3-чейректтик план конспект

III чейрек

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Катуу нерселердин басымы.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары (демонтрация жасап берсе да болот, мугалимдин ишмердүүлүгүнө жараша)

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, слайд жана карточкалар

Сабактын жүрүшү:

Жаны тема:

«Басым» - деген соз биздин кундолук турмушубузда кенири колдонулат. Ал басуу, басым жасоо. Бир нерсенин бетин экинчи нерсе менен бастырып коюу менен байланышта болот. Басуу дегенде адамдын же башка жаныбарлардын кыймылдап жүрүүсүн эмес, бир нерсе экинчи нерсенин бетине жасалган аракетин түшүнүү керек. Бир нерсе экинчи нерсенин тик ылдый гана басып турбастан, мейкиндикте каалагандай багытта арекет жасайт. Мисалы: столдо турган китеп столдун бетин тик ылдый басса, тамдын шыбына урулуучу мыкты балка тик ойдо коздой басат, кайчы менен зымды кессек, кайчынын ар бир жаагы зымдын ар кандай багытта басканын байкоого болот. Демек, басым тушунугунун маанасин биз кундо колдонуп жургон басуу деген терминдин маанисин кескин айырмаланат. Бул нерселердин бири-бирине жасаган аракетине таандык. Басым тушунугу куч, салмак тушунуктору менен тыгыз байланышта. Катуу,суюк жана газ турундогу заттардын сакталып туруу формалары, бири-бирине жасаган аракеттердин ар турдуу болгондуктан, алардын басымын оз-озунчо кароо ынгайлуу.

Катуу нерселердин басымы

Нерселердин өз ара аракеттенишүүсүн мүнөздөөчү чоӊдук күч деп аталаарын билебиз. Күчтүн таасири анын чоӊдугуна, багытына жана ал аракет эткен чекитке жараша болорун да үйрөнгөнбүз. Эми күчүн таасири аракет эткен беттин аянтына көз каранды болобу?-деген суроого жооп издейли. Анткени катуу нерселер бирине бири тийген учурда гана өз ара аракет жасашат. Ал эми эки нерсенин тийишкен беттеринин аянты ар кандай болушу мумкүн. Ошого жараша күчтүн таасири да ар турдүү болот. Күндөлүк турмуштан мисал келтирели 67-сүрөттө калыӊ жааган кардын үстүндө ойноп жүргөн эки баланын сүрөтү тартылган. Сүрөттөн көрүнүгөндөй лыжачан бала карга батып кетпестен, анын үстүндө эркин турат. Ал эми лыжасы жок баланын буту карга тизесине чейин батып кеткен. Кардын бетине эки бала теӊ эле бирдей күч менен аракет этишет. Анткени алардын салмагы болжол менен бирдей. Экөө теӊ эле карды жогорудан төмөн көздөй басышат. Анан эмне үчүн бирөөнүн буту карга батып кетет да,экинчиси жөн гана турат? Себеби эмнеде?

Анткени балдардын буттарынын аянттары менен кардын тийишкен беттеринин аянттары бирдей эмес. Лыжачан бала менен кардын аракеттенишкен бетинин аянты эки лыжанын беттеринин аянтына барабар.Ал эми лыжасы жок бала менен кардынаракеттенишкен бетинин аянты баланын эки өтүгүнүн таманынын айантыына барабар. Эки лыжанын бетинен аянты,эки өтүктүн таманынын аянтынан бир нече эсе чоң. Ал эми балдардын салмагы тийишкен беттердин аянты боюнча бөлүштүрүлөт, башкача айтканда лыжанын бирдик аянты (1см² аянтка ) таасир эткен күч өтүтүн таманынын бирдик аянтына аракет эткен күчтөн алда канча кичине. Демек күч таасир эткен беттин аянты канчалык кичине болсо, экинчи нерсенин баскан күчү ошончолук чоң болот. 1 кПа=1000 Па 1Па=0,001 кПа 1 гПа= 100 Па 1 Па= 0,01 гПа

1. Катуу нерселер бири-биринин бетине перпендикуляр багытталган күч менен аракет этет.

2. Күчтүн таасири өз ара аракеттенишкен беттин аянтына көз каранды болот.

Нерселердин өз ара аракетинин мындай касиетке мүнөдөө үчүн “басым” түшүнүгү киргизилет.

Катуу нерселердин бетинин бирдик аянтына перпендикуляр аракет эткен күчтү мүнөздөөчү физикалык чондук басым д.а.

Басымдын чондугу бетке перпендикуляр аракет эткен күчтүн ошол беттин аянтына болгон катышы менен аныкталат.

Басымды- Р, күчтү-F жана аянты-S тамгасы менен белгилеп, басымды аныктоочу формуланы алабыз: .

Мындан F=PS формуласы менен күчтү, S= формуласы боюнча аянттын чондугун аныктаса болот.

Алынган формуланы математикалык жол менен талдасак, төмөндөгүдөй корутундуга келебиз: Бир нерсенин экинчи нерсеге жасаган басымы аракет эткен күчкө түз, ал эми күч аракет эткен беттин аянтына тескери прапорциялаш. Бул:

-эгер нерсеге чон күч аракет этсе, басым да чон болот;

-куч аракет эткен беттин аянты канчалык чон болсо, басым ошончо кичине болот;

-күч аракет эткен беттин аянты канчалык кичине болсо, басым ошончолук чон болот дегенди билгизет.

Басым да куч сыяктуу эле вектордук чондук болуп эсептелет. Көпчүлүк учурда биз анын чондугун гана эске алабыз. Бирок басым кучунун багыты ар дайым беттин аянтына перпендикуляр болорун эстен чыгарбашыбыз керек. Басымдын бирдиги учун СИ системасын 1 Паскаль алынат. Ал француз окумуштуусу Блез Паскалдын урматына коюлган. Кыскача 1Па деп жазылат. Жогорку формуланын негизинде:

1Па=
Бул 1м² аянтка аракет эткен 1Н кучтун басымы 1 Па дегенди билгизет. Аны

1Паскаль барабар 1Ньютон болунгон 1метр квадрат деп окуу керек.

Практикада паскалдан башка гектопаскаль (гПа) жана килопаскаль (кПа) деген бирдиктер колдонулат.

Алардын катышы томонкучо жазылат:

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Катуу нерселердин басымын көбөйтүүнүн жана азайтуунун жолдору.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, слайд жана карточкалар

Сабактын жүрүшү:

Жаны тема:

Адамдардын кундөлүк турмушшшунда басымды азайтуунун жана көбөйтүүнүн ар кандай мааниси бар. Шартка жараша айрым учурда басымды көбөйтүү керек болсо, кай бирде аны азайтуу зарылдыгы келип чыгат. Мисаллы, бир кездерде ата-бабаларыбыз, өзгөчө анчылар, улуу карда буутарына жапкак деп аталган түзүлүштү жасап, буттарына кийип алышчу экен. Эки учурда тен адамдын басуусуна ынгайлуу шарт түзүлгөн. Жаныбарлар дагы өздөрү жашаган шарттарга ылайыкташып, алардын денен түзүлүштөрү ошого жараша өнүккөн. Мисалы, төөлөр ойдуӊдарга, чөлдөргө жашоого ылайыкташып, буттарынын таманы жазы болот. Ал чөлдүн кумунда төөнүн эркин басуусуна шарт түзөт. Ал эми тоодо жүргөн эликтердин буутары ичке туяктары учтуу келип, тоо - ташта эркин басып жүрүүсүнө көмөк берет.

Үй шартында колдонулуучу буюмдарда басымды азайтуунун мааниси өтө зор. Жогоруда белгилегендей ийне, шибеге, бычак, устара, кескич, аттиш, айры жана башкалардын учу учтуу,миздери курч келет. Ал буюмдардын учтары учтуу, миздери курч болсо, алар менен иштоо ошончолук женил.Мисалы,ийненин учунун аянты болжол менен 0,0003 см ². Жер казууга арналган күрөктөрдүн миздери учтуу кылып жасалат. 71-сүрөттөгү эки күрөктүн кайсынысы менен жер казуу жеӊил экендигин оӊой эле байкоого болот. Бирок экинчисинин да максаттуу пайдалануучу орду бир экендигин унутпашыбыз керек. Мыктардын,кнопкалардын формалары да ушундай эле максатты ишке ашырууну көздөйт. “Шибегени капка катууга болбойт” деген макалдын туз маааниси да учтуу нерсенин аз эле күчтүн таасиринде чоӊ басым жасай турганын коргозуп турат. Адам баласынын аӊ- сезими улап өсүп,өзүнүн жашоо турмушуна ар кандай техникалардын колдоно баштады.Техника деген сөздүн мааниси эмнеде? Техника –бул гректин сөзү. Бизче искусство чеберчилик дегенди түшүндүрөт экен. Демек техниканы колдонуу дегенди адам эмгегин женилдетуу учун ар кандай ыкмаларды, каражаттарды,түзүлүштөрду чыгармачылык менен колдонуу деп түшүнүшүбүз керек. Мисалы: жашоонун алгачкы учурларында адамдар жер айдоо үчун жыгачтан жасалган буурсунду колдонушкан. Анын материалын, формасын улам чеберчилик менен өзгөруп отуруп,азыркы учурдагы сокону жасап алышты. Оор машиналар, тракторлор, танктар ар кандай жолдо жүргөндө жерге батып кетип же жыгылып калбасы үчүн алардын дөңгөлөктөрүнүн эние жазы кылып жазашат. Мисалы: женил машиналардын дөңгөлөгүнө караганда жүк ташуучу машиналардын дөңгөлөгү бир торп эле жазы болот. Ал эми чон машиналардын жүк салуучу кузовунун алдына экиден дөнгөлөк коюлат. тракторлордун танктардын бир нече дөнгөлөктөрү бар таманга бириктирилет да, ал каз тамандуу машиналар д.а. алар саздуу, борпон топурактуу жерлер менен оной эле кыймылдап жүрө алат. Алардын оор салмагы 15-20м² болгон аянт аркылуу тарап, бирдик аянтка аз гана күч менен эң чоң басымды пайда кылса болот. Мисалы: досканын бетине кнопканы сайганда болгону 50Н күч менен эле аракет жасалат. Кнопканын учунун аянты 1мм² болгондуктан, доскага жасалган басымдын чоңдугу Р=50Н/0,000001м² =50 000000Па = 50 000 кПа га барабар болот. Бул басым каз тамандуу трактордун топуракка жасаган басымынан 1 000 эсе чоң.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Газдардагы жана суюктуктардагы басым.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, видео материалдар, слайд жана карточкалар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Катуу, суюк жана газ абалындагы заттардын майда бөлүкчөлөрдөн турарын адамдар эчак эле билишкен. Муну мындан 2500 жыл илгери грек окумуштуусу Демокрит айткан. Андай бөлүкчөлөрдү молекулалар деп аташкан. Молекула латындын сөзү, ал “кичине масса” дегенди тушундурот. Азыркы учурда, молекула-заттын бадык касиети сактаган эн кичине болукчосу деп аталат. Кийинчерээк малекулалалар атомдордон,атомдор ядро жана електрондордон турары белгилуу болгон. Катуу заттардын молеклалары бири бирине өтө жакын жана белгилүү тартип боюнча жайгашкан. Мисалы, жааган кардын бүртүктөрү, муздун сыныктары табигый туура жана кооз формага ээ болушат. Катуу заттарга караганда суюктуктардын молекулалары алысыраак жайгашып, бири-бири менен начар тартылышат. Суюктукту кандай идишке куйсак ошонун формасын ала тургандыгы, аны чачыратууга жана башка идишке куюуга оӊой экендиги ушуну менен түшүндүрүлөт. Газдардын молекулалары бири биринен суюктуктардыкынан да алыс аралыктарда жайгашат. Мындай учурда молекулалардын өз ара тартышуулары бир кыйла начар болот. Ошондуктан газдар өзүнчө формага жана турактуу көлөмгө ээ болушпайт. Мисалы, стаканды же банканы газ менен жарымына чейин толтурууга мүмкүн эмес. Алар канчалык аз болсо дагы өзү турган идиштин бүт көлөмүн ээлөөгө умтулат. Жогоруда айтылгандардан суюктук менен газдардын молекулалары катуу заттарга караганда бири биринен алыс жайгашкандыгын, ошого жараша начар тартылышкандыгын белгилөөгө болот. Демек, суюктук менен газдын айрым касиеттери бири - бирине жакын. Заттын молекулалык түзүлүшү жөнүндөгү окууну негиздөөчүлөрдүн бири ортосунан улуу окумуштуусу М. В. Ломонсов болгон. Ломонсов газдардын түзүлүшүн мындайча түшүнгөн: Газдардын бөлүкчөлөрү тынымсыз кыймылда болгондуктан, алар бири-бири менен кагылышып, серпилгичтүү шарлар сыяктуу кайра ажырашат. Мына ушундай өз ара тез кагылышуунун натыйжасында алар дайыма дайыма бири биринен түртүлүп, бардык тарапка чачылышат. Газдын молекулалары бири-бири менен эле кагылышпастан, газ ээлеген идиштин капталдары менен да кагылышат (74-сүрөт). Газда молекулалардын саны өтө көп болгондуктан, урунуулардын саны да эбегейсиз көп болот. Газ молекулаларынын урунууларынын натыйжасында өзү турган идиштин капталдарын, түбүнө, төбөсүнө басым жасайт. Ал газдын басымы деп аталат. Катуу нерсенин тянычка жасаган басым нерсенин салмагына жана таяныч беттин аянтына көз каранды болсо, газдын басымы башка себептер менен шарталган. Аны байкоо үчүн тажрыйбага кайрылалы. Аба насосунун калпакчасынан ичине оозу байланган резина шар коюлат.Анын ичинде бир аз гана аба бар (75-а сүрөт). Андан кийин насос аркылуу калпакчанын ичиндеги аба сордурулуп чыгарылат. Бул чурда резина шары көлөмүн чоӊойтуп, акырындык менен туура шар формасын ээлей баштайт (75-б сүрөт). Бул кублушту кантип түшүндүрүүгө болот? Алгачкы учурда резина шардын ички бетине анын ичиндеги газдын молекулалары, ал эми сырткы бетине калпакчанын ичиндеги газдын молекулалары урунуп турат. Качан калпакчанын ичиндеги газды сордура баштаганда резина шарынын сырткы бетине аракет эткен молекулалардын саны азая баштайт. Ал эми резинанын ичиндеги газдын молекулалары өзгөрүүсүз бойдон калат. Убакыттын өтүшү менен молекулалардын шардын ички бетине урунууларынын саны тышкы урунуулардын санынан көп боло баштайт. Демек, газдын басымы анын молекулаларынын идиштин бетине урунууларынын натыйжасы болуп эсептелет. Эми газдын массасын турактуу калтырып, анаын же ал турган идиштин көлөмүн өзгөрткөндө басым кандайча өзгорөрүн карап көрөлү. Ал учун 76а-сүрөттөгүдөй түзүлүштү карайлы. Анда бир жак учу жука резина плёнка менен капталган айнек тутук көрсөтүлгөн. Түтүккө поршень салынган. Поршень менен резина плёнканын ортосунда аба бар экендиги белгилү. Поршенди түтүктүн ичин карай түрткөндө, түтүктөгү абанын көлөмү кичиреет, б.а. газ кысылат

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Паскаль закону. Паскаль законун турмушта колдонуу.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары, демонтрациялык метод

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Катуу нерселердин басымы ар дайым бетке перпендикуляр аракет этерин коргонбуз. Бул болсо катуу нерселердин басымы бир гана жакка багытталат дегенди билгизет. Суюктуктардын жана газдардын болукчолорунун баш аламан тынымсыз кыймылда болушу,аларга берилген басым сырттан аракет эткен күчтүн багыты боюнча гана берилбестен,суюктуктун же газдын бардык чекиттерине бирдей берилерин түшүндурот.суюктуктарда жана газдарды басымды берилиши француз окумууштусу Б. Паскаль тарабынан аныклталган. Ар кайсы жеринде кечине тешиктер бар кандай шар корсотулот.. Шарга поршени бар айнек тутук бириктирилген.эгер шарга суу куюп, поршенди туртсок ,анда суу шардын бардык тешиктеринен бирдей атылып чыгат. Эмне учун .Анткени поршень тутуктун ичиндеги суунун бетин кысат. Поршендин астындагы суунун болукчолору кысылып, поршендин басымын терениреек жактан башка катмарга беришет.Ошол эле учурда басым поршендин каптал беттерине да берилет. Ошентип поршендин басымы шарды толтуруп турган суюктуктун ар бир чекитине берилет. Эгер шарды тутунго толтуруп, поршенди жылдырсак, анын бардык тешиктеринен тутун да бирдей чыга баштайт Бул болсо,газдар да басымы бардык тарапка бирдей берет дегенди билгизет. Ушундай тажрыйбалардын негизинде Паскаль томонкудой жыйынтыкка келген.Суюктуктарга же газдарга жасалган басым алардын ар бир чекитине бардык багыт боюнча бирдей бертилет.

Бул Паскаль закону деп аталат. Суюктуктар менен газдардын айрым катмарлары жана майда бөлүкчөлөрү бардык багыт боюнча эркин кыймылдай алышат. Идиштин ичиндеги газдын басымы,анын ар бир чекитине бардык багыт боюнча бирдей берилиши ушундайча түшүндүрүлөт. Ушундай эле жыйынтыкты суюктуктун бөлүкчөлөрү боюнча да айтууга болот. Суюктукка жазалган басым анын капталына да түбүнө да бирдей берилип,бирдей аракет жасайт. Физиканын башка закондоруна караганда Паскал законун турмуштагы мааниси ото кеннири жана колдонуга ынгайлуу. Адамдын жашоосуна керек болгон уй буюмдарынын жана куралдарын копчулугу ушул закондун ережелери аткарылат. Мисалы: уйдо, ашканаларда, чайканаларда колдонулуучу чайнектерде, кофе кайнаткычтарда, гул сугаргычтарда, тамчылаткычтарда, автомашиналардын тормоздоочу тузулушторундо, кабаттуу уйлордун суу тутукторундо кемелер журуучу шлюздарда Паскаль законунун таасири даана байкалат. Суюктука басым бардык тарапка бардык тарапка бирдей берилгендиктен, жактагы тутуктогу суу жогору которулот. Мына ушунун озу Паскаль законун аткарылшын муноздойт.Уй турмушунда колдонулуп жургон чайнектер да катыш идиштердин мисалы боло алат.Чайнек суу куюлуучу идиштен жана анын чоргосунан турат. Чайнектин ичиндеги жана анын чоргосунан турат. Чайнектин ичиндуги суунун денгээли менен чоргодогу суунун дергээли бирдей абалда болот. Техникада колдонулуучу айрым тузулмолордун иштеши Паскал законун негизделген Мисалы катары автомобилдин гидравикалык токтоткучуна жана гидравикалык которгучко токтололу: 83-суротто гидравикалык көтөргучтун счемасы корсотулгон. Гидрафликалык которгуч негизии туташ болгон эки идиштен турат . Анын бир ийини кууш,экинчиси жаз: цилиндрлер . Алардын бирине аярты кичирээк, экинчисине аянты чон поршендер коюлган. Эгер которгучту кичине поршененин F₁ кучу менен аракет этсек, ал басым суюктук аркылуу берилип, экинчи порщенге арекет. Кичине поршендин аянты чон поршендин аянтынан канча эсе кичине болсо, чон поршенге аракет эткен күч кичине поршенге таасир эткен күчтөн ошончо эсе чон болот. Б.а: эгер экинчи цилиндрдин аянты биринчиге караганда 20 эсе чон болсо, күчтөн 20 эсе утуш алабыз. Биринчи поршенге 100 кг жүк коюп, экинчи поршень аркылуу салмагы 2 т автомашинени көтөрүүгө болот.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Атмосфера басымы. Торричеллинин тажрыйбасы

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары, демонтрациялык метод

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Жерди курчап турган катмары атмосфера деп аталат. Ал гректин атмос-буу

Аба жана сфера-шар деген сөздөүнөн алынган. Аба катмары ар кандай газдардын молекулаларынан турат. Ал малекулалардын массасы ар түрдүү жана башаламан кыймылда болгондуктан, жерди курчап турган аба катмары бирдей эмес. Жер бетинен бийиктеген сайын аба сейректелип отуруп, жуздөгөн же миндеген километрде абасыз мейкиндиктин да болушу мүмкүн. Бирок Жердин бетинде аба катмары тыгыз жайгашкан болот. Жер бетиндеги бардык нерселер сыяктуу эле аба да тартуу күчүнө ээ. Ошондуктан каба өз таянычы болгон Жер бетине таасир этет. Абанын салмагын билүү үчун анын массасын өлчөш керек. Мектеп лабораториясында аткарууга мүмкүн болгон бир тажрыйбага токтололу. Мектепте “ Аба массасын олчоого арналган шар” деген курал бар. Ал негизинен шар формасындагы жука айнек колбадан турат. Колбанын оозу резина капкак менен жабылган. Капкак аркылуу желим түтүгү өткөрүлүп, ал айнек колбага бириктирилген. Желим түтүгүнө абанын өтүшүн жөндөөчу кыскыч орнотулган.

Алгач кыскычты бошотуп колбанын ичиндеги абаны соргучтун жардамы менен сордуруп алабыз. Андан кийин кыскычты бекитип, колбаны таразага тартабыз. Бул ичинде абасы жок ( болсо да ото аз ) колбанын массасын көргөзөт. Эми кыскычты бошотсок, колбанын ичине аба кирип, таразанын тен салмактуулугу бузулат. Тийиштүү таштарды коюу менен таразанын кайрадан тен салмактуу абалга алып келебиз. Ошентип таразанын табагына кийин салынган таштардын массасы, колбанын ичиндеги абанын массасын билгизет. Р=mg формуласы боюнча ал абанын салмагын аныктап алса болот.

Так тажрыйбалардын негизинде 1м³көлөмдөгү абанын массасы 1,3кг болору далилденген . Демек 1м³көлөмдөгү абанын салмагы: P=mg. P= 1.3 кг 9,8м/с² = 13 Н

Өз салмагынын натыйжасында абанын катмары ,анын томонку катмарын басат. Ал басым Паскаль закону боюнча бардык тарапка бирдей берилет. Мунун натыйжасында Жер бети андагы нерселер абанын бардык калындыгынын басымына дуушар болот. Мындай басым атмосфера басымы деп аталат.Паскаль законуна ылайык бизге басым бардык тараптан бирдей болгондуктан,аны сезбейбиз. Атмосфера басымынын болушу менен коптогон кубулуштар тушундурулот. Мисалдар келтирели:

Биз озубуздун кундолук турурмушубузда козубузго же мурдубузга дары тамызуу учун тамчылаткычтарды колдонобуз. Анын ичине суюк дарынын сорулуп кириши атмосфера басымынын бар экендигин далилдейт. Анткени анын жазы учуна кийгизилген резинаны кысканда, айнек тутуктун ичиндеги аба сыртка чыгат да басым азаят. Резинаны кое

бергенде атмосфералык басым суюк дарыны айнек тутуктун ичине айдап кирет. Ушундай жол менен калем сапка сыя, шприцке дары толтурулат. Эгер атмосфера басымы болбосо, мындай кубулуштар болмок эмес. Экинчи бир тажырыйбаны крап көрөлү. Паскаль шары деп аталган куралдын учундагы шарды бурап чыгарып алсак, ал бир жак учу ачык айнек поршень болуп калат. Поршенди айнек түтүктүн ачык учуна чейин түртүп келип, аны идиштеги сууга матырабыз. Эгер поршенди өйдө көздөй тартсак , ал түтүк боюнча поршендин артынан суунун көтөрүлгөнүн көрөбүз. Мында атмосфера басымы идиштеги суунун бетине таасир этет. Ал суюктуктун бардык багытына бирдей берилгендиктен, суу поршендин артынан көтөрүлөт. Атмосфералык басымды өлчөөнун жолу XVII кылымда италиялык окумуштуу Торричелли тарабынан аныкталган.

Торричеллинин тажрыйбасынын мазмуну төмөндөгучө. Узундугу болжол менен 1м болгон айнек түтүк сымап менен толтурулган . Анын бир учу туюк, ал эми экинчи учу ачык. Эгер түтүктү көңтөрүп. Анын ачык учун сымап куюлган идишке салсак, андагы сымаптын бир азы идишке куюлат да, калганы тутукто калат (86-сурот). Тутукто калган сымап мамычасынын бийиктиги болжол менен 760 мм ге барабар. Бул кубулуш кандайча тушундурулот. Атмосфера идиштеги сыматын бетине басым жасайт. Атмосфералык басым тутуктогу сымаптын басымына (салмагына) барабар болсо , сымап тутуктон куюулмак эмес. Ал эми тажрыйбада андай болбостон, сымаптын бир болугу куюлуп тушкон. Демек, тутуктогу сымаптын басымы атмосфералык басымдан чон. Качан тутуктогу сымап мамычасынын басымы атмосфера басымына барабар деген жыйынтык келип чыгат. Эгер атмосфера басымы азайса , анда Торричеллинин тутугундогу сымапмамычасынын бийиктиги да томондойт. Эгер атмосфера басымы чонойсо, тутуктогу сымап мамычасынын бийиктиги да жогорулайт. Ошондуктан атмосфера басымынын бирдиги үчүн 1 сымап мамычасынын миллиметри кабыл алынат.Эми ушул маселе боюнча оюбузда эксперимент жасап көрөлү. Эгер узундугу 1 метр айнек түтүгүнүн ичинен абасы сордурулган болсо жана анын ачык учун идиштеги сымапка салсак, анда сымап түтүк боюнча 760 мм бийиктикке көтөрүлөт эле. Торричелли түтүктөгү сымап мамычасынын бийиктигине күн сайын байкоо жүргүзүп, ал бийиктиктин анчалыу чон болбосо да, өзгөрүп турарын белгилеген. Мындан атмосфера басымынын турактуу эместиги, ал чоңоюп же азайып турарын байкайбыз. Ошондой эле Торричелли атмосфера басымынын өзгөрүшү менен кандайдыр бир байланышта экенин байкаган. Атмосфера басымынын адамдын жашоо турмушуна тийгизген таасири чоң болгондуктан, аны өлчөөнүн жөнөкөй жолдорун табуу зарылдыгы келип чыккан. Торричеллинин тажрыйбасында колдонулган сымабы бар түтүккө шкаланы бекитип, эң жөнөкөй сымап барометрин-атмосфера басымын өлчөөчү куралды алса болот. Барометр- грек сөзү, бизче барос-оордук, метрео-өлчөйм дегенди билгизет. Бирок ар дайым сымап толтурулган түтүктү жана жайпак идишти алып жүрүү ыңгайлуу эмес. Ошондой эле сымаптын буусу адамдын ден-соолугуна да тескери таасир берет. Атмосфера басымын өлчөө үчүн практикада анероид деп аталуучу металл барометр колдонулат. Анероид грек сөзү, бизче суюктуксуз дегенди билгизет. Анероиддин тышкы көрүнүшү 87-сүрөттө көрсөтүлгөн. Анын негизги бөлүгү болуп, бети толкун түрүндөгү металл кутучасы эсептелет. Бул кутучадан аба сордурулуп алынган. Атмосфера басымы кутучаны жалпайтып басып койбос үчүн, анын капкагы серпилгич пластина менен жогору тартылып коюлган. Атмосфера басымы чоңойгондо кутучанын капкагы ич жагына ийилип, пластинаны өзүн тартат. Пластинанын уч жакка бети атайын механизм аркылуу жебе менен туташтырылган. Басым чоңойгондо пластина жебенин куйругун тартып, жебенин учу оң жакка жылат. Ал эми басым азайганда пластина жебенин куйругун өйдө түртүп, анын учун сол жакка жылдырат. Жебе оң жакка жылганда атмосфера басымынын мааниси чоң, ал эми сол жакка жылганда аз болорун анероиддин шкаласы көрсөтүп турат.Анероиддин шкаласынын ар бир бөлүгү сымап мамычасынын мм менен толтурулган. 88-сүрөттө жебе 750 сым.мам.мм экендигин билгизет. Жер бетинен улам бийиктеген сайын атмосфера басымы азая тургандыгын көптөгөн байкоолор жана тажрыйбалар көрсөттү. Деңиз деңгээли менен бирдей болгон жерлерде атмосфералык басым орто эсеп менен 760 сым.мам.ммне барабар деп алынат. 0⁰С темпратурада бийиктиги 760

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Архимед күчү. Архимед күчүн эсептөө

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары (демонстрация жасаса да болот)

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Биз абада араң көтөргөн ташты суунун түбунөн оңой эле көрө алабыз. Эгер резина топту сууга чөгөрүп туруп кое берсек, анда ал кайра калкып чыгат. Бул кубулуштарды кантип түшүндүрүүгө болот? Мындай суроолор биздин заманга чейин еле пайда болгон. Ага жоопту биринчилерден болуп байыркы грек окумуштуусу Архимед бнрген. Ал жөнүндө мындай легенда айтылып жүрөт. Биздин заманга чейин 260-жылы Сиракуз ( Байыркы Грециядагы шаар-мамилекет ) падышасы Гиреон өзүнө алтын таажы жасаган устанын ак ниет иштегенин текшерүү максатында Архимедге тапшырма берген . Анткени таажынын салмагы устага берилген алтындын салмагына барабар болсо дагы , ага башка арзан металл кошулуп калдыбы деп падыша күмөн санаган. Таажыны бузбай туруп, анда кошулманын бар же жок экендигин билүү Архимгедге тапшырылган. Архимед жөнүндөгү легенда боюнча , ал адегенде кандайдыр бир бөлүк алтындын ошондой эле көлөмдөү суудан 19,3 эсе оор экендигин тапкан. Бул болсо алтындын тыгыздыгы суунун тыгыздыгынан 19,3 эсе чон дегенди билгизет. Архимед таажы жасалган заттын тыгыздыгын табууга аракеттенген.Эгер таажынын тыгыздыгы суунун тыгыздыгынан 19,3 эсеге чоң болбосо,анда ал таза алтындан жазалган эмес деген жыйынтыкка келмек. Нерсенин тыгыздыгын аныктоо үчүн анын массасын көлөмүнө бөлүү керек.Таажынын массасын оңой эле аныктап алууга болот,бирок ал өтө татаал фрмада жасалгандыктан көлөмүн аныктоо кыйынга турган.Күндөрүн биринде Архмед мончодо жуунуп жатып суу толтурулган ваннага түшкөндө, өзүн кыйнап жүргөн маселени чечүүнүн жолуна оюна капысынан кылт дей түшкөн. Кубанып жана толкунданган Архимед: “Эврика!”, “Эврика!” - деп кыйкырып жиберген. Ал болсо “Таптым!”, “Таптым!” дегенди түшүндүрөт.Ушул ачылыш туура эмес формадагы нерселердин көлөмүн аныктоого мүмкүндүк берген. Биз лабороториялык иштерде пайдаланып жүргөн мензуркада көпчүлүк учурларда ушундай максаттар үчүн колдонулат. Легендада таажы жасалган заттын тыгыздыгы таза алтын тыгыздыгынан кичине экендиги айтылган. Ошентип устанын айыбы ачылып калган, бирок илимде эң сонун ачылыш пайда болгон. Ал ачылыштын негизги мазмуну эмнеде? Алгач суюктуктарга жана газдарга матырылган нерсеге алардын жасаган аракетин карап көрөлү. Түшүнүүгө оңой болсун үчун негиздери суюктуктун бетине жарыш болгон параллеллепипед салабыз. Ал нерсе суюуктуктун ичинде 90-сүрөттөгүдөй абалды ээлейт дейли. Нерсенин каптал грандарына карама-каршы аракет жасаган күчтөрдүн таасиринде нерсе кысылган абалда болот. Бирок нерсенин жогорку жана төмөнкү грандарына аракет этүүсү күчтөр бирдей эмес. Жогорку гранды бийиктиги h₁ болгон суйуктуктун мамычасы F₁ күчү менен жогору жагынан төмөн көздөй басат. Нересенин төмөнкү гранын бийиктиги h₂ болгон суйуктуктун мамычасы F₂ күчү менен жогору көздөй түртөт. h₂ бийиктиги h₁ ден чон, демек, F₂ күчү F₁ күчүнөн чон. Ошентип, суюктукка матырылган нерсе суюктук тарабынан F₂ - F₁ күчтөрүнүн айырмасына барабар болгон F_түрт күчү менен түртүлөт б.а.

F_түрт = F₂ - F₁ . Демек, суюктукка матырылган нерсеге төмөнтөн жогору карай түртүү күчү аракет этет. Ал күч Архимед күчү д.а. F тамгасы менен белгиленет.

F_түрт = F_A = F2 - F₁

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Нерселердин сууда сүзүү шарттары

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Cуюктуктун ичиндеги нерсеге оордук кучу жана Архиметкучу аракет этет. Ал кучтордун кайсынысы кичине болсо, нерсе ошол жаккажылат, Мында уч учур болушу мункун .

1. Эгер нерсенин оордук кучу Архимед кучунон чон (FF_А) болсо, анда нерсе суюктука чогот,

2. Эгер нерсенин оордук кучу Архимед кучуно барабар (F=F_А) болсо, анда нерсе суюктуктун ичинде сузуп журот .

3. Эгер нерсенин оордук кучу Архмед кучунон кичине(FF_А) болсо, анда нерсе суюктуктун бетинен калып кылып журот.

Ар кандай нерселердин суюктука чогушу же сузуп журушу алардын тыгыздыгына коз каранды. Анткени, нерсенин тыгыздыгы ал нерсенин массасына, демек салмагына да жараша болорун билебиз. Эгер катуу нерсенин тыгыздыгы суюктуктугтугунан кичине болсо, суюктукта калкып калат. Ал эми нерсенин тыгыздыгы суюктуктун тыгыздыгына барабар болсо, нерсе суюктуктун ичинде тен салмактуу абалда болот. Мисалы, темирдин кесеги сууда чөгүп кетсе, сымапта калкып калат.

Суюктуктун бетинде калкып жүргон нерсенин кыгыздыгы суюктуктун тыгыздыгына караганда канчалык кичине болсо,нерсенин ошончолук азбөлугү суюктуктун ичине кирип турган болот (92-сурөт). Суюктуктун бетине сузуп жүрүүчү нерсеге аракет эткен Архимед кучу эмнеге барабар? бул суроого жооп беруу учун тажрыйбага кайрылалы.

Капталында чоргосу бир идишке суу куюлганюАл идишке абадагысалмагы белгилу төрт кырдуу кичинекей жыгач нерсе салынган.Анын кандайдыр бир бөлүгүсууга матырылганда, ал ошончолук көлөмүндөгү сууну сүрүп чыгарат(93-сүрөт). Ал суунун көлөмүн нерсенин сууга матырылган бөлүгүнүн көлөмүнөбарабар. Бул сууну таразага тартып, анын салмагы б. А. Архимед кучу сузуучу нерсеге аракет этуучу оордук кучуно же ал нерсенин абадагы салмагына барабар экендиги табылат.Мындан эгер нерсе суюктуктун бетиндеги сузуп журсо , анда ал тарабынан суруп чыгарылган суюктуктун салмагы ал нерсенин абадагы салмагынан барабар экендигине ишенууго болот . Демек, суюктуктун бетигне сузуп жургон нерсеге суюктук тарабынан анын абадагы салмагына салмагына барабар болгон Архимед кучу аракет этетю Бул жыйынтык сууда сузуучу кемелерди жасоодо жана алардын кыймылын башкарууда сөзсүз эске алынатю Анткени кеменин суудагы бөлүгү аркылуу сүрүлүп чыгарылган суунун салмагы, кеменин жугу менен бирге алгандыгы абадагы салмагына барабар. Кеменин сууга матырылган болугун терендиги анын тулкусунда ватер сызыгы деп аталуучу кызыл сызык менен белгиленет (ватер-голландия сөзү, кыргызча суу дегенди түшүндүрөт). Демек, ватер сызыгы кеменин кайсы бөлүгүнө чейин суунун көтөрүүлөрүн билгизет. Эгер суунун денгеели кеменин кызыл сызыгынан жогорулап кетсе, чөгүп кетүү коркунучу туулат.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Архимед күчү жана аба шарлары

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар, слайд

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Адам баласы байыркы замандан бери эле сууда сүзгөн сыяктуу асманда учуп журууну да самашкан.Ал максатты туздон-тузишке ашыра албаса дагы, бир нечелеген ой жорууларды, божомолдорду ойлоп табышкан. 7,2 кг Алсак «Эр тоштук» эпосундагы Куюн Маамыт, Алпкаракуш ж.б., кыргыз эл жомокторундагы учуучу килемдер адамдардын асыл тилектерин жана алардын фантазиялык туюмдарын ачык корсотот. Адамдар ал тилегин ишке ашыруу учун ар кандай канаттарды, куйруктарды пайдаланууну сунуш кылышкан. Бирок керектуу натыйжа чыккан эмес. Кийин абада которулуу учун аба шаарларын пайдаланышкан. Шар абада которулсун тучун аны абанын тыгыздыгына караганда Адам баласы байыркы замандан бери эле сууда сузгон сыякту асманда азыраак азыраак тыгыздыка ээ болгон газ менен толтуруу керек эле. Бул мисалы, суутек, гелий же ысытылган аба болушу мумкун. Копчулук учурларда аба шарларын ысытылган аба менен толтурушат. Мунун ынгайлуу лугу шардын ичиндеги абанын тепературасын керектуу учурда атайын тузулуштун жардамы мененжонго салып турууга мумкун экендигинде. Мындай шарлар азыр да илимий экспедициаларда, жер жана дениз беттерин, жаныбарлардын топтолушун суротко тартуу учун колдонулат.Атмосферанын жогорку катмарларын изилдоо учун олконун ар кайсы пунктарында кун сайын зонд-шарлар деп аталуучу диаметри 1-2м болгон чон эмес аба шарлары учурулат. Алар 35-40км бийиктикке чейин которулот. Бул шарлар абанын басымы, температурасы жана нымдуулугу жонундогу маалыматтарды радиосигналдар аркылуу Жерге берип турат. Мындай зонд –шар аркылуу алынган маалыматтар аба ырайын алдын ала айтуу учун ото маанилуу. Аба шары абада озу которулбостон , кошумча жукторду:кабинаны, куралдарды, адамдарды да корторо алат. Мисалы: ичине гелий толтурулган, колому 40м³болгон шар абада учурулду дейли. Шардын толтурган гелийдин массасы m=p×V=0.180кг/м³ ·40м³=7,2кгал, эми анын

Абада ал шарга аракет этүүчү түртүү күчү 40м³ коломдогу абанын салмагы барабар F=mg=p·V·g=1,3 кг/м³·40м³·9,8 Н/кг=510Н

Демек, 40 м³ гелий менен толтурулган шар 510 Н -71 Н= 439 Н салмактагы жукту которо алат. Шар жогору которулгон сайын ага аракет этүүчү Архимед кучу азая баштайт. Себеби атфосмеранын жогорку катмарында абанын тыгыздыгы Жер бетиндегиге караганда аз. Ошондуктан улам жогору которулгон сайын шардын массасын кичирейтип туруу керек болот. Ал учун шар кабинасындагы мушокко салынып койулган кумдан акырындык менен чубуртуп тогуп турушат. Шар озунун керектуу бийиктигине жеткенден кийин аны кайра Жерге тушуруу учун атайын клапандын жардамы менен газдын анча-мынчасын сыртка чыгаруу керек. Бул учурда абанын шарды туртуу кучу азайып,ал акырындык менен томон тушо баштайт.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Нерсенин импульсу. Импульстун сакталуу закону

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар, слайд

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Нерсенин механикалык кыймылы траектория, жол, ылдамдык, ылдамдануу түшүнүктөрү менен мүнөздөлөрүн кинематика бөлүмүнөн окуп-үйрөндүк.Анда кыймылдагы нерсенин массасына конул бурган эмеспиз.Динамиканын закондорун окугандан кийин нерсенин кыймылынын ылдамдыгы,ылдамдануусу анын массасына жараша болору белгулуу болду.томонку мисалга кайрылалы.Жантык тегиздик боюнча ичине 3 кг кум салынган баштыкча 0,5 м/с ылдамдык менен жылмышып тушуп келе жатат дейли.Аны жантык тегиздиктин аягында кол менен оной токтотууга болот.Ал иэми ичинде 50 кг куму бар кап ушундай эле ылдамдык менен жылып келе датса,мурдагыдай эле кол менен оной токтотууга мумкун эмес. Дагы бир мисал келтирели.Массасы 8 г коргошун 6 м/с ылдамдык менен кыймылдап келе жатса,аны жука кагазды тосуп эле токтотууга болот.Ал эми ошондой эле массадагы коргошун огу 800м/с ылдамдык менен атылса,аны калын тактай менен тосуп токтотууга болбойт. Жогоруда келтирилген мисалдар нерсенин массасы менен ылдамдыгынын арасында кандайдыр бир сандык байланыш бар экендигин билгизет.Ушул байланышты муноздоо учун нерсенин импульсу деген чондук киргизилген.”Импульс” латын созунон алынган.Кыргызча которгондо “туртку,козгоо,умтулуу” дегенди тушундурот. Механикалык кыймылдын сандык ченин муноздоочу физикалык чондук нерсенин импульсу деп аталат.Нерсенин импульсу анын массасы менен ылдамдыгынын кобойтундусуно барабар: мында Ρ-нерсенин импульсу. Импульс вектордук чондук. СИ системасында нерсенин импульсунун бирдиги учун алынат.Ал массасы 1 килограмм нерсе секундасына 1 метр жол басып отот дегенди билгизет эгер нерсенин импульсу болсо, аны бир нече мааниде тушундурсо болот.Мисалы;

1. Ρ= ,массасы 10 кг нерсе секундасына 1 м жол отот.

2. Ρ= , массасы 1кг нерсе секундасына 10м жол өтөт

3. P=2кг·5 м/с=10кг ·м/с массасы 2кг нерсе секундуна 5м жол өтөт

4. P=5кг·2 м/с=10 кг·м/с, массасы 5кг нерсе секундуна 2м жол өтөт.

Бул мисалда нерселердин массалары жана ылдамдыктары ар башка болгону менен алардын импульстары,кыймыл чени бирдей.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Реактивдүү кыймыл

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, тиешелүү материалдар, слайд, ватман, маркер ж.б.

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Импульстун сакталуу закону боюнча реактивдуу деп аталган кыймылдын пайда болушу тушундурулот.

Бир нерсенин курамынан нерсенин болунуп чыгышы менен пайда болушу реактивдуу кыймыл деп аталат.

Мисал келтирелели: Мемиреп тынч турган көлдүн бетинде кайык турат дейли . Кайыкка майда тоголок таштар жүктөлгөн жана анда бала турат . Эгер бала таштарды кайыктын артын коздой ыргыта баштаса , кайык алдын коздой жыла баштайт . Кайыктын кыймылы реактивдуу кыймыл болот. Бакчаны сугаруучу желим тутук оролуп турганда ал аркылуу суу жиберсек , анын оромунун жанганын байкайбыз . Анын жанып кетуусунун себеби да суу агымынын таасириндеги реактивдуу кыймыл болот. Реактивдуу кыймыл авиатехникада кенири колдонулат. Орус окумуштуусу К.Э Циоловский биринчи жолу реактивдуу кыймылдын закондорун изилдеген жана Жерден Кун системасынын башка планеталарына учуучу аппараттын – раектанын долбоорун иштеп чыккан. “Ракета” деген созду ар ким уккан , ошондой эле ракеталар Жерге жакынкы мейкиндикти жана. Жонокой ракета тулкудан жана куйгон заттын калдыгын андан сыртка ыргытуучу болуктон турат . Ракетанын моделинин учушун байкап көрөлү. Ал үчүн оюнчук моделге насос аркылуу аба үйлөтүп, учуруучу тузулушко тикесинен орнотобуз да ,анын туьундогу клапанды ачабыз . Натыйжада ракетанын модели бир аз которулуп , кайра кырынан жыгылат . Ал бийик учпайт . Себеби андан чыкан абанын массасы аз болгондуктан , ракета чон ылдамдык бере албайт . Тажыйырбаны кайталайбыз . Ал учун раектага тенине чейин суу куйуп , насос менен кобуроок аба уйлотобуз . Андае кийин раектаны тик багыттап ,тубундогу тешигин ачабыз. Анда ракетанын тубунон аба менен бирге суу да атып чыгат . Бул учрда ракета бир кыйла ойдо которулуп , оордук кучунун таасиринен кайра жерге тушот . Демек мындан ракетанын моделинен чыккан аба аралаш суунун массасынын жана ылдамдыгын , ошондой эле алардын иппульстарынын да чон экендиги даана корунот . Ракетадан чыккан аба арлаш суунун импульсу канчалык чон болсо , ал ракетага карма – каршы багытта ошончо чон импульс бенрт . Демек , ракета чон ылдамдык менен которулот . Чыныгы ракеталарда куйуучу отундар пайдаланылат . 1903 – жылы К . Э. Циолковский (1857-1935 ) космостук учуулар учун ракетанын констуруксциясын сунуш кылган . Отун катары суюк суутекти (Н₂ ) жана кычкылданткыч катары суюк кычкылтекти (О₂ ) сунуштаган . 1929 –жылы космостук ылдамдыкты жогорулатуу учун коп баскычтуу ракетаны тузуунун жолун айткан. Ошолордун негизинде СССРде 1957- жылдын 4-октябрында Жердин биринчи жасалма спунтиги учурулган . 1961- жылдын 12 – апрелинде биринчи косманавт Ю. А. Гагарин (1934-1968) космоско учкан. Космостук ракеталарды иштеп чыгуунун башында академик С.П. Королев (1906- 1966) туулган. Космоско учкан кыргызстандык биринчи адам – С Шарипов

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Механикалык жумуш.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, сүрөттүү карточкалар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Кундолук турмушта жумуш деген созду ар дайым угуп жана колдонуп журобуз. Жумуш – жалпы тушунук. Отун жарсак, орок оруп,чоп жыйнасак, китеп окусак, эсеп чыгарсак – булардын бардыгы эле жумуш. Отурган кузотчу да аткарат. Булардын бардыгы жумуштун турмуштук маанисин тушундурот. Бирок турмуштук маанисинен сырткары жумуш илимий мааниге да ээ. Физика курсунда биз анын ошол илимий маанисин окуп – уйронобуз. Жумуш тушунугу-кыймыл тушунугу менен байланышкан физикалык чондук. 7-класста механикалык кыймыл окулгандыктан, жумуштун дагы механикалык турун карайбыз. Эгерде бир нерсеге экинчи бир нерсе аракет етсе, биринчи нерсе кыймылга келиши, кээбир учурда тынч абалда калышы да мункун. Мисал келтирели. Электровоздун тартуу кучун натыйжасында поезд журот да, жумуш аткарылат. Жипке илинген кыыймылсыз жукко оордук кучу аракет этет, бирок жук жылбайт. Бул учурда жумуш аткарбайт. Демек механикалык жумуш аткарылышы учун нерсеге куч аракет этип, кучтун багыты бойунча нерсе кыймылга келиши керек. Бул механикалык жумуштун аткарылышынын негизги шарты болуп эсептелет. Эгерде нерсеге куч жумшалып, бирок нерсе ордунан которулбаса, жумуш аткарылбайт.ал эми кай бир учурда да жумуш аткарыйбайт.

Иш жузундө жумуштун чондугун эсептейт билуунун мааниси чон.механикалык жумуштун чондугу нерсеге аракет эткен күчтү өтүгөн жолдун узундугуна көбөйткөнгө барабар. Жумуш атамгасы менен белгиленет

A=F • S формуласы менен аныкталат

F – нерсеге аракет эткен күч.

S – өтүлгөн жол.

Жумуштун бирдиги ангилялык окумушту Джоулдун (1818-1889) урмрматына 1 Джоуль деп аталат, 1 Дж деп белгиленет.

1 Джоуль = 1 Ньютон • 1 метр же 1 Дж = 1 Н 󠅃• м.

1 кДж ( килоджоуль) = 1000 Дж.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Кубаттуулук.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, сүрөттүү карточкалар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Адамзаттын тарыхында, адамдын бирден бирмаксаты өзүзүнүн жумуш аткаруу жөндөмдүүлүгүн жогорулатуу болуп келген. Жумуш ойлоп табышкан. Кийинки кездерде көп түрдүү машинелер кеңири колнулуу. Алсак, жеңил автомобилдер чуркоо боюнча дүйнөнүн чемпионунун ылдамдыгынан бир нече эсе чоң ылдамдык менен кыймыдодоого мүмкүндүдүк берет. Адам канча иштемчил болбосун,экскаватор топуракты андан көп эсе тез казып алат. Көтөррүүчү кран эң күтүү адамга караганда он,жүз эсе оор жүктөрдү көтөрөт ж.б. мына биз санаган учурлардын бардыгында жумуштун аткарышы гана эмес,ал жумуштун канчалык тез жана көп аткарылышы маанилүү болп жатат. Ошондуктан жумуштун убакыт ичинде мүмкун болушунча тез аткарылышын мүнөздөө үчун кубаттуулук деген чоңдук киргизилген.

Кубатттуулук N тамгасы менен белгиленет,ал N= А/t формуласы менен аныкталат. Кубаттуулуктун бирдиги үчүн ватт алынат. Ал дүйнөдө биринчи жолу буу машинесин ойлоп тапкан англиялык окмуштуу Уаттын (1736-1819) урматына кабыл алынган. Анын сан мааниси төмөнкүчө аныкталат:1ватт= 1джоуль\ 1секунда, же

1Вт= 1 Дж\с. Бул 1 секунда ичинде 1 Дж жумуш аткарган тʏзʏлʏштʏн кубаттуулугун билгизет.Эгер ал тʏзʏлʏш 1 секундда 10 Дж жумуш аткарса,анын кубаттуулугу 10 Вт ка барабар. Иш жʏзʏндѳ кубаттуулуктун бир кыйла чоң бирдиктери пайдаланылат. Алар:киловатт(кВт),мегаватт(МВт) ж.б. 1 квт=1000 Вт, 1МВт=1000000 Вт.

Адам ѳз турмушунда ар кандай кыймылдаткычтарды колдонот.Алар кыймылдын тʏрʏнѳ жараша механикалык, жылуулук,электрдик,атомдук болуп бѳлʏнѳп, ар кандай кубаттуулукка ээ болушат. Нормалдуу шартта иштеген адам орточо 70-80 Вт кубаттуулукка ээ. Ал эми секиргенде,тепкичтер боюнча чуркаганда куббаттулугун 700 Втка жеткирет,айрым учурда андан да чоң болушу мʏмкʏн. Тѳмѳнкʏ таблицада айрым кыймылдаткычтардын кубаттуулугу кѳрсѳтʏлгѳн.Кыймылдаткычтын кубаттуулугун билип анын кандайдыр бир убакыт ичинде аткарган жумушун эсептоого болот: N = A/ t формуласынан А = N  t келип чыгат.

Эгер А= F S экендигин эске алсак, N=F s/t = F  Демек, нерсеге аракет эткен куч жана нерсенин ылдамдыгы белгилуу болсо, кубаттуулукту эсептөөгө болот экен.

Физика 7 - класс числосу: _________

Сабактын темасы: Механикалык энергия. Механикалык энергиянын түрлөрү.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, плакат, слайддар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Биз механикалык кыймылды мүнөздөгөн бир нече чондук менен тааныштык . Алар жол,ылдамдык, ылдамдануу ,импульс,жумуш, кубаттуулук ж.б. Булардын ичинен кыймылдын бир турдон экинчи турго отуусун жумуш тушунугу муноздойт. Ошондуктан кайсы учурда нерсе жумуш аткарууга жондомдуу боло алат деген суроо туулат . Чынында эле нерсе кандай шартта жумуш аткаруу мумкунчулугуно ээ?

Жумуш аткарууга жөндөмдүү болгон нерселер энергияга ээ болот деп айтабыз. Нерсе канчалык чон жумуш аткарса ,ал ошончолук чон энергияга ээ болот . Мындан кубаттуулугу чон болгон нерселердин энергиясы да чон болоору келип чыгат . Албетте , энергия биз учун жаны соз эмес . Куч, жумуш сыяктуу эле ал да дайыма колдонулуп журот .Бирок энергия тушунугунун илимий мазмуну кандай экени бизге белгисиз .»Энергия «деген термин грек созунон алынган. Бизче «ишкердик» ,2 иштоочу куч 2дегенди билгизет. Энергия материянын негизги муноздомолорунун бири , б.а. импульс сыяктуу материянын кыймылынын чени . Муну кандайча тушунсо болот? Ал учун томонку тажрыйбаларгага токтолобуз .101-суротто жыйрылган пружинанын устундогу тактайчага жук коюлган . Эгер пружинаны жыйрылган абалда кармап турган жипти куйгузуп жиберсек , пружина жазылып , жукту кандайдыр бийиктикке которот. Бул учурда пружина белгилуу бир жумуш аткарат. Демек , кысылган пружина жумуш аткаруу жондомдуулугуно , б.а. энергияга ээ болот.Жерден жогору которулуп турган кыймылсыз жук жумуш аткарбайт, бирок ал жук жерге тушуп кетсе , анда жумуш аткарылат . Демек жер бетинен кандайдыр бир бийиктикке которулгон нерсе да жумуш аткаруу мумкунчулугуно , б.а. энергияга ээ.

Жумуш аткаруу жондомдуулугуно бардык кыймылдагы нерселер да ээ болот . Мисалы , 103-суроттогудой жантык ноо алып, анын орто жерине алюминий цилиндрди коёбуз . Эгер ноонун жогорку чекитинен болот шарды тоголотуп тушурсок, ал оз жолундагы цилиндрди кандайдыр бир аралыкка жылдырып, жумуш аткарат. Демек ноо боюнча кыймылдап келе жаткан шар да энергияга ээ болот . Жогорудагы тажрыйбалар корсоткондой энергия тушунугу жумуш менен тыгыз байланышкан . Жумуш аткарылганда нерсенин энергиясы озгорот. Аткарылган жумуштун энергиянын озгорушуно барабар . Ошондуктан энергиянын да , жумуштун да бирдиги учун 1 джоуль ДЖ алынат. Бул чондуктардын физикалык мааниси кыймылдын башка турлорун жана алардын бири-бирине айланышын окуганда дагы бекемделет .

Демек , энергия – нерсенин кандай жумуш аткара ала тургандыгын муноздоочу физикалык чондук . Нерсе канчалык чон жумуш аткарса , анын энергиясы да ошончолук коп болот.

Нерсенин кыймылы учурундагы же алардын өз ара жайгашуусу боюнча аныкталуучу энергия механикалык энергия деп аталат. Жогоруда келтирилген кысылган пружинанын жана ноо боюнча кыймылдаган болот шардын энергиясы механикалык энергиянын мисалдары болот. Механикалык энергия потенциалдык жана кинетикалык энергия болуп эки түргө бөлүнөт.мурда белгиленгендей нерсенин механикалык энергиясы алардын өз ара жайгашуу абалы жана кыймылы боюнча аныкталат . нерселердин же алардын бөлүктөрүнүн өз ара абалдары менен аныкталуучу энергия потенциалдык энергия деп аталат. Жогоруда келтирилген кысылган пружинанын жана ноо боюнча кыймылдаган болот шардын энергиясы механикалык энергиянын мисалдары болот . Механикалык энергия потенциалдык жана кинетикалык энергия болуп эки түргө бөлүнөт.

Потенциалдык энергия.

Мурда белгиленгендей нерсенин механикалык энергиясы алардын өз ара жайгашуу абалы жана кыймылы боюнча аныкталат . Нерселердин же алардын бөлүктөрүнүн өз ара абалдары менен аныкталуучу энергия потенциалдык энергия деп аталат.»Потенция» латын сөзү. Бизче мүмкүнчүлүк дегенди билгизет . Жер бетинен көтөрүлгөн нерсе ,кысылган же чоюлган пружина , ийилген болот сызгыч, жаанын чоюлган жиби потенциалдык энергияга ээ. Аларды карап көрөлү.Жерден кандайдыр бир бийиктикке көтөрүлгөн нерсенин потенциалдык энергиясынын чондугу анын жерге жакын же алыс жайгашканына көз каранды . Нерсе жер бетинен канча жогору көтөрүлсө , анын потенциалдык энергиясы ошончолук чон болот. Ал эми жер бетинде турган нерсенин потенциалдык энергиясы нөлгө барабар деп эсептелинет. Жерден өйдө көтөрүлгөн нерсенин потенциалдык энергиясы,ал нерсе жерге түшкөндө аткарылуучу жумушка барабар. Ал эми h бийиктигине көтөрүлгөн нерсе жерге түшкөндө А=F*h жумушун аткарат. Мында F нерсенин тартылуу же салмак күчү болгондуктан , F=P,андан F=mg деп алабыз . Демек , бул учурда нерсенин потенциалдык энергиясы E да төмөнкүгө барабар болот :Е=А*h же E=mghНерсеин жерге жайгашуусмуна жараша анын энергиясы да ар түрдүү болот жана алар ар кандай максатта колдонулат. Мисалы гидроэлектр станцяларда электр энергиясын алуу үчүн суунун потенциалдык энергиясы колдонулат. Ал үчүн дарыяларга тогоондорду (плотиналарды) куруп, суунун денгээлин жогору көтөрүшөт. Андан түшкөн суу станциядагы зор бараларды (трубиналарды) кыймылга келтирип жумуш аткарат. Натыйжада электр тогу алынат. Жаа аткан адам анын жибин чоюп, кандайдыр бир өлчөмдө жумуш аткарат.натыйжада электыр тогу алынат. Жаа аткан адам анын жибин чоюп ,кандайдыр бир өлчөмө жумуш аткарат Чоюлган жип потециалдык энергияга ээ болот да,аны коё берген кийин ,жебени жылдырып ,ошондой эле жумуш аткарат . Эшиктин каалгасы ар дайым жабылып турсун үчүн анын ички бети менен кашектин ортосу пуружина орнотот .Эшикти ачып кайра жапкан учурда да жогоркудай кубулуш байкалат . Жыйрылган же толгондон пружиналардын потенциалдык энергиясы мехеникалык жол менен иштөөчү кол сааттарда ,өзү жүрүүчү оюнчук макшиналарда колдонулат. Спортчулардын сууга секирүү үчүн ийилчээк ,солкулдак такталарды пайдаланышат. Жаанын жибинин керилишинде ,пружиналардын чоюлушунда же кы-сылышында серпилгүчү тактанын ийилишинде потенцилалдык энергия пайда болорун билдик. Буларга мүнөздүү болгон кубулуш –күчтүн аракети менен алардын формасынын өгөрүшү ,б.а. деформациялдык эрергияга ээ болушат .Ушундай эле энергияга кысылган газ да ээ. Жылуулук кыймылдаткычтарында жол куруу жана аска-тоолорду тешүү учурунда кысылган газдын колдонулушу анын ушул касиетине негизделген.

Кинетикалык энергия

Кыймылдагы нерсенин энергиясы кинетикалык энергия деп аталат. Бул гректин кинема-кыймыл деген сөүнөн алынган. Кинетикалык энергия емнеге көз каранды. Анын чоңдугу эмнеге барабар. Бул суроого жооп берүү үчүн 103-сүөттө корсөтүлгон тажырыйбага кайрылабыз. Андагы шарларды жана цилиндирди өзгөрүүсүз калтырып жантык ноонун штативке бекиген ушунун бийиктигин өзгөртөбүз. Штативге бектилген жантык ноо шарды коё беребиз . Шар цилинрдрге урунуп аны, L₁ аралыгына жылдырат. Эгер ноону бир аз бийиктетип туруп , тажырыйбаны кайталасак , шар цилиндрди L₂ аралыгына жылдырылыат. Эки учур учун цилиндрдин которулуу аралыктарын өлчөсөк L₂L₁ экендигин көрөбуз. Демек бир эле шар ар кандай бийиктиктен тушкөндө ар башка кинетикалык энергияга ээ болот. Антени шар тушкөн бийиктик жогорулаган сайын, шардын ылдамдыгы чоңоёт. Мындан нерсенин кинетикалык энергиясы анын кыймылынын ылдамдыгына көз каранды деген жыйынтык келип чыгат. Эми ушул эле тажрыйбаны башкача мүнөздө аткаралы. Ноонун бийиктигин турактуу калтырып , шарды тоголотобуз. Цилиндр корорулган L₁ аралыгын өлчөп алабыз . Экинчи учурда массасы биринчи шарга караганда эки эсе чоң болгон шарды тоголотобуз. Анда цилиндрдин которулуу аралыгы L₂ да эки эсе чоңойгонун көрөбүз. Демек нерсенин кинетикалык энергиясы анын массасына да көз каранды. Жогоруда келтирилген тажрыйбаларды жыйынтыктап, төмөнкүгө ээ болобуз. Нерсенин кинетикалык энергиясы анын массасына жана ылдамдыгына көзкаранды. Бул математикалык түрдө

Е_К = деп жазылат.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Энергиянын сакталуу закону. Энергиянын пайдаланышы.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди өздөштүрөт.

Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары

Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, плакат, слайд. Энергиянын сакталуу жана айлануу законун циклограммасы чийилген плакаттар

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак:

Жаратылышта,техникада жана күндөлүк турмушта механикалык энергия бир түрдөн экинчи түргө өтүп турган учурларын көп эле байкабайбыз. Тактап айтсак, нерсенин потенциалдык энергияга айланып турат.Механикалык энегиянын бир түрдөн экинчи түргө айланышын тажрыйбада 105-сүрөттө куралдын жардамы менен менен байкоо ыңгайлуу. Ортосу көзөнөк жыгачтан же органикалык айнектен жасалган диск жумуру окко бекитилген. Октун эки учуна жип байланып, алар куралдын жогорку бөлүгүнө бекитилген. Бул курал МАКСВЕЛЛ МАЯТНИГИ деп аталат. Эгер дисканы жогору көтөрсөк, жип анын огуна түртүлөт. Диск улам жогорулаган сайын потенциалдык энергиясы көбөйүп отурат. Эгер дисканы коё берсек, анда ал айлануу менен төмөн тушө баштайт. Качан диск озүнүн эн томонку чекитине жеткенде, аз убакыта токтоп,кайра көтөрүлө баштайт.Бул кубугушту кантип түшүдүрсо болот ? Диск төмөн тушо баштаганда жерге уламдан –улам жакындап, потенциалдык энергиясы айланат.өшол кинетикалык энергиясы азаят.Бирок,анын кинетикалык энергиясы э,анын кинетикалык энергиясы эн чо чон маанисине жетет.Демек дисканын потенциялык энегиясы,анын кинетикалык энергиясы эн ылдыйкы чекитте өзүнүн эн чон маанисине жетет.Демек дисканын потенциалдык энергиясы,анын кинетикалык энергиясына айланат.Ошол кинетикалык энергиянын эсебинен кайра жогору көтөрүлөт.Жогорку көторүлүү учурунда,тескерисинче,дисканын кинетикалык энергиясы азайып,потенциалдык энергиясы чо учурунда,тескерисинче,дисканын кинетикалык энергиясы азайып,потенциалдык энергиясы чоное баштайт.Бирок диск мурдагы көтөрүлгөн бийиктигине жете албайт.Анткени дисканын жалпы энергиясынын бир бөлүгү сүрүлүү күчүнө каршы жумуш аткарууга сарыпталат. Жаратылышта, техникада жана кундолук турмушта механикалык энергия бир турдон экинчи турго отуп турган учурларын коп эле байкайбыз . Тактап айтсак, нерсенин полтенциялдык энергиясы кинетикалык энергияжана тескерисинче нерсенинин кинетикалыкэнергиясы потенцялдык энергияга айланып турат.механикалык энергиянын бир турдонэкинчи турго айланышын тажрыйбада 105-суроттогулуралдын жардамы мененбайкоо ынгайлу . Ортосу козонок жыгачтан же органикалык айнектенжасалган диск жумуру олло бекитилген. Октунэкиучукна жип байланып, алар куралдын жогоркуболугуно бекитилген . Бул курал Максвелл маятниги деп аталат Эгер дисканы жогору которсок жип анын огуна турулот Диск улам жогорулаган сайын потенциялдык энергиясыкобоойуп турат Эгер дисканы койоберсек, анда ал айлану менен томон тушо баштайт.Качан диск озунун чекитине жеткенде,аз убакытка токтоп,Кайра которуло баштайт Бул кубулушту кантип тушундурсо болот . диск томон тушо баштаганда жерге уламдан улам жакындап потенциялдык энергиясы азаят. Бирок анын энергиясы эн ылдыйкы чекитке озунун эн чон манисине жетет Демек дисканын потенциялдык энергиясы Демек дисканын потенциялдык энергиясы ,анын кинетикалык энергиясына айланат. Ошол кинетиканын энергиянын себебинен кайра жогору которулот Жогору которулу учурунда , тескерисинче,дисканын кинетикалык энергиясы азайып ,потенциялдык энергиясы чоноё баштайт .Бирок диск мурдагы которулгон бийиктике жете албайт. Анткени дисканын энергиясынын бир болугу сурулу кучуно каршы жумуш аткаруга сарптаплат. Ошентип дискбир нече жолу ойдо которулуп, кайра тушо берет. Бул тажрыйбададиск томон карай тушкондо анын потенциялдык энергиясы кинетикалык энергияга,ал эми анын жогору карай которулушундо кинетикалык энергия потенциялдык энергияга айланары корунуп турат. Механикалык энергиянын бир турдон экинчи турго айланышы серпилгич нерселердин башка нерселер менен арекеттешусундо, мисалы , резина тобунун жерге урулушунда да байкалат Мисалы резина тобун бала кандайдыр бирбийиктиктен жерге урганда ал кинетикалык энергияга ээ болуп , жерге тийип деформатцияланат да , анын эсебинен жогору которулот. Бул учурда топтун кинетикалык энергиясы анын потенциялдык энергиясына отот. Ал улам которулуп , кайра тушуп , кайра которулуп турат . Мындай учур ар бирибизге белгилуу жана ар дайым коруп ,билип журобуз. Жаанын жибине жебенин бир учун такап туруп чойгондо, жип потенциалдык энергияга ээ болот. Чоюлган жипти коё бергенде, анын потенциалдык энергиясы жебенин кинетикалык энергичсыны өтүп, алдыга учуп кетет.

Нерсенин потенциалдык жана кинетикалык энергияларынын суммасы анын толук механикалык энергиясы деп аталат.

Эми энергиянын айлануусун жана нерсенин толук механикалык энергиясын сакталышын математикалык жол менен далилдеп көрөлү. Ал учун 106-сүрөттөгү шар h бийиктигиндеги А чекидинде кармалып турат дейли. Бул чекитте шардын толук энергиясы. E = E_n + E_k

А чекитинде шардын потенциалдык энергиясы: E = mgh

Бул чекитте нерсе кыймылсыз тургандыктан, анын ылдамдыгы нөлгө барабар. Демек E_k =0. Анда E = E_n +0, E = mgh.

Эми нерсе В чекитинде кулап түшкөндөгү толук энергиясын эсептейли. Нерсе В чекитине келген убакта анын потенциалдык энергиясы толук өтөт. Демек анын ылдамдыгы максималдуу мааниге ээ болот. Нерсенин толук энергиясы мурдагыйдай эле E = E_n + E_k, же E = mgh + m²/2 , болот

Мында h=0 болгондуктан, E_п =0. Анда Е = m²/2. Мурда белгилүү болгондой

²= 2gh. Эгер ² чондугунун иаанисин ордуна койсок, анда

E = m2gh/2 = mgh

Демек шаардын B чекитиндеги кинетикалык энергтясынын мааниси,

анын А чекитиндеги потенциялдык энергиясынын маанисине

барабар. Бул энергиянын бир турдон экинчи турго айланыш муноздойт

да, энергиянын сакталуу закону деп аталат. Анын эрежеси

Нерсенин толук мекханикалык энергиясы жоголбойт жана жоктон

пайда болбойт, ал эми бир турдун эктнчи турго гана отуп турат...

Энергиясын сакталуу жана айлануу закондору ачылышы

Улуу орус окумуштуусу М.В.Ломоносовдун (1711-1765) ысымы менен

байланыштуу. Андан жуз жылдан ктйтн Р.Майер(1814-1878),Дж.Джоуль энергиясынын сакталуусун жана айлануусун жаратылыштын жалпы закону катары далилдешкен. Механикалык энергия адам баласынын турмушунда ,өнөр жай жана айыл чарба өндүрүшүндө кеңири колдонулат. Мындай энергиянын булагы болуп жерден өйдө көтөрүлгөн катуу нерселердин жана суюктуктардын энергиясы ,кысылган суюктуктун жана газдын ,кысылган же чоюлган серпилгич нерселердин ,кыймылдагы абанын энергиялары эсептелет. Алардын айрымдарынан мисал келтирели. Кысылган газдын потенциялдык энергиясы жылуулук кыймылдаткычтарында колдонулат . Кең казуу өнөр жайларында ,жол курууда,катуу жерлерди талкалап тешүүдө пневматикалык түзүлүштөр колдонулат. Андагы энергиянын булагы болуп кысылган газ эсептелет. Жыйрылган же толгонгон пуржиналардын энергиясы, мисалы, механикалык кол сатарда жана бурап кыйымылга келтируучу ар кандай оюнчук машинарда, атучу оюнчактарда колдонулат.

Кыймылдагы аба да кинетикалык энергияга ээ болот. Ошондуктан катуу шамал топуракты, чоп-чарды жана майда шагылды учуруп кетерин коп жолу байкаганбыз. Шамалдын энергиясы да адамдар оз турмушунда пайдаланышат. Анын натыйжалуу жолу – жел тегирмени. Жел тегирмени дайма шамал болуп турат жерге курулат (107-сурот ). Анын негизи болугу болуп – айлануучу бара. Барага шамал келип тийгенде ,ал айлана баштайт.баранын огуна туташтырылган нерселер да аны менен кошо кыймылга келип,пайдалуу жумуш аткарылат. Ушундай эле жол жол менен суунун энергиясы суу тегирмендерде колдонулат.анда дагы тегирмендин негизги болугу болуп,анын барасы эсептелет. Тегирмендин иштеши учун аккан суунун дегээлин бир аз жогору которуп,суунун потенциалдык энергиясын кобойтуу керек.копчулук учурда колдо жасалган суу тегирмендери арыктагы аккан суунун денгээлинде томон жайгаштырылат. Тегирмендин барасында суу жантык ноо аркылуу агып тушот. Бул учурда суунун потенциалдык энергиясы анын кинетикалык энергиясына өтүп, ал бараны айландырат. Мындай түзүлүштү адамдар мурдатан эле пайдаланып келишкен. Кийинки учурда энергиянын башка түрлөрү менен иштеген тегинмендер да пайдаланылууда. Алсак электр тегирмени ж.б. Тегирмен бараларын кээде суу дөңгөлөгү же суу турбинасы деп да аташат. Анын эң жөнөкөй, кол менен жасалычуу модели 108-109-сүрөттөрдө көрсөтүлгөн. Буларды колдо болгон материалдарды пайдаланып,өзүңөр жасасаңар болот.Суу дөңгөлөктөрдү улам жакшыртылып отуруп, азыркы гидроэлектр станцияларындагы (ГЭС) суу бараларына (гидротурбиналарга) чейин өсүп жетти.Мындагы “гидро” деген сөз бизче суу дегенди билгизет.Гидроэлектр станциясы –суу менен иштөөчү электр станциясы. Гидротурбина-суу турбинасы.

ГЭСтерде суунун энергиясын пайдалануу үчүн алгач бийик тогонду (плотинаны) курушат.110-сүрөттө Токтогул ГЭСинин тогону көрсөтүлгөн.

Тогондогу суу анын бийиктигине жараша чоң потенциялдык энергияга ээ болот. Тогандан агып чыккан суу төмөн карай кыймылга келип, анын потенциалдык энергиясы ошондой эле чоңдуктагы кинетикалык энергияга айланат.Суунун кинетикалык энергиясы электр генераторуна туташтырылган турбинаны айлантып, анда электр тогун пайда кылат. Ошентип, суунун кинетикалык энергиясынын эсебинен электр энергиясы иштелип чыгат. Бул мисалда, алгач суунун потенциялдык энергиясы кинетикалык энергияга, андан кийин ал турбинанын кинетикалык энергиясына өтөт. Турбинанын кинетикалык энергиясы электр энергиясына айланат.

Суу гидротурбинаны айлантып чыккандан кийин, алар башка максаттарга, мисалы сугат ишине кенири колдонулат. Мисалы, Токтогул ГЭсинде топтолгон суу Кыргызстанда гана эмес, коншу Озбекстан Республикасынын талааларында пахтаны, жашылча-жемиштерди сугарууга колдонулат. Бул биздин жаратылыш бир гана корсоткучу болуп эсептелет. Сууну сарамжалдуу пайдалануу- ар бирибиздин милдетибиз.

Физика 7-класс числосу: _________

Сабактын темасы: Көнүгүү иштөө

Сабактын тиби: Билимин, билгичтигин, көндүмдөрүн калыптандырышат.

Сабактын методу: Демонтрациялык медот

Сабактын жабдылышы: Маселелер жыйнагы

Сабактын жүрүшү:

Жаны сабак: