlaga hem-de Balkan daglaryna аlyp gitmäge ýetişipdirler. Azrak bölegi bolsa duşmanyň eline

düşüpdir. Alyguly han Hywada täze dikme belläp, 1746-njy ýylda yzyna dolanypdyr. Alyguly han Hywadan çykyp gidenden soň hem hanlygyň içki ýagdaýy düzelmändir.Etrek-Gürgen türkmenleriniň gozgalaňy. Hywa hanlygynda gozgalaň bolan wagtlary Etrek-Gürgen sebitlerinde hem türkmenleriň gozgalaňy bolupdyr. Oňa Nedir şa duşman bolan gajar türkmenleri hem-de mazenderanlylar goşulypdyrlar.Gajar türkmenleriniň serkerdesi Muhammet Hasan han bütin ömrüniň dowamynda Nedir şadan atasynyň ganyny almak maksady bilen göreşipdir. Onuň atasy Nediriň öňki bäsdeşi, gajarlaryň serkerdesi Fath Aly handy. Muhammet Hasan han bolsa Fath Aly hanyň ýomut aýalyndan doglan ogludy.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. Hywa hanlygyndaky türkmenleriň Nedir şanyň zulumyna garşy gozgalaňyň sebäplerini düşündiriň.

2. Etrek-Gürgen we Merw sebitlerindäki türkmenleriň Nedir şanyň basybalyjylykly syýasatyna garşy göreşi barada gürrüň beriň.

3. Näme üçin Nedir şanyň imperiýasy dargapdyr? Muny taryhdan ozal alan umumy düşünjeleriňiz esasynda delillendirip, gürrüň beriň.

4. Näme üçin Nedir şany öz ýakyn adamlary öldüripdirler?

5. Tema boýunça referat taýýarlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 13. Sah.: 69-72.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§14. Günorta Türkmenistanda syýasy ýagdaý
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara günorta Türkmenistanda syýasy ýagdaý hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. Hywa hanlygyndaky türkmenleriň Nedir şanyň zulumyna garşy gozgalaňyň sebäplerini düşündiriň.

2. Etrek-Gürgen we Merw sebitlerindäki türkmenleriň Nedir şanyň basybalyjylykly syýasatyna garşy göreşi barada gürrüň beriň.

3. Näme üçin Nedir şanyň imperiýasy dargapdyr? Muny taryhdan ozal alan umumy düşünjeleriňiz esasynda delillendirip, gürrüň beriň.

4. Näme üçin Nedir şany öz ýakyn adamlary öldüripdirler?

5. Tema boýunça referat taýýarlaň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Türkmenleriň Horasanda özara uruşlara gatnaşmagy.

2. Etrek-Gürgen türkmenleri.

3. Eýranda gajarlar bilen zendleriň arasyndaky göreşiň netijesi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

–Gökleň türkmenleri barada

– Türkmenleriň Astrabatda özara uruşlara gatnaşmagy

– Etrek-Gürgen türkmenleriniň Ahmet şa bilen gatnaşygy barada

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gajarlaryň baştutany Agamuhammet han haýsy ýerleri eýeläpdigini gürrüň bermegi

– paýtagt şäheri nire diýip yglan edilendigi barada gürrüň bermegi

– Olary kartadan görkezmegi

– Agamuhammet şa bilen türkmenleriň arasynda dartgynly ýagdaýyň döremegi barada bilmegi

Türkmenleriň Horasanda we Astrabatda özara uruşlara gatnaşmagy. Nedir şa ölenden soň, Eýranda, Hywada, Buharada, Owganystanda dagynyklyk we özara içki agzalalyklar öňküsinden hem beter möwç alypdyr. Nedir şadan soň onuň mirasdarlarynyň arasynda özara duşmançylyk güýçlenipdir.

Günorta Eýranda häkimiýet başyna Zendleriň han neberesini esaslandyran Kerim han geçipdir.

Owganystanda bolsa ozal Nedir şanyň atly goşunynda gulluk eden Ahmet şa Dürrany özbaşdak döwlet döredipdir. Ol 1747-1773-nji ýyllarda şalyk sürýär. 1750–1755-nji ýyllarda Ahmet şa Horasana hem üç gezek ýöriş edip, onuň paýtagty hasaplanan Maşady iki gezek gabapdyr. Ahmet şa Dürrany 1753-1755-nji ýyllarda Etrek-Gürgen türkmenleri bilen gös-göni aragatnaşyk açypdyr. 1754-nji ýylyň awgustynda ikinji gezek Etrek-Gürgen türkmenlerine hat ýollapdyr. Ol, ilkinji nobatda, öz bähbidini göz öňünde tutup, owgan we türkmen halklaryny Eýran şalarynyň sütemine garşy bileleşip göreşmäge çagyrypdyr. Bu çagyryş Etrek-Gürgen türkmenleriniň arasynda gyzgyn goldaw tapypdyr. Muňa Döwletmämmet Azady we onuň ogly Magtymguly hem goşulypdyr. Bu meseläni özara ylalaşyp çözmek üçin Etrek-Gürgen türkmenleriniň wekilleri ençeme gezek Ahmet şa bilen duşuşypdyrlar.1754-nji ýylda Çowdur han, Döwletaly han, Muhammedaly han, Begenjaly han, Magtymgulynyň süýtdeş doganlary Mämmetsapadyr Abdylla dagylar ýörite Owganystana barypdyrlar. Beýik Magtymguly şahyr edermenlikde özüni tanadan, halk üçin köp işlerbitiren Çowdur hana bagyşlap «Çowdur han üçin»

diýen goşgusyny ýazypdyr:

Ahmet patyşadan habar tutmaga,

Umyt etdi iller Çowdur han üçin.

Sag baryp, salamat gaýdyp gelmäge,

Oňmady ykballar Çowdur han üçin.

Nusgawy şahyr sapara gidip dolanyp gelmedik doganlary Mämmetsapa we Abdylla bagyşlap hem «Bular gelmedi» atly goşgusyny olaryň hatyrasyna bagyş edipdir:

Göçi-gony birle gitdi Abdylla,

Hemme giden geldi, bular gelmedi.

Mämmetsapa gitdi kömek bermäge,

Uzadanlar geldi, bular gelmedi.

Ahmet şanyň 1754-nji ýylyň 6-njy awgustynda çykaran Permanynda 28 sany türkmen kethudalarynyň serdarlarynyň kabul edilendigi we olaryň atlary ýatlanylýar. Olaryň arasynda taryhy

çeşmelerde mälim bolan belli şahsyýetleriň köpüsiniň ady tutulypdyr, hususan-da, Nedir şanyň döwründe onuň goşunynda serkerdelik eden, gökleňleriň serdary Hanaly hanyň, Magtymguly Pyragynyň «Döwletalynyň» atly goşgusyndaky Döwletaly hanyň, ýomutlaryň XVIII asyrda ady belli, taryha giren tanymal serkerdeleri, uşak tiresinden bolan Muhammedaly hanyň, Begenjaly hanyň we beýlekileriň atlary bar eken.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1. XVIII asyryň ikinji ýarymynda Günorta Türkmenistanyň syýasy ýagdaýy nähili bolupdyr?

2. Etrek-Gürgen türkmenleriniň Ahmet şa bilen gatnaşygy nähili bolupdyr?

3. Gajarlaryň baştutany Agamuhammet han haýsy ýerleri eýeläpdir we paýtagt şäheri nire diýip yglan edipdirler? Olary kartadan görkeziň.

4. Näme üçin Agamuhammet şa bilen türkmenleriň arasynda dartgynly ýagdaý döräpdir?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 14. Sah.: 72-75.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy Synpy: X

Sapagyň temasy:	§15.Buhara hanlygyndaky türkmenleriniň ýagdaýy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara Buhara hanlygyndaky türkmenleriniň ýagdaýy hakynda düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar,reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Geçilen temany okadyp,mazmunynygürrüň berdirmek.

b)Sorag-jogap alyşmak.

1. XVIII asyryň ikinji ýarymynda Günorta Türkmenistanyň syýasy ýagdaýy nähili bolupdyr?

2. Etrek-Gürgen türkmenleriniň Ahmet şa bilen gatnaşygy nähili bolupdyr?

3. Gajarlaryň baştutany Agamuhammet han haýsy ýerleri eýeläpdir we paýtagt şäheri nire diýip yglan edipdirler? Olary kartadan görkeziň.

4. Näme üçin Agamuhammet şa bilen türkmenleriň arasynda dartgynly ýagdaý döräpdir?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Buhara hanlygy bilen Lebap türkmenleriniň gatnaşygy.

2. Şamyrat Welnamynyň Merwe ýörişi.

3. Baýramaly han.

4. Lebap türkmenleriniň ýagdaýy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Daniýal begiň hanlyk eden döwri hakynda

– Lebap türkmenleriniň ýagdaýy barada

– Ahmet şa Dürranynyň şalyk süren döwri hakynda

- Tähranyň Eýranyň paýtagty diýlip yglan edilmegi hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Şamyrat Welnamynyň Merwe ýörişi barada gürrüň bermegi

– Baýramaly han barada gürrüň bermegi

– Merwi eýelemek üçin dawa eden döwletleri bilmegi

– Temanyň içindäki gabat gelýän ýerleri kartadan görkezmegi

Buhara hanlygy bilen Lebap türkmenleriniň gatnaşygy.XVIII asyryň ikinji ýarymynda Buhara hanlygy bellibir derejede kuwwatlanyp başlapdyr. Lebap türkmenleriniň ýaşaýan ýerleri resmi taýdan Buhara hanlygyna degişli bolupdyr. Olar hana salgyt töläpdirler. Nöker gullugyny edip, ýer-suw alypdyrlar.Emma öz içerki işlerini köp babatlarda özleri çözüpdirler. Her bir türkmen tiresiniň öz galasy bolup, ol daşky duşmandan berk goralypdyr. Şol döwürde Hoja-idat, Akderi ýaly galalar bolupdyr.

Ol galalar owganlaryň, Buhara goşunlarynyň çozuşlaryna garşy daýanç mekany bolup hyzmat edipdir.

Lebap türkmenleriniň han-begleri Buhara bilen duşmançylyk etmäge meýilli bolmandyrlar. Olaryň birentegi Buhara hanlygynda ýokary wezipeleri eýeläp, aram syýasaty alyp barypdyrlar. Buharada aştarhanylaryň nesilşalygy synyp, maňňytlar nesilşalygy başlanypdyr. Onuň esasyny Muhammetrahym han goýupdyr. 1758-1785-nji ýyllarda Daniýal beg hanlyk edýär.Soňra onuň ogly Şamyrat Welnamy emir adyny alyp, 1785-1800-nji ýyllarda Buharany dolandyrypdyr. Şondan soň Buhara hanlygy emirlik diýlip atlandyrylyp başlanypdyr. Ol wajyp özgertmeler geçiripdir. Pul dolanyşygyny, salgyt ýygnamagy, edara ediş usulyny düzgünleşdiripdir. Şamyrat Welnamy Buhara emirliginiň daşary syýasatyny-da işjeňleşdiripdir. Onuň hökümdarlyk eden döwründe Amyderýanyň çep kenarynda ýerleşen Lebap türkmenleri Buhara emirligine gutarnykly tabyn edilipdir.Ol Owganystanyň şasy Ahmet şa Dürrany tarapyndan basylyp alnan Balh, Meýmene, Mazary-Şerif, Andhoý (Antguýy), Akja kimin türkmenleriň we özbekleriň ýaşaýan etraplaryny-da gaýtaryp almak isläpdir.Şamyrat Welnamynyň Merwe ýörişi. Baýramaly han.Merw sebitlerine Eýran, Buhara, Owganystan, soňra Hywa-da dawa edipdirler. Baýramaly han Eýranyň gajar şalaryna ýarym tabyn ýagdaýda hökümdarlyk edipdir. Ol Merw, soňra Baýramaly han adyny alan galanyň türkmen hökümdarydyr. Onuň ejesi salyr türkmenlerinden, kakasy gajarlardan bolupdyr. Buhara emiri Şamyrat Welnamy bolsa Merwi eýelemek hyýalyndan el çekmändir. Şamyrat Lebap we Balh türkmenlerinden we özbeklerden düzülen atly toparlary häli-şindi Merwi talamak üçin iberipdir, Baýramaly han öz atlylary bilen olara garşy edermenlik bilen göreşipdir.1785-nji ýylda Buharanyň emiri Şamyrat Welnamy köp goşun bilen Merwiň üstüne çozupdyr. Şol döwürde Mary sebiti gajarlaryň we türkmenleriň elinde bolup, Eýrana ýarymgaraşly ýagdaýdady. Şamyradyň goşunlarynyň düzümi, esasan, Lebap, Buhara, Kaşkaderýa, Balh türkmenlerinden ybaratdy. Baýramaly han Buhara bilen arany diplomatiýa ýoly bilen sazlajak

bolup synanyşýar, emma Şamyrat Welnamy bu synanyşygy ret edýär, esasy güýçlerini bukuda goýup, müň atlysy bilenMarydaky Baýramaly han galasynyň üstüne çozup başlapdyr. Merwiň hany Baýramaly han gije galadan çykyp, söweş edende, bukuda ýatan goşunlaryň üstünden baryp, gabawa düşýär we şol söweşde wepat bolupdyr. Onuň ähli neberesini Buhara we Samarkanda göçüripdirler. Şamyrat Welnamy Marynyň obalaryny talap, yzyna gaýdypdyr. Merwiň hökümdary edilip, Baýramaly hanyň

ogullarynyň biri bellenipdir. Emma Merwde asudalyk bolmandyr.Ilatyň arasynda özara içki çaknyşyklar bolup durupdyr. 1790-njy ýylda ol ikinji gezek Marynyň üstüne dökülipdir. Ol bütin oazisi suwlulandyryp duran Soltanbendiň ýanyndaky galany eýeläp, bendi ýumurmagy buýrupdyr. Başga maglumatlara görä, Soltanbendi Şamyrat 1785-nji ýylda ilkinji ýörişinde ýumrupdyr.Bent ýykylandan soň bolsa Marynyň ilatyna ony dikeltmäge rugsat bermändir, sebäbi bent dikeldilse, Marynyň ilaty Buhara tabyn bolmaz öýdüpdir. Soltanbendiň ýykylmagy Murgap oazisini tozgunlyga getiripdir, ekerançylyk pese gaçypdyr. Şeýlelikde, Soltanbent XIX asyryň 60-nji ýyllaryna çenli dikeldilmän galypdyr.

5. Täze temany berkitmek: Sorag-jogap alyşmak:

1.Lebap türkmenleriniň ýagdaýy barada gürrüň beriň.

2. Merwi eýelemek üçin haýsy döwletler dawa edipdirler? Olary kartadan görkeziň.

3.Şamyrat Welnamynyň Merwe eden ýörişleri hakynda aýdyp beriň.

4. Temanyň içindäki gabat gelýän ýerleri kartadan görkeziň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 15. Sah.: 75-78.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: