Aaraştırmak işi Tema «Gagauzların halk giiyimneri: zamandaş bakış»

Gimnaziul «F.A. Angheli» Todur Angeli adına gimnaziyası Гимназия им. Ф.А.Ангели s satul Gaidar küü Haydar село Гайдар

UTAGagauzia Gagauziya(GagauzEri) АТО Гагаузия

s. Gaidar k. Gaydar с. Гайдар

str. Şkolnaia 2 Şkolnaya sokaa, 2 ул. Школьная 2

Tel: 0(291) 71-2-66 Tel: 0(291) 71-2-66 Tel: 0(291) 71-2-66

E-mail: [email protected] сайт гимназии gimnaziagaidar.md

_____________________________________________________________________________________________

Aaraştırmak işi

Tema

«Gagauzların halk giiyimneri:

zamandaş bakış»

Hazırladılar Todur Angeli adına

Haydar gimnaziyasından üürenicilär

Koçancı Sveta, Uzun Olesä hem Kuru Valentina

9 klas

Önderici:

“Gagauz dili hem literatura” predmetindä üüredicisi

Koçanjı Nadejda

İçindekilär

1. Giriş_________________________________3

1. Aaraştırmaklar_______________________4

1. Soruşun istoriyada sayfaları_____________4

1. Adam giiyimi__________________________5

1. Karı giiyimi __________________________5

1. Zamandaş vakıdında kullanmaklar _______7

1. Çıkışlar_______________________________7

1. Bibliografiya___________________________8

«Gagauzların halk giiyimneri: zamandaş bakış»

“ Gagauz olmaa – benim için en büük kısmet.
Kısmetli olmaa hiç bir zaman geç diil, sade lääzım seväsin halkını.”

TODUR ANGELİ

Giriş.

Aaraştırmak işin temasını biz ayırdık temelleneräk istediklerä taa derindän tanışmaa hem tanıştırmaa dolay yaşayannarı gagauz halkın dedelerdän kalmış kultura sedeflerinnän. Halkın temeli – dili, tarihi, adetleri, kulturası. Onnarın kooruması büün durêr öncä.

Büün diişildi giim modası, halk giiyimneri koorunêr sade muzeylerdä hem kimi babuların sandıklarında. Onuştan biz koyduk neetimizä aaraştırmaa bu soruşu. Onemni bilmää gagauz halkın giiyimnerin istoriyasını, özelliklerini.

Bizim önümüzdä peydalandı bölä bir problema:

Gagauz halk giiyimneri oldular sade muzey avadannıkları. Gençlär onnarı kullanmêêr hergünkü yaşamakta. Onuştan unudulêr kimi teneciklär giiyim kulturasından, deyeceez diil sade giiyim elementleri da kalêr geçmiş zamannarın sandıklarında, ama laflarda kaybeler sözlüümüzdän: gergef, çupak, etek h.b.

Aaraştırmak işin obyekti hem predmeti

Obyekt: gagauz halkın giiyimneri.

Predmet: gagauz halkın giiyimnerin kullanması, istoriya sayfaları, tematika sözlüün ilerlemesi hem erleştirilmesi.

Aaraştırmanın neeti

• Aaraştırmaa hem belli etmää gagauz halkın giiyimnerin

istoriyadakı sayfalarını, bu uurda masuz terminnerin peydalanması hem kullanması.

• Aaraştırmaa hem çizdirmää gagauz adamnarın giiyimnerini.

• Aaraştırmaa hem çizdirmää gagauz karıların giiyimnerini.

• Göstermää eveldän kalma halkın adet sedeflerini, giiyimnerin gözelliini hem kıvraklıını.

• Belli etmää gagauz halkın hem gagauz kulturanın koorumasında halk giiyimnerin erini hem rolunu.

Aaraştırmak işin daavaları:

• Tanışmaa aaraştırmalarlan, neredä açıklanêr gagauz halkın giiyimnerin istoriyası

• Aaraştırmaa informaţiyaıy giiyimnerin özellikleri için

• Aaraştırmaa masuz lafları, angıları baalı karıların hem adamnarın giiyimnerinnän

• Bulmaa hem erleştirmää kimi fotomaterialları yılların süresindä, yaparak analiz diişilmeklerä.

Gipoteza

• Gagauz halk giiyimneri – halkın bir şıralı sedefi, onnarı lääzım koorumaa, etiştirmää informaţiyayı uşaklara, kullanmaa yortularda. Herzaman terbietmää sevgi, hatır hem hodulluk gagauz halkın eveldän dedelerdän kalma baaşişlerä.

Aaraştırmakta kullanılmış metodlar

• Kiyatlarlan iş

• İntervyu analardan*bobalardan

• Folklorlan işlemäk

• Bibliotekada işlemäk

• Erleştirmäk toplanmış materialı

• Kompyuterdä işlemäk

• İnternet resursları kullanmak

• Düzmää, erleşrirmää prezentaţıyayı hem dokladı Wordta, eklentileri.

Aaraştırmaklar

Gagauz halk giiyimneri için aaraştırılmaklar temellener Mariya Maruneviçin monografiyasında gagauz halkın giiyimneri için, neredä Canabisi derindän açıklêêr bu soruşu, çisdirer hepsi elementleri hem gösterer karıların hem adamnarın rubaların özelliklerini. Monografiyada var çok shemacık, angılarını avtor kendisi görüp resimnärdi. Avtor belli eder, ani giiyim baalı insanın yaşamasınnan, dininnän.

Giiyimin var te bu speţıfika tarafları, neredä göreriz:

• Halkın nışannarı

• Soţial ortalıın düzülmesini

• Pedagogika/terbietmäk tarafını

• Karı adam harakterini

• Kendini götürmäk tarafını

• Halkın bilgileri hem ruh kulturası

• Ayırı ınsanın yşını (gençlär, ihtärlar)

Giiyimnär ayırılêr taa bakarak nezaman taşınêr: yortularda mı osa hergünkü yaşamakta mı.

Karıların giiyimnerin özellikleri. Biz esapaldık nesoy sevgiylän hem kuşkuluklan avtor yazdırêr karıların giiyimnerini, göstereräk karıların çemrekliini, kıvraklıını hem gözelliini.

Adamnarın giiyimnerin özellikleri. Adamnar gender bakışınnan taa sert, kıstaf gözellää, onnarın giiyimneri: yakışıklı, uygun, kolay kullanmasında.

Aaraştırmaklar

Gagauz halkın giiyimnerini kendi kiyatlarında açıklêêrlar başka gagauz aaraştırıcıları da.

Onnarın birisi – anılmış aaraştırıcımız, istoriya doktoru, projesor Mihaıl Nikolaeviç Guboglo.

İstoriyadakı sayfaları

Gagauz milli giiyiminin istoriyası başladı Avtonomiya kurulmasından çok ileri.

Asirlärlän halk giiyimi diişärdi, ilerlärdi istoriyaylan barabar.

Terziykalar vardı nicä yaratsınnar, dayanarak belli kurallara hem adetlerä. Gagauz giiyiminin herbir grupasının: vardı kendi özellikleri hem elementleri.

Gagauzların adet giiyimi bölünärdi hergünkü hem yortu giiyimä. Ama hergünkü, halkın herbir yaşamak hem istoriya etaplarında topladı kendinda eski elementleri da taa yavaş diişärdi. Giiyim ilerlemesindä belliydi diişilmeklär soy hem yaş

nışannarına görâ. Butakım, taa yavaş diişärdi karı giiyimi, büük yaşta karıların giiyimi.

Yavaş-yavaş gagauz giiyimi diişärdi, ayırı da donaklı gelin giiyimi. Diişärdilär ayırı donaklar, ufak elementlär

Adam giiyimi

Gagauz adam giiyimirıin temelini kurardılar geniş kara donnar (çaaşır), onnarın içinä erleştirärmişlär (gölmek).

Giiyimin bir parçası mutlak olardı jiletka (camadan) gay tandan yapılmış bungilärlän.

Mutlak giiyilärdi geniş kırmızı kayış (kuşak), angısınnan baalanardılar hem angısına asardılar silahlıı.

XIX asirin bitkisindâ-XX asirin başlantısında adam giiyimi diişti.

Gölmekleri dikmää deyni kullanılan evdä dokunmuş haşaları diiştirdilär satın alınmış haşalara. Ondan da dikärdilar iç giiyimini, angısı diil herzaman vardı eski giiyimdä. Gençlar geçtilär eski geniş çaaşırlardan dar çufa donnara (dimi). Var donnar bütünnä yapılı kasaba formasına görä. Kasaba modanın etkisinnän peydalandı palto hem yarı palto.

Yortularda gölmää üstünä giiyärdilär evdä işlenmiş yapaadan gölmek (flanâ), angısının açık erini (güüdedâ ya da yanda) her taraftan dikärdilär sarmaşıklan. Üstâ adetçâ giiyârdilar yapaadan ya da çufadan (mintan) ya da birtaraflı kısa çufadan kurtka (anteri), dikili gaytannan.

Suuk havada giiyärdilar yapaa kurtkaları (kürk) hem uzun şuba (kojuk, boykojuk). Sadä üst giiyim erinä kullanılardı yaamurluk. Onu dikärdilär guglaylan (gugla).

Adamnarın baş örtüleri: yazın - paraliya, kışın - deridän kalpak. Giiyärmişlär kulaklı kalpak ta - kalpaklar, angılarına dikärmişlär deridän kulaklık.

Adam hem karı ayak kaplarını hazırlarmışlar hayvannarın ayırma derisindän (çarık). Taa sora peydalanmış hromovıy çizmelär hem karı emenileri, angılarını hep ölâ hazırlarmışlar.

Karı giiyimi

XIX asirin bitkisindä besarabiyali gagauz karılarının hergünkü giiyimi ilerledi da ona girärdi haşadan gölmek, onu taşıyandılar iç giiyimi gibi, hem ensiz fistan (çukman, ensiz çukman, kolsuz fistan, ensiz fistan).

Fıta mutlak vardı adet karı giiyimindä, taa sık o yapılardı karagöz renklerdä evdä işlenmiş yapaadan ya da satın alınmış sıkı haşadan(satin, reps h. b.). Taa sık onu donadardılar bantlan, karı milli giiyim donaklarından biri. Fıtalar vardı türlü-türlü hem materiyaya görâ, hem donaklara görâ da (buruşuklar, muska, dekorativ dikiş, dikili dekorativ

ipliklâr, dolaya dikilmiş geniş materiya parçası).

Genç karıların hem kızların fistannarını donadardılar iki-üç bant

parçası ya da muska. Büük yaşta karılarda bir parça birleşärdi aykırı

buruşuklarlan, angıların sayısı vardı nica olsun dokuza kadar. Fistanın

üstünä karılar giiyardilär kofta inca evdä işlenmiş yapaa haşadan ya da

sıkı fabrika materiyasından (reps, satin, bayka).

Kış zamanında gagauz karılarının çoyu üstünä giiyärdi koyun derisindân dizlerä kadar kısa şuba cöplän.

Yortu için karıların vardı donakları - kuyumnar, angılan geçärdilär anadan kıza da sayılardılar ayla paalılıı karılar/kızlar/gelinnär için - küpelâr, demir para gibi yapılmış çevrelerdän dizilär, bakır ya da gümüş bleziklär. Zengin aylelerdä bu donaklar yapılardılar altından, diil zengin aylelerdä sä- bakırdan ya da gümüştän.

Boncukları alardılar satın (sedef hem şişâ) da takardılar birkaç sıra. Gagauzkaların giiyimnerindä mutlak vardı kayış (kolan) gümüş tokaylan.

Gagauz karıları hem kızları ayaklarına giiyärdilär örülmüş çorap. Büük yaşta karılar için hem uşaklar için örüyärdilär sıcak çorap kalın yapaadan (tomak). Sadä ayakkabı gibi kullanılardı evdä yapılı ya da satın alınmış geniş deridän ayakkapları, taa sık geerki parçasız (emeni). Kızların yortu ayakkabıydı küçük ökçeli emenilâr. Büük yaşta karılarda butürlü ayakkabıydı deridän ökçesiz emenilär - papuç. Karılar hem adamnar fukaara aylelerdän taşıyardılar çarık hem evdä yapılmış ya da yapaadan örülmüş terlik.

Bizim aaraştırmamızda biz belli ettik taa kimi lafları, angıları baalı gagauzların giiyim kulturasınnan deyeceez:

Aaraştırılmış sözlücäk:

Adam giiyimi

Paraliya– başına giiyan yaz giiyimi
kürk, mintanka – kış rubası, sırtında
kufayka – kış rubası
dimi – dar don
sargı – ayaklarına saarılan parça
çizmä –üüsek pançlı ayakkabı, yaamurda taşınan
kaloşi – alçak pançlı ayakkabı, yaamurda gtaşınan
çipiçi – kış ayakkabısı

Aaraştırılmış sözlücäk:

Karı giiyimi

Çember – başına dartan giiyim
moda – başına dartan giiyim
fes –küçük uşaan başana deyni giiyim
fısta- karı giiyimi
çupak – ensiz fistanın payı
ensiz- karı giiyiminin yok enneri
en – kollarını kaplayan giiyiminin payı
gölmek – fistanın altınakarı giiyimi
gergefli – donaklı giiyim
çorap – ayaklarına örülü giiyim
emeni- ayakkabı
sedef – donatmak/altından, gümümştän
boncuk –donatmak /taştan, kemiktän

Biz aaraştırdık halk giiyimnerini bizim alelerin fotoalbomnarında da. Te neyä biz geldik.

Foto prezentaţıya

Meraklı geldi gelin rubasının diişilmesi

Foto prezentaţıya

Bu güz çalıştık da yaptık bizim insannara bir Gezi geçmiş zamannara

Foto prezentaţıya

Zamandaş vakıdında gagauz halk giiyimnerin kullanması.

Bizim gimnziyamızda biz sıkça göreriz hem tanışerız gagauz halk giiyimnerinnän, neçin ki herbir yortumuz geçer halkımızın şıralı kultura elementlerinnän. Bu giiyimneri kullanêrız yortularda hem musaafirleri kaarşılamaklarda

Göstereriz nekadar kıvrak kızlar hem girgin çocuklar halk giiyimnerinnän. Nekadar meraklı görmää bu giiyimneri küçük uşaklarda hem delikannılarda.

Birdä dernek, oturuş ya da işlemeklär geçmeer halk giiyimsiz

Çıkışlar

Yapêrız bölä çıkışları:

Büün giiyim bütündän diişti. Onun kimi elementleri biz esapalêrız büük insannarın hergünkü giiyimnerindä. Giiyim diişilmesi baalı soţıal uurunda/yaşamakta diişilmeklärlän. Hepsi rubalar/giiyimnär alınêr satın büünkü modaya görä dikili. Siliner/silindi küüyün hem kasabanın arasında ayırılmaklar. Zamandaş vakıdında gagauz halk giiyimneri kullanêr sade yortularda, turizma uurunda, açık uroklarda hem dış meropriyatiyalarda okulda, festivallarda, karşılamak musaafirleri, muzeylerdä.

Anketalamak çıkışları:

Anketaların çıkışları: taa sık uşaklar görerlär halk giiyimnerini muzeylerdä, siirek kullanêrlar, ama sayêrlar, ani giiyim – gagauz kulturasının önemni payı, hem kayıl olêrlar, ani halk giiyimi lääzım koorunsun hem kullansın gençlärlän.

Bütündän aaraştırmak işimizin çıkışları bunnardır:

Çıkışlar

• Bakmayarak zamandaş vakıdına, biz lääzım koruyalım baaşişleri, angıları kaldılar bizä dedelerdän. Gagauz halkımızın bir şılak gibi sedefi - o onun giiyimnileri. Giiyimnerin var derin istoriyası, zamandan zamana kadar diişilmesi, kendi özellikleri hem moda görümü. Bizim borcumuz bilmää, kullanmaa hem koorumaa kulturamızın bu paalılıını.

Perspektivada soruşlar

Aaraştırmak işin ilerlemesi bu uurlarda olacek:

• Yapmaa populärizaţıya gagauz halk giiyimneri için internettä hem gençlär arasında.

Bibliografiya

1. Gagauzluk: Kultura. Ruh. Adetlär. Todur ZANET. Chişinău, 2010. 560 p.

2. Gagauzça-rusça üürenmäk tematika sözlüü/Учебный гагаузско-русский тематический словарь / S.Z. Kosa, İ.D. Bankova. Komrat, НИЦ Гагаузии им М.В. Маруневич, 2017. 264 р.

3. Gagauzça-rusça-romınca sözlük = Гагаузско-русско-румынский словарь = Dikţionar găgăuz-rus-român. Alcăt. P. Cebotarı, İ. Dron. Chişinău, 2010. 748p

4. Gagauz korafları.Материалы круглого стола. НИЦ Гагаузии им М.В.Маруневич. Комрат 20115.

5. Gagauz yortuları, adetleri, sıraları. Kiyadın baş redaktoru Todur Zanet -2017 - ISBN 978 -9975 -51-882-6 – 648 p.

6. Мария Маруневич: Ученый, педагог, общественный деятель/сост.: Романова С.Я., НИЦ Гагаузии им М.В.Маруневич. = Гагаузия: , 2018 – ISBN 978-9975-3124-4-8 Том 1 и Том 2

7. Сполохи прошлого – блики будущего: Автобиографические затеси/ Михаил Губогло. – Комрат: Кишинэу: Б.и., 2013 - 760р.

8. Gagauz folkloru. Nikolay Baboglu. НИЦ Гагаузии им М.В.Маруневич.2011 год

9