8 класс Жарым откоргучтор

Тема: § 52.Жарым өткөргүчтөгү электр тогу.Жарым өткөргүчтүү куралдар.

8-КЛАСС

Билим берүүчүлүк

Өнүктүрүүчүлүк

Окуучулар жарым өткөргүчтүн түзүлүшүн колдонулушун мүнөздөп беришет

Тарбия берүүчүлүк

Натыйжага жете алат, эгер окуучулар : Окуучулар жарым өткоргүчтүн түзүлүшүн колдонулушун мүнөздөп беришсе

Окуучулар кайсы учурларда ток күчү көбөйүшү мүмкүн экенин айтып беришет;

Окуучулар кайсы учурларда ток кучу кебөйушу мумкун экенин айтып беришсе

Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдерин калыптанат, таанып–билүү жөндөмү жогорулайт, формуланы пайдаланып эсеп чыгарып көнүгүшөт

Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдерин калыптанат, таанып–билүү жөндөмү жогорулайт, формуланы пайдаланып эсеп чыгарып көнүгүшсө

• Сабактын тиби: Жаңы билимдерди өздөштүрүү.
• Сабактын методу: Интерактивдүү методдун айрым стратегиялары (демонтрация жасап берсе да болот, мугалимдин ишмердүүлүгүнө жараша)
• Сабактын жабдылышы: Окуу китеби, сүрөттөр, слайд жана карточкалар

Билим болбой, илим болбойт.

Баардык заттар электр тогун өткөрүмдүүлүгүнө жараша өткөргүчтөр, диэлектриктер жана жарым өткөргүчтөр болуп бөлүнүшөт.Жарым өткөргүчтөрдүн өткөрүмдүүлүгү температурага көз каранды болуп, температура төмөндөсө, өткөрүмдүүлүгү азаят, жогорулаганда көбөйөт.

Жарым өткөргүчтөрдөгү өздүк өткөрүмдүүлүк жана кошулмалуу өткөрүмдүүлүк деген түшүнүк киргизебиз. Өздүк өткөрүмдүүлүк аралашмасы болбогон, таза жарым өткөргүчтөрдүн өткөрүмдүүлүгү аталат.

Электр тогун өткөрүүчүлүгү боюнча өткөргүчтөр менен диэлектриктердин ортосундагы орундуу ээлеген криссталлдык заттар жарым өткөргүчтөр деп аталат.

Кошулмалуу өткөрүмдүүлүк жарым өткөргүчтүн касиетине жана анын өткөрүмдүүлүк мүнөзүнө аралашма чоң таасир тийгизет. Демейде, жарым өткөргүчтөрдө көп аралашмалар болушат. 

Жарым өткөргүчтөр – электр өткөргүчтүгү металлдыкынан аз, диэлектриктикинен көп заттар. Жарым өткөргүчтөрдүн өткөрүмдүүлүгү температурага көз каранды жана электрондор атомдор менен байланышкан.

Металлдардын көлөмүндө  - сандагы эркин электрондор болот. Ал эми жарым өткөргүчтөрдүн сандагы эркин электрондор болот. Ал эми жарым өткөргүчтөрдүн көлөмүндө - сандагы эле эркин электрондор болот, б.а. жарым өткөргүчтөрдө эркин электрондордун саны өткөргүчтөрдөгүдөн бир нече миллионго аз. Ошондуктан алар жарым –жартылай өткөргүч болуп эсептелет. 

Температура төмөндөгөндө жарым өткөргүчтөрдүн өткөрүмдүүлүгү азаят. 

Температура жогорулаган сайын жылуулук кыймылынын эсебинен байланыштар үзүлүп, электрондор бош зарядка ээ болот Температуранын көтөрүлүшү менен кристаллдык торчонун жылуулук термелүүлөрү валенттүү электрондорго бериле баштайт. 

Натыйжада алардын кээ бирлери коваленттик байланыштан чыгып эркин электрондорго айланышат. Электрондон бошонгон клваленттик орбита – бош орун заттагы ар кандай башка электрон менен толтурулушу мүмкүн. 

Бул бош орун оң зарядды алып жүрүүчү катары каралат да,  көңдөйчө  деп аталат.

Сырткы электр талаасынын таасиринен электрондор жана көңдөйчөлөр бири бирине карама –каршы кыймылга келүү менен электр тогун пайда кыла башташат.

Демек, жарым өткөргүчтөр дүүлүккөн кезде гана электр тогун өткөзө алат. Электрондордун байланышы жылуулук энергиясынан башка дагы тышкы күчтөрдүн энергиясынан бузулушу мүмкүн. Мисалы: жарык, күчтүү электр талаасы, жогорку энергиялуу бөлүкчөлөрдүн агымы ж.б.

Жарыктын таасири  астында каршылыгын өзгөрткөн жарым өткөргүчтөр фотокаршылыктар деп аталышат.

  Фотокаршылыктарда жарыктын таасири астында эркин электрондор кескин көбөйөт да андагы ток күчү жана каршылыгы өзгөрөт

Ал эми жарым өткөргүчтөр болсо, өткөргүчтөр менен диэлектриктердин ортосундагы абалга ээ болушат. Жарым өткөргүчтөрдө кошумча энергиянын булагынын кереги жок, жөн гана донордук же акцептордук кошулманы пайдалануу менен ишке ашат.

Жарым өткөргүчтөрдө эркин электрондор аркылуу электр тогунун өтүсүү электрондук өткөрүмдүүлук деп аталат.

Жарым өткөргүчтөгү көндөйчөлөрүн кыймылынан электр тогунун келип чыгышы көндөйчөлүү өткөрүмдүүлүк деп аталат.

Электр талаасынын таасири астында электрондордун жана көндөйчөлөрдүн иреттүү кыймылы жарым өткөргүчтөгү электр тогу деп аталат.

Бышыктоо:

1.Жарым өткөргүч деген эмне?

2.Жарым өткөргүчтөрдөгу токтун табияты кандай?

Үйгө тапшырма :§52