Ааттаах поэт Арбита уонна нуучча улуута Лермонтов

МБОУ «Ытык-Кюельская средняя общеобразовательная школа № 2 имени Д.А. Петрова»

Таттинского улуса РС(Я)

Ааттаах поэт Арбита уонна нуучча улуута Лермонтов

Мочкина М.Д.,

педагог-библиотекарь,

Колодезникова С.А,

педагог-психолог.

Иван Арбита (Иван Егорович Слепцов) - XX үйэ бастакы аҥаарыгар олорон, айан-тутан ааспыт саха поэта.

Кини 1914 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар, Тараҕай нэһилиэгэр дьадаҥы дьоҥҥо төрөөбүтэ. Оскуолаҕа уон биир сааһыгар киирэн, 1935 сыллаахха Якутскайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ. Саҥа аһыллыбыт институкка сылга тиийбэт кэмҥэ үөрэммитэ. Кэлин үөрэҕин быраҕан, аҥардас ааҕар, суруйар дьарыктаммыта. Ол сылдьан быстах кэмнэргэ учууталлаабыта, хаһыакка, издательствоҕа үлэлээбитэ.

1942 с. олунньу 9 күнүгэр байыаннай учуокка турбакка сылдьарын сэриигэ барымаары куотуна сылдьар, санаа түһүүлээх үс хоһоонунан былааһы холуннарбыт диэн буруйдаан 10 сыл түрмэҕэ ыытыллыбыта. 1943 сыл от ыйын 13 күнүгэр 30 сааһын туолбакка сылдьан өлбүтэ.

Тыыннааҕар отучча эрэ хоһоон хаһыаттарга бэчээттэммит.

Иван Арбита эппитинэн, араас омук поэттарыттан, суруйааччыларыттан хааччаҕа суох үөрэнэн, саӊаны буларга, айарга дьулуһара. Ол курдук Берне, Гете, Пушкин, Лермонтов, Маяковскай, Брюсов, Блок, Есенин, Хлебников — айымньыларын тылбаастаабыта.

1941 сыл от ыйын 27 күнүгэр улуу нуучча поэта Михаил Юрьевич Лермонтов өлбүтэ 100 сылыгар Лермонтов айымньыларын тылбааһа «Хоһооннор, поэмалар» кинигэ бэчээттэнэн тахсар. Уопсайа 23 хоһоон, 3 поэма сахалыы тылынан саңарар.

Иван Арбита 10 хоһоону тылбаастаабыта .

Михаил Лермонтов поэзията ис хоһоонунан бэрт баай: кини лириката араас матыыптаах, өҥнөөх-дьүһүннээх. Киниэхэ барыттан баар. Туох да кыһалҕата суох күн көрүн, айылҕа кэрэтин, олох үөрүүтүн, тапталы ыллыыр-туойар, оттон бириэмэ туһунан, кэлэр кэскил, киһи дьылҕатын, олох долгуннаах муоратын туһунан бөлөһүөктүүр санаалар (раздумья). Олох ыарахан уустук утарсыыларын поэт дириҥник көрөрө. Мантан кини санаата үрдүүр-түһэр, сырдыыр-хараастар. Ол гынан баран, хаһан да самныбат. Куруутун өрөгөйдүүр күүстээх, сырдык ыралаах.

Михаил Лермонтов хоһоонноругар олоҕу араас өттүнэн эргитэн көрүүтүнэн, үөрүүтүн-хомолтотун, кэлэн да турар кэми, кэнэҕэски да кэскили — барытын толкуйдуурунан, сылыктыырынан, Иван Арбитаҕа олус чугас.

Лермонтов хоһооннорун сахалыы саӊардан устар олох уонна история улахан боппуруостарын, ыарахан уустук утарсыыларынан дириӊник ылан көрөргө холоноро.

Мөккүөр

(быһа тардыы)

Киһи дьылҕатын, общество олоҕун уустук өрүттэрин Лермонтов «Баллада» (Над морем красавица-дева сидит…), «Тучи», «Желание» (Зачем я не птица...), «Дары Терека», «Выхожу один я на дорогу…», «Листок» хоһооннорун нөӊүө эппитэ.

Былыттар

  Устар тоҥ былыттар, сүгүллэн-түөрүллэн

Киэҥ куйаар үрдүнэн долгуһа-долгуһа,

Көттүгүт, көстүгүт мин курдук үүрүллэн,

Хотугу кыраайтан соҕуруу дойдуга!

Бу туохтан куоттугут: туохтан, туох туһуттан?

Аналгыт маннык дуу? буруйгут туох баарай?

Көстүбэт күнүүттэн, уор санаа уоҕуттан,

Холоонноох доҕоргут хобуттан буолаарай?

Суох, куурбут хонууттан салтыгыт эһиги…

Билбэккит эрэйи, билбэккит имэҥи;

Тымныылар билбэккит уйаны-биһиги,

Көҥүллэр, көрбөккүт үүрүллэр муҥ диэни .

Терек бэлэхтэрэ

Баллада

Баҕа санаа

Со5ото5ун тахсабын суол устун

Дууп сэбирдэ5э

Үс пальма

(илиҥҥи дойду номоҕо)

Күн

Бэрдин даа кыһыҥҥы кыһыл күн

Былыт быыһынан устара,

Мөлбөгөр ып-ыраас хаар үрдүн

Мөлтөх уотунан кутара.

Ол курдук эдэр кыыс күлүгүн

Мэлдьи көрөбүн манна мин.

Субу эн күн кэрэ күлүмүҥ

Күүстүө баара дуо сүрэхпин?

Лермонтов өлбүтэ 26 сааһыгар, Иван Арбита 29-гар… Кинилэр иккиэн үүрүүгэ сылдьыбыт улуу талааннара өссө ситэ сайдымына хаалта.

Арбита Лермонтон хоһооннорун сахалыы саңардан саха хоһооно саңа кэрдиискэ тахсарыгар олук уурсубут поэт буолар.

Олох уонна история ыардарыттан төһө да дириҥник санаарҕаабытын иһин, кини хайа да күн пессимизм былааһыгар бэриммэтэҕэ. «Хаһыытыыр күлүк» күҥҥэ хаһан да бүөлээбэтин булгу итэҕэйэрэ. Ол иһин: «Ол хара күлүктэн мэлдьи мин сырдык сырдатабын»,- диэн кини төһө да саарбаҕалаабытын, мунчаарбытын иһин, кэлэр кэрэ кэми кэтэһэрэ, дьолу туой ыраланара.

Иван Арбита

М.Ю. Лермонтовка

Санньыйбыт уорааннаах санааны

Ким кэлэн сынньатыа баар буолуой!

Киэң далай таһымныыр дьалҕаанын

Ким күүрбэт, хамсаабат оңоруой!

Эн тимир хомолтоң ыарыттан

Ытыыра тара5ай таас хайа,

Дор5оонноох тойугуң уоруттан

Долгуйара муора далайа.

Күөх дойдуң күлүмнүүр күнүттэн

Күрэнэр хонуккун түһээңңин,

Көстүбэт хараңа күлүктэн

Илбистээх Демоны түһээтиң.

Хараңа дьайынан барҕарбыт

Сир-халлаан кырыыстаах олоҕор

Үңүөҕүн- сүктүөҕүн баҕарбат

Соҕотох кини баар буолара.

Туһаныллыбыт литература:

1. Архипова Е. Лермонтовтан тылбаастар / / Чолбон. – 1996. – N 8. – С. 154-155.

2. Бурцев A.A., Максимова П.В. На крылатом коне. -Якутск, 1995.

3. Винокуров А.И. Рисунки И. Арбиты //Илин. -1992. -С.96-97.

4. Иван Арбита :  Автобиогр. // Хотугу Сулус. – 1989. № 1. – с. 74-75. О нем. – с. 209.

5. Лермонтов М.Ю. Хоһооннор, поэмалар. –Якутскай, 1941.

6. Спиридонов И. Арбита сырдык лириката / / Чолбон. – 1997. – N 6. – С. 85-89.